|
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti innovatsion iqtisodiyot kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"
|
| bet | 4/5 | | Sana | 21.05.2024 | | Hajmi | 170,89 Kb. | | #249022 |
Bog'liq BAHRIDDIN KURS ISHI (3)Klasterlar MIZ KSZ Texnoparklar
1.2.1-rasm. MIZ, KSZ, texnopark va klasterlarlarning
yanvar – mart oylarida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmi, mlrd. so‘m
Mamlakatimizdagi erkin iqtisodiy zonalarining rivojlantirishda quyidagi sohalarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq bo‘lardi:
-Erkin iqtisodiy zonalarda investitsion muhit jozibadorligini boshqaruv samaradorligi darajasini investitsion faollik va jalb etilgan sarmoyaning daromadlilik ko‘rsatkichlari asosida reyting baholash tizimi tashkil etish;
-Erkin iqtisodiy zonalarda imkoniyatli va istiqbolli investorlarning «investitsion mavqei»ni oshirishning har tamonloma boshqaruv strategiyasini shakllantirish;
- Erkin iqtisodiy zonalarda eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish;
- Termiz IEZ hududida Afg‘oniston fuqarolari uchun maxsus 10 kunlik vizasiz kirib chiqish imtiyozlari yaratilganligidan samarali foydalanish;
- Termiz IEZ hududdida Afg‘oniston halqi uchun davolanish, savdo-sotiq, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, dam olish, qisqa muddatli o‘qishlar, xalqaro sertifikatlar olish uchun maxsus markazlari va boshqa faoliyat turlarini tashkil etish;
- Ma’muriy-iqtisodiy hududlarning investitsion muhit jozibadorligini «makon investitsion pasporti va xaritasi»ni kiritish orqali tashkiliy jihatlarini takomillashtirish;
- Termiz EIZ investitsiyalarni jalb etishga har qanday investitsiya hudud aholisi va uning ehtiyojlarini samarali qondirish, turmush darajasini oshirish, aholining real daromadlarini ko‘paytirish, ish bilan bandlikni ta’minlash;
- Investitsion salohiyatni barqarorlik ko‘rsatkichlari orqali boshqarish asosida Surxondaryo viloyatining yalpi hududiy mahsulot xajmini 2025 yilgacha istiqbol ko‘rsatkichlari ishlab chiqish orqali mamlaktimizning yanada iqtisodiy jihatidan taraqqiy etishiga xizmat qiladi.
Erkin iqtisodiy zonalar uchun soliq siyosati tuzilishida quyidagi masalalarni e'tiborga olish tavsiya etiladi:
1. Vergi imtiyozlari: Erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat yurituvchi tadbirkorlarga vergi imtiyozlari taqdim etish muhimdir. Bu imtiyozlar vergi darajalari, vergi muafiyatlari yoki vergi to‘lovlarining muddatlari bo‘yicha cheklanishlar kabi usullar orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu imtiyozlar tadbirkorlar uchun soliqlarni pasaytirish va investitsiyalarini ko‘paytirish imkonini beradi.
2. G'mir imtiyozlari: Erkin iqtisodiy zonalarda eksport va import operatsiyalarini osonlashtirish uchun g'mir imtiyozlari taqdim etilishi kerak. Bu imtiyozlar, hujjatlar va kimyo, tovarlar transporti va yuklarni qabul qilish jarayonlarini soddalashtirish, g'mir to‘lovlarida chegirmalar kiritish yoki o‘chirish, qisqa muddatda xaridlarni tamamlash uchun imkoniyat yaratish kabi masalalarni o‘z ichiga oladi.
3. Ish imtiyozlari: Erkin iqtisodiy zonalarda ish yaratishni rag'batlantirish uchun ish imtiyozlari taqdim etish kerak. Bu imtiyozlar, tadbirkorlarga ishlab chiqarish uchun soliqlar bilan cheklanishlar, ishchilar uchun sosial xavfsizlik to‘lovlarida chegirmalar va boshqa istihdamga bog'liq soliqlarni pasaytirish imkonini beradi.
4. Investitsiya imtiyozlari: Erkin iqtisodiy zonalardagi investitsiyalarni rag'batlantirish maqsadida investitsiya imtiyozlari taqdim etish kerak. Bu imtiyozlar, investitsiyalar uchun soliq imtiyozlar, joylashuv va tashqi o‘zlashtirish, soliq to‘lovlarida chegirmalar va boshqa investitsiyaga bog'liq imkoniyatlarni o‘z ichiga oladi.
5. Huquqiy tartibot: Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini tartibga solish maqsadida huquqiy kadrlar yaratish muhimdir. Bu kadrlar, tadbirkorlarning huquqlarini va javobgarliklarini aniqlash, qonun hokimiyati, mulk huquqlari, shartnomalar va savdo qoidalariga oid masalalarni o‘z ichiga olishi kerak.
Erkin iqtisodiy zonalar uchun soliq siyosati tuzilishida mahalliy va milliy darajadagi hodimlar, hukumat va boshqa qo‘llanuvchilar o‘rtasidagi hamkorlik muhimdir. Shuningdek, soliq siyosati ochiq, barqaror va ishtirokchilar ishonchini qozonishda muhim ahamiyatga ega.
Erkin iqtisodiy zonalar Uzbekistonda qanday maqsadlar uchun tashkil etilganishiga dair bazi asosiy maqsadlar quyidagilardir:
1. Investitsiyalarni jalb qilish: Erkin iqtisodiy zonalar, mamlakatga xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilish va ularga investitsiya qilishga imkoniyat yaratish maqsadida tashkil etilgan. Bu zonalar orqali sarmoyadorlarga soliq imtiyozlari, soddalashtirilgan tartib va ish faoliyatini boshqarish imkoniyatlari taqdim etiladi.
2. Sanoatni rivojlantirish: Erkin iqtisodiy zonalar, sanoat sohasidagi rivojlanishni kuchaytirish maqsadida ham tashkil etilgan. Bu zonalar orqali sanoatning ajralib turuvchi sohalariga sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish imkoniyatlari yaratiladi. Sanoat korxonalariga soliq imtiyozlari, arazi, energiya, suv va transport vositalari kabi afzalliklar beriladi.
3. Eksportni oshirish: Erkin iqtisodiy zonalar, mamlakatning eksport potensialini oshirish maqsadida ham ishlab chiqarish va uning istehsalini eksport qilishga yo‘naltirilgan. Bu zonalar orqali xorijiy sarmoyadorlarga eksportga moslanadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoniyatlari beriladi.
4. Ish joylari yaratish: Erkin iqtisodiy zonalar, yangi ish joylarini yaratish va ishga intizomiylikni oshirish maqsadida ham tashkil etilgan. Bu zonalar orqali ish o‘rni tashkil qilish va ishga intizomiylikni ta'minlash uchun muhim imkoniyatlar yaratiladi. Bu esa ishlashga talab qilinayotgan yosh va mutaxassislar uchun ish imkoniyatlari yaratishga imkon beradi.
5. Innovatsiyalar va texnologiyalarni oshirish: Erkin iqtisodiy zonalar, innovatsion va texnologik rivojlanishni kuchaytirish maqsadida ham tashkil etilgan. Bu zonalar orqali xorijiy sarmoyadorlarga innovatsion loyihalarga investitsiya qilish, yangi texnologiyalar olish va ularga binoan sanoat mahsulotlarini yaratish imkoniyatlari beriladi.
Erkin iqtisodiy zonalar Uzbekistan iqtisodiyasining diversifikatsiyasini, sanoatning rivojlanishini, investitsiyalarni jalb qilishni va eksportni oshirishni kuchaytirishda muhim vositalar sifatida hisoblanadi. Bu zonalar yuridik, infratuzilma, soliq va boshqa imtiyozlardan foydalanish imkoniyatini taqdim etish orqali mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini stimullashga xizmat qilishni maqsad qilgan.
2. BOB ERKIN IQTISODIY ZONADAGI RIVOJLANISHLAR VA UNDAGI IMTIYOZLAR 2.1 Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanish omili
Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanish uchun quyidagi omillar muhim hisoblanadi:
1. Sarmoya jalb qilish: Erkin iqtisodiy zonalar, xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilish va ularga investitsiya qilish imkoniyatlarini beradi. Bu investitsiyalar, zonalardagi sanoat korxonalarini rivojlantirish, yangi texnologiyalar olish va ish joylari yaratishga yordam beradi.
2. Soliq imtiyozlari: Erkin iqtisodiy zonalar, soliq imtiyozlari taqdim etish orqali sarmoyadorlarni jalb qilishni oshiradi. Bu imtiyozlar soliq muhofazasi, soliq to‘lovlari uchun afzalliklar va soliqsiz kirish imkoniyatlari shaklida bo‘lishi mumkin. Bu, sarmoyadorlar uchun moliyaviy kuchlanish va investitsiya qilish ko‘rsatkichlarini oshiradi.
3. Soddalashtirilgan tartib va boshqaruv: Erkin iqtisodiy zonalar, iqtisodiy faoliyatni soddalashtirish va tartibga solishning yaxshi boshqaruvini ta'minlashda muhim rol o‘ynayadi. Bu zonalar o‘zaro soliqqa mos keladigan va xususiy boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan tartiblarni o‘rnatish orqali sarmoyalarni jalb qilish va ularga xizmat qilishni osonlashtiradi.
4. Infrastruktur tuzilmasi: Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanishi uchun yaxshi tuzilma va infratuzilmalar zarurdir. Infrastruktur tuzilmasi, yo‘l-transport kommunikatsiyalari, energiya ta'minoti, suv resurslari, telekommunikatsiya va boshqa infrastruktur vositalarini o‘z ichiga oladi. Bu tuzilma va vositalar, sanoat korxonalarining ish faoliyatini osonlashtiradi va ularga qulay sharoitlar yaratadi.
5. Ishchi kuch va texnologik bilim: Erkin iqtisodiy zonalar, mahalliy ishchilar uchun yangi ish imkoniyatlari yaratadi va ularga texnologik bilimlarni oshirishga intilish imkoniyatlari beradi. Bu zonalar, yuqori darajadagi ish bilimlari talabini qondirish, kasbiy tayyorlanish va mutaxassislar uchun o‘quv markazlari orqali texnologik rivojlanishni rag'batlantiradi.
Erkin iqtisodiy zonalar, muhim islohotlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, investitsiyalarni jalb qilish, sanoat rivojlanishini kuchaytirish, soliq imtiyozlarini taqdim etish, soddalashtirilgan tartib va boshqaruvni o‘rnatish, yaxshi infrastruktur tuzilmasi va ishchi kuchning rivojlanishini ta'minlash maqsadida rivojlanadi. Bu omillar yordamida erkin iqtisodiy zonalar mamlakatning iqtisodiy barqarorligini oshirishga qaratilgan.
Mamlakatimiz hududlarining ishlab chiqarish, resurs salohiyatidan kompleks va samarali foydalanishni taʼminlash, transport, muhandislik-kommunikatsiya hamda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda erkin iqtisodiy zonalarning alohida oʻrni bor. Bugungi kunda mamlakatimizda 23 ta erkin iqtisodiy va 348 ta kichik sanoat zonasi faoliyat yuritayotgan boʻlib, ularda umumiy qiymati 2,6 milliard dollarlik 453 ta loyiha amalga oshirilishi natijasida 36 mingga yaqin ish oʻrni yaratilgan. Kichik sanoat zonalarida esa 5 trillion soʻmlik 1 ming 497 ta loyiha ishga tushirilib, 36 mingdan ziyod kishining bandligi taʼminlangan.
Albatta, bu quvonarli holat. Lekin mazkur zonalarda mahalliy va xorijiy investorlar oʻz faoliyatini toʻlaqonli boshlashi uchun ayrim muammolar ham borki, bu yangi investorlar va tadbirkorlarni istiqbolli loyihalarni amalga oshirishiga oʻz taʼsirini koʻrsatyapti. Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalari muhokamasi yuzasidan joriy yil 27-aprel kuni oʻtkazilgan yigʻilishda bu masalaga alohida eʼtibor qaratilib, tadbirkorlarni qiynab kelayotgan muammo – infratuzilma masalalarini hal etish boʻyicha aniq vazifalar belgilab berildi. Davlatimiz rahbarining “Maxsus iqtisodiy va kichik sanoat zonalari muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasini yana-da rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” qarori erkin iqtisodiy zonalar hududida investitsiya loyihalarini oʻz vaqtida ishga tushirishga toʻsqinlik qilayotgan muammolarning yechimiga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Unga muvofiq, joriy yilda erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari infratuzilmasini yaxshilash uchun 1 trillion 600 milliard soʻm mablagʻ ajratilishi belgilandi. Endilikda 17 ta erkin iqtisodiy zonada qoʻshimcha elektr energiyasi, gaz, ichimlik suvi va oqova suv tarmoqlari hamda avtomobil yoʻllarini barpo etish uchun 584 milliard soʻm, 145 ta kichik sanoat zonasi uchun 395 milliard soʻm yoʻnaltiriladi. Aytish kerakki, sanoatni innovatsion asosda tashkillashtirish, fan, taʼlim va ishlab chiqarish integratsiyasi, ilmiy-texnologik hamda innovatsion tadbirkorlikni barqaror rivojlantirish bugungi kunning ustuvor vazifasidir. Bu borada yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlar, nou-xaularni oʻzlashtirish, korxonalarda innovatsiyalarning joriy qilinishi, texnologiyalar transferini taʼminlash uchun texnopolislar, texnoparklar kabi erkin iqtisodiy hududlar va ilmiy-ishlab chiqarish klasterlarining barpo qilinishiga yoʻnaltirilgan qonunchilikni yaratish va tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega.
Yirik investitsiya loyihalarini infratuzilma bilan taʼminlash maqsadida 232 milliard soʻm koʻzda tutilgani, rivojlanishdan ortda qolgan 33 ta tumanda sanoat va biznesni jadal rivojlantirish uchun 264 milliard soʻm ajratilishi ayni muddao boʻldi. Bundan buyon biz deputatlar mazkur mablagʻlarni ajratilishi va maqsadli ishlatilishi ustidan taʼsirchan parlament va deputatlik nazoratini oʻrnatishimiz lozim boʻladi.
Yigʻilishda endigi eng muhim masala erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalaridagi loyihalarni oʻz vaqtida ishga tushirish ekani aytilib, joriy yilda erkin iqtisodiy zonalarda umumiy qiymati 1,1 milliard dollar boʻlgan 332 ta loyiha, kichik sanoat zonalarida umumiy qiymati 9,5 trillion soʻm boʻlgan 1 ming 800 ta loyiha ishga tushirilishi rejalashtirilgani taʼkidlandi. Bu loyihalar esa yurtimizda sanoatni yana-da rivojlantirish, import oʻrnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishda muhim omildir.
Erkin iqtisodiy zona — bu yangi ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etish, yuqori texnologik ishlab chiqarishni rivojlantirish, zamonaviy raqobatbardosh, import oʻrnini bosuvchi, eksportga yoʻnaltirilgan tayyor sanoat mahsulotini ishlab chiqarishni oʻzlashtirishga faol jalb etish maqsadida tashkil etiladigan hududdir. Uni tuzishdan maqsad eng avvalo, mamlakatni yoki alohida olingan hududni strategik rivojlantirishga doir vazifalarini, yaʼni tashqi savdo, umumiqtisodiy, ijtimoiy, hududiy va ilmiy-texnik masalalarni hal qilishdan iborat boʻladi.
Erkin iqtisodiy zonalar soliq imtiyozlarini olish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin:
1. Qo‘shimcha soliq to‘lovi solishtirish: Erkin iqtisodiy zonalar, mamlakatning boshqa hududlariga nisbatan soliq to‘lovi solishtirish imtiyozlarini taqdim etishi mumkin. Bu imtiyozlar orqali zonalardagi sarmoyadorlar, sanoat korxonalariga soliq to‘lovi to‘lashda chegaralarni yengishadi yoki boshqa shartlarda soliq imtiyozlaridan foydalanishi mumkin.
2. Soliqsiz kirish imkoniyatlari: Erkin iqtisodiy zonalar, soliqsiz kirish imkoniyatlari taqdim etish orqali sarmoyadorlarga soliq to‘lovi majburiyatlari kamaytirish imkoniyatlarini beradi. Bu imtiyozlar orqali zonalardagi sarmoyadorlar importga soliq to‘lovi majburiyatlarini yengishadi yoki belgilangan davlat tomonidan xususiy soliq imtiyozlari bilan ta'minlanadi.
3. Soliq muhofazasi: Erkin iqtisodiy zonalar, soliq muhofazasi imtiyozlarini taqdim etish orqali sarmoyadorlarni jalb qilishni oshiradi. Bu imtiyozlar soliq to‘lovlari va soliq hisobotlashi jarayonlarini soddalashtirish, soliq to‘lovlari uchun imtiyozli shartlarni taqdim etish, soliq to‘lovlarida tariflar va chegaralar bilan shartnoma tuzish kabi muhofazalar orqali amalga oshiriladi.
4. Soliqsiz eksport: Erkin iqtisodiy zonalar, eksport mahsulotlarini soliqsiz ravishda chiqarishga imkon beradi. Bu imtiyozlar orqali zonalardagi sanoat korxonalarining eksport mahsulotlarini soliqsiz ravishda chiqarish imkoniyatlarini beradi, shuningdek, soliq to‘lovlari uchun tariflar va chegaralar bilan soliqsiz eksport shartnomalari tuzish imkoniyatlarini beradi.
Soliq imtiyozlarini olish uchun sarmoyadorlar odatda zonalardagi ilgari soliq idorasi yoki ma'muriyat bilan muloqot qiladilar. Soliq imtiyozlarining to‘liq ro‘yhati, shartlar, chegaralar va talablar mamlakatning qonun hujjatlari va soliq tizimi tomonidan belgilanadi. Shuningdek, soliq imtiyozlarining olishi uchun belgilangan ariza va hujjatlar tayyorlash va ilgari soliq idorasiga taqdim etish talab qilinadi.
Muhimda, soliq imtiyozlari taqdim etish usullari va chegaralari mamlakatdan mamlakatga farqli o‘zgarishi mumkin. Ushbu ma'lumotlar amalda Uzbekiston Respublikasi soliq qonunlariga va erkin iqtisodiy zonalarning ma'lumotlariga asoslanadi, shuning uchun soliq imtiyozlari olishi uchun yangiliklarga va hozirgi soliq qonunlariga qarash kerak
2.2 Erkin iqtisodiy zona; imtiyoz va preferensiyalar
Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni mahalliy mineral-xomashyo resurslarni chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zamonaviy korxonalar tashkil etish, respublika hududlarining ishlab chiqarish va resurs salohiyatidan kompleks va samarali foydalanish, shu asnoda yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi daromadini oshirish uchun xorijiy, avvalo, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning muhim omili sifatida rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. “Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun hududlar va tarmoqlar bo‘yicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak, bu masalaga ijobiy natijaga erishish mumkin. Bu borada erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida biznes subyektlarini joylashtirish, ularga imtiyoz va preferensiyalar berishni tashkiliy va huquqiy jahatdan tartibga solish lozim”. Sh.M.Mirziyoyev EIZ faoliyatini tartibga soladigan mustahkam qonunchilik va me’yoriy baza yaratildi, ularni rivojlantirish uchun xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb etishga ko‘maklashadigan keng ko‘lamli soliq va bojxona imtiyozlari hamda preferensiyalar tizimi shakllantirildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 26-oktabrdagi “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faolashtirish va kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-4853-son Farmoniga asosan maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga ba’zi soliqlar uchun imtiyozlar, shuningdek soliq kodeksi va O‘zbekiston Respublikasining “Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi Qonuniga asosan o‘rnatilgan tartibda bojxona to‘lovlari bo‘yicha imtiyozlarni qo‘llash xususiyatlari ko‘zda tutilgan.
Soliq kodeksi bilan maxsus iqtisodiy zonalarning ishtirokchilariga kiritilgan investitsiyalar hajmiga qarab, mol-mulk solig‘idan, yer solig‘idan va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilangan muddatga ozod qilish tarzida soliq imtiyozlari berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 iyundagi “Alohida soliq va bojxona imtiyozlarini bekor qilish to‘g‘risida” PF-6011-son Farmoniga asosan 2020 yil 1 oktabrdan boshlab, maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga Soliq kodeksi va “Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi Qonunda belgilangan tartibda alohida soliqlar bo‘yicha imtiyozlarni qo‘llashning o‘ziga xos xususiyatlari nazarda tutilishi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 28 oktabrdagi “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PF-4853-son Farmoni bilan EIZ ishtirokchilari yer solig‘i, foyda solig‘i, yuridik shaxslar mulk solig‘i, aylanmadan olinadigan soliqdan kiritgan investitsiya hajmiga mutanosib ravishda 3 yildan 10 yil muddatgacha ozod qilingan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 13-iyundagi PF-153-son “Maxsus iqtisodiy, kichik sanoat, yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonalari faoliyati samaradorligini oshirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi FarmoniEIZlar hududida mazkur Qonun kuchga kirgunga qadar (17.05.2020 yil) ro‘yxatga olingan va investitsiya loyihalarini amalga oshirayotgan ishtirokchilar uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyoz va preferensiyalar ular taqdim etilgan muddat o‘tguniga qadar (3 yildan 10 yil muddatgacha) saqlab qolinishi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 473-moddasida maxsus iqtisodiy zonalarning ishtirokchilariga soliq solish shartlari keltirilgan. Jumladan, Maxsus iqtisodiy zonalarning ishtirokchilariga kiritilgan investitsiyalar hajmiga qarab, mol-mulk solig‘idan, yer solig‘idan va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilangan muddatga ozod qilish tarzida soliq imtiyozlari beriladi. Maxsus iqtisodiy zonalarning ishtirokchilari foyda solig‘ini to‘lashdan o‘zi kiritgan investitsiyalar hajmiga qarab 3 yildan 10 yil muddatgacha ozod qilingan. Mazkur soliq imtiyozlari faqat investor (investorlar) va Maxsus iqtisodiy zona direksiyasi o‘rtasida tuzilgan Maxsus iqtisodiy zona hududiga investitsiya kiritish to‘g‘risidagi bitimda nazarda tutilgan maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisining faoliyati turlariga nisbatan tatbiq etiladi. Ma’lumot uchun: 2020-2021 yillarda EIZlarda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar tomonidan qariyb 242,2 mlrd.so‘m miqdorida foyda solig‘i bo‘yicha imtiyozdan foydalangan. Maxsus iqtisodiy zonalarning ishtirokchilari qo‘shilgan qiymat solig‘i va boshqa soliqlar bo‘yicha imtiyozlardan Soliq kodeksiga muvofiq foydalaniladilar. Soliq imtiyozlarining amal qilish muddati maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisining guvohnomasi olingan kundan e’tiboran hisoblab chiqariladi.
Foyda solig‘i bo‘yicha imtiyozlarning amal qilish muddati maxsus iqtisodiy zona hududida ishlab chiqarish (xizmatlar ko‘rsatish) ob’ekti foydalanishga qabul qilingan sanadan e’tiboran hisoblanadi. Maxsus iqtisodiy zonaning ishtirokchisi maqomidan mahrum etilganda tadbirkorlik sub’ekti maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilariga beriladigan soliq imtiyozlari va boshqa preferensiyalardan maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisi maqomidan mahrum etilgan oyning birinchi kunidan e’tiboran foydalanishga haqli emas. Agar maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisi investitsiyalar hajmini soliq imtiyozlarining uzoqroq amal qilish muddatini nazarda tutadigan miqdorgacha oshirsa, u investitsiyalarning haqiqiy hajmiga muvofiq soliq imtiyozlarining amal qilish muddatini uzaytirishga haqli. Bunda, agar investitsiyalar hajmining oshishi imtiyozlarning avvalgi amal qilish muddati tugaganidan keyin amalga oshirilsa, soliq imtiyozlari imtiyozlarning uzoqroq amal qilish muddatiga bo‘lgan huquq yuzaga kelgan oydan keyingi oyning birinchi kunidan e’tiboran qo‘llaniladi.
Erkin iqtisodiy zonalar, sarmoyadorlar va tashkilotlarga bir nechta imtiyoz va preferensiyalar taqdim etish uchun mehmondo‘shligi amalga oshirilgan iqtisodiy zonalar hisoblanadi. Bu imtiyozlar va preferensiyalar, sarmoyadorlarni jalb qilish, investitsiya qilishni oshirish va zonalardagi iqtisodiy faoliyatni rag'batlantirish maqsadida beriladi. Quyidagi imtiyoz va preferensiyalar erkin iqtisodiy zonalarda taqdim etilishi mumkin:
1. Soliq imtiyozlari: Erkin iqtisodiy zonalar, soliq imtiyozlari taqdim etish orqali sarmoyadorlarni jalb qilishni rag'batlantiradi. Soliq imtiyozlari, soliq to‘lovlari uchun afzalliklar, soliq to‘lovlari chegaralarini yengilash, soliqsiz kirish imkoniyatlari va soliq muhofazasi shaklida o‘zgartirishlar orqali amalga oshiriladi.
2. Tolovsiz eksport va import: Erkin iqtisodiy zonalardagi sanoat korxonalariga o‘z mahsulotlarini eksport qilishda va import qilishda to‘lov chegaralari yoki tariflar belgilanmaydi. Bu imkoniyatlar, sanoat korxonalariga eksport-import faoliyatlarini osonlashtiradi va ularga xalqaro bozorlarda hamkorlik qilish imkoniyatlarini beradi.
3. Qo‘shimcha vaqtinchalik chegaralar: Erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat ko‘rsatuvchi sarmoyadorlarga qo‘shimcha vaqtinchalik chegaralar taqdim etilishi mumkin. Bu chegaralar, zonalardagi sanoat korxonalarining faoliyatini boshlash va rivojlantirish jarayonida to‘lovlar, litsenziyalarni olish va boshqalar kabi jarayonlarda qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etishdan iborat bo‘lishi mumkin.
4. Soliqsiz tovarlar va xizmatlarning tariflaridan ozod etilish: Erkin iqtisodiy zonalar, sanoat korxonalariga soliqsiz tariflar orqali tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. Bu imtiyozlar, zonalardagi sarmoyadorlarni xalqaro bozorlarda rivojlantirishga qaratilgan.
5. Soliqsiz valyuta operatsiyalari: Erkin iqtisodiy zonalar, sarmoyadorlarga soliqsiz valyuta operatsiyalari rivojlanish imkoniyatini beradi. Bu imtiyozlar, zonalardagi sanoat korxonalariga soliqsiz valyuta operatsiyalari va konvertatsiyalar jarayonlarini osonlashtiradi.
Imtiyoz va preferensiyalar erkin iqtisodiy zonalardan erkin mamlakatlar yo‘liga o‘tkaziladigan iqtisodiy faoliyatning maqsad va vazifalariga bog'liq ravishda belgilanadi. Ushbu imtiyozlar va preferensiyalar, sarmoyadorlarni jalb qilish, investitsiya qilishni rag'batlantirish, eksport-import faoliyatlarini osonlashtirish va zonalardagi iqtisodiy rivojlanishni kuchaytirishga yordam beradi. Imtiyoz va preferensiyalar, mamlakatlar o‘rtasida kelishuvlar va soliq qonunlariga asoslangan ravishda belgilanadi.
3. BOB IQTISODIY ZONADAGI HUQUQIY ME’YORLAR VA EKSPORT 3.1 Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini barqarorlashtirish va normativ – huquqiy asoslari
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi (2017yil) qarori va ushbu sohaga tegishli boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda mazkur hududlarda erkin ishlab chiqarish zonalari va tadbirkorlikni ragʻbatlantirish, istiqbolli texnologiyalarni joriy etish maqsadida xoʻjalik-moliyaviy faoliyatning alohida ntartiboti joriy etiladigan hududlar ekanligi belgilab berildi4.Ushbu normativ-huquqiy bazaning shakllanishi shubhasiz ular soni va maxsulot sifatini oshishiga turtki berdi. Vaholanki, 2018-yilgachaboʻlgan davrda mamlakatimizda 16 ta erkin iqtisodiy zona faoliyat yuritgan edi, 2019-yilyakunigakelib ular soni 21 taga yetgan boʻlsa, 2021-yil oxirida ular 23 taga yetgan va 348 takichik sanoat zonasi faoliyat olib borgan.5Erkin iqtisodiy zonalarda umumiy qiymati 2,6 mlrd dollarlik 453 taloyiha amalga oshirilib, 36 mingga yaqin ish oʻrni yaratilgan. Kichik sanoat zonalarida esa 5 trln soʻmlik 1497 taloyiha ishga tushirilib, 36 mingdan ziyod kishining bandligi taʼminlangan6.Xususan, “Navoiy”, “Angren”, “Jizzax”, “Urgut”, “Gʻijduvon”, “Koʻqon” va “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonalarida umumiy qiymati 486 million dollarga teng 62 ta loyiha amalga oshirilgan, 4,6 mingdan ortiq ish oʻrni yaratilgan. Mamlakatimizda kichik sanoat zonalari qariyb 100 taga yetdi. Bugungi kungacha ushbu hududlarda umumiy qiymati 535 milliard so‘mga teng 1021ta loyiha amalga oshirilgan. Yangi korxonalar ishga tushishi tufayli 9,6 mingdan ziѐd ish oʻrni yaratilgan. Albatta bunda qabul qilinayotgan qonunlar va Prezident qaror va Farmonlari muhim rol oʻynadi. Bu borada qabul qilingan yana bir muhim hujjat bu“Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalari faoliyati samaradorligini oshirish borasidagi qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi 2017-yil 25-oktyabrdagi PQ–3356-son qarorini amalga oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi 2018-yildagi qarorida tadbirkorlikni rivojlantirishni ragʻbatlantirishga va zonani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan tartibot oʻrnatilishi mumkinligi belgilab berildi.
2021-yil 14-sentyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilarini yanada qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorida ushbu hududlardagi investorlarning huquq va manfaatlari himoyasini mustahkamlash, shuningdek, tadbirkorlarning muammo va takliflarini bevosita o‘rganish, 2020-yil 1-yanvardan boshlab maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga foyda solig‘i bo‘yicha imtiyozlar bekor bo‘lganligi munosabati bilan mazkur soliq imtiyozlarining foydalanilmay qolgan qismi 2020-yil 1-oktyabrga qadar maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilarining reestriga kiritilgan ishtirokchilar uchun, ular tomonidan kiritilgan investitsiyalar hajmidan kelib chiqqan holda, ular reestrga kiritilgan sanadan boshlab 3 yildan 10 yilgacha bo‘lgan muddatlarda to‘liq qo‘llanilishi belgilandi.
Maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga 2021-yil 15-sentyabrdan boshlab mahsulot ishlab chiqarishda va o‘z ehtiyojlari uchun foydalaniladigan butlovchi buyumlar, xom ashyo va materiallarni import qilganda qo‘shilgan qiymat solig‘i va bojxona bojini foizlar hisoblanmagan va ularning to‘lanishini ta’minlash talab etilmagan holda 120 kungacha muddatga kechiktirib (bo‘lib-bo‘lib) to‘lash huquqi berilishi ko‘zda tutildi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 13-iyundagi PF-153-son “Maxsus iqtisodiy, kichik sanoat, yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonalari faoliyati samaradorligini oshirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmonida maxsus iqtisodiy, kichik sanoat, yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonalari (keyingi o‘rinlarda -sanoat zonalari) faoliyatini muvofiqlashtirish va boshqarish tizimini yanada soddalashtirish, investitsiyalar jalb qilish uchun sharoitlarni yaxshilash, investitsiya loyihalarini jadal amalga oshirishni ta’minlash, shu asosda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi daromadlarini oshirish ko‘zda tutildi. Shuningdek, 2023-yil 7-sentyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maxsus iqtisodiy zonalar hududida investorlarga davlat xizmatlarini ko‘rsatishning ma’muriy reglamentini tasdiqlash to‘g‘risida” gi qarorida maxsus iqtisodiy zonalar hududida faoliyat yuritish istagini bildirgan investorlarga qulayliklar yaratish, ularning maxsus iqtisodiy zonalar direksiyalari va davlat tashkilotlari bilan hamkorlik jarayonlarini avtomatlashtirish kabi masalalar o‘z aksini topgan.Albatta bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalarda soliq masalalari va ularni soddalashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona soliq to‘lovi faqat kichik biznes subyektlari-mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etilishi belgilangan bo‘lsada, ushbu zonalarga soliq va boshqa imtiyozlar ham berilgan. Bunday imtiyozlar respublikada tashkil etilgan Erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat yurituvchi tadbirkorlarga ham taqdim etilgan bo‘lib, erkin iqtisodiy zonalarda soliq va bojxona imtiyozlarini hisoblash muddati erkin iqtisodiy zona qatnashchisiga erkin iqtisodiy zona ishtirokchisi,degan guvohnoma berilgan kundan e’tiboran emas, balki soliq va bojxona imtiyozlari EIZ (Erkin iqtisodiy zona) ishtirokchisi o‘z korxonasini ishga tushirib, mahsulot ishlabchiqarishni boshlagan vaqtdan boshlanishi asoslab berilgan.Ya’ni, o‘tgan davr mobaynida erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari faoliyatini tartibga soladigan mustahkam qonunchilik va me’yoriy baza yaratildi, ularni rivojlantirish uchun xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb etishga ko‘maklashadigan keng ko‘lamli soliq va bojxona imtiyozlari hamda preferensiyalari tizimi shakllantirildi.Albatta yalpi ichki mahsulot yaratish va investitsiyalarni jalb qilishda tashkil etilayotgan erkin iqtisodiy zonalar muhim rol o‘ynamoqda. Xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga jalb qilishning muhim yo‘nalishlaridan biri –maxsus erkin iqtisodiy zonalarni shakllantirish bo‘ldi. Mamlakatimizda Navoiy, Jizzax, Angren, G‘ijduvon, Qo‘qon, Urgut, Hazorasp erkin iqtisodiy zonalari tashkil etilib, ular bugungi kunda o‘z faoliyatini samarali olib bormoqda. Erkin iqtisodiy zonalarda investitsiya loyihalarini amalga oshirishni jadallashtirish, xorijdan yuqori texnologik uskunalar xarid qilish uchun O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘i hisobidan 100 million dollar miqdorida chet el valyutasidagi kredit liniyasi ochildi.Umuman, bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalardagi ishlab chiqarishning kengayishi ushbu hududlarda aholini ish bilan ta’minlab, mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga xizmat qilmoqda.Bunda uning normativ-huquqiy asoslari muhim rol o‘ynamoqda. Muhimi, erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini takomillashtirishning normativ-huquqiy asoslari, ularning xususiyatlari va amal qilish tartiblarini takomillashishiga xizmat qilmoqda. Aholining ehtiyoji, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning turlari va erkin iqtisodiy zonalarning tarixiy-tabiiy imkoniyatlari inobatga olingan holda sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish, raqobatbardosh mahsulotlar hajmini kengaytirish va jahon bozorida yetarli darajada mavqega ega bo‘lishga imkoniyat yaratmoqda. Bu albatta bizningcha, mamlakatda mahsulot ishlab chiqarishning ortishiga, eksport hajmining oshishi va xorijiy investitsiyalar oqimining oshishiga olib keladi.
Erkin iqtisodiy zonalar, bir mamlakatning belgilangan hududida iqtisodiy faoliyatning belgilangan shartlari va imtiyozlar bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy bo‘limlardir. Bu zonalar davlatlar tomonidan yaratiladi va odatda iqtisodiy rivojlanishni sarmoya va investitsiyalar jalb qilish, eksport potensialini oshirish, ish o‘rinlarini yaratish va texnologiyalarni oshirish maqsadida ishlab chiqiladi.
Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini barqarorlashtirish uchun quyidagi normativ-huquqiy asoslar odatda mavjud bo‘ladi:
1. Huquqiy tartib va boshqaruv: Erkin iqtisodiy zonalar huquqiy tartibga asoslangan bo‘lishi kerak. Bu tartib zonasidagi tadbirkorlar uchun shartnoma, litsenziyalash va tashkilotlarni yaratishni o‘z ichiga oladi. Boshqaruv tashkilotlari zonaning faoliyatini nazorat qiladi va tartibga solish masalalari bilan shug'ullanadi.
2. Soliq va imtiyozlar: Erkin iqtisodiy zonalarda soliq va imtiyozlar to‘g'risida maxsus qonunlar va qarorlar qabul qilinadi. Bu soliq muafiyatlari, chegirmalar, tez so‘rovlar, qimmatli qog'ozlar bozorlarida imtiyoziy ishtirok va boshqalar kabi imtiyozlardan iborat bo‘lishi mumkin.
3. Xalqaro moliyaviy tizim: Erkin iqtisodiy zonalarda moliyaviy operatsiyalar odatda xalqaro moliyaviy tizimlar bilan bog'liq bo‘ladi. Bu tizimlar orqali valyuta mablag'larini o‘tkazish, xalqaro banklar bilan ishlash va xalqaro savdo amaliyotlarini bajarish mumkin.
4. Ishchi qonunlari va ish haqqi tartibi: Erkin iqtisodiy zonalarda ishchi qonunlari va ish haqqi tartibi belgilanadi. Bu tartiblar ishchi tomonidan ishdan bo‘shagancha ish haqqi to‘lash, ish o‘rinlaridagi shartlar, ish haqqi miqdori va boshqalar kabi masalalar ustidan tutadi.
5. Qurilish va kommunikatsiya: Zonalarda tadbirkorlar uchun infratuzilma va kommunikatsiya tarmoqlari yaratish odatda davo etiladi. Bu quyidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi: yo‘l va transport tarmoqlari, suv va energetika tarmoqlari, telekommunikatsiya va internet tarmoqlari kabi.
6. Intellektual mulk va brendlashtirish: Erkin iqtisodiy zonalar intellektual mulk va brendlashtirishni muhofaza qilish va oshirishga xizmat qiladigan tartiblar bilan amalga oshiriladi. Bu tartiblar patentalash, brendlashtirish va intellektual mulkni himoya qilish bilan bog'liq bo‘lishi mumkin.
Bu normativ-huquqiy asoslar erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini barqarorlashtirish va ularga iqtisodiy rivojlanish imkonini berishga yordam beradi. Har bir mamlakat o‘z zonalari uchun o‘zining maxsus tartiblar va qonunlarni belgilaydi, shuningdek, zonalar orqali yuridik shaxslarning iqtisodiy faoliyatida o‘zlarErkin iqtisodiy zonalar, iqtisodiy faoliyatning belgilangan shartlari va imtiyozlar bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy bo‘limlardir. Bu zonalar qonunlar va normativ-huquqiy asoslar asosida tashkil etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini barqarorlashtirish va normativ-huquqiy asoslari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
1. Huquqiy asoslar: Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini belgilashda qonunlar, qarorlar, tartibnoma va shartnomalar o‘rnini egallayadi. Bu asoslar zonadagi faoliyatning tartibga solishini, litsenziyalashni, moliyaviy hisob-kitoblarni va boshqalar kabi asosiy huquqiy masalalarni qamrab oladi.
2. Soliq va imtiyozlar: Erkin iqtisodiy zonalar, tadbirkorlarga soliq imtiyozlari berish orqali ularga iqtisodiy muhofaza va rivojlanish imkoniyatini ta'minlayadi. Soliq imtiyozlar yoki muafiyatlarga misol sifatida, soliq chegaralari, chegirmalar, daromadni soliqlikda kattalashtirish, soliq to‘lovlari chegarasida imtiyoziy ishtirok va boshqalar kabi imtiyozlar kiritilishi mumkin.
3. Moliyaviy tizimlar: Erkin iqtisodiy zonalar, moliyaviy operatsiyalar uchun xususiy tartiblarni o‘z ichiga oladi. Bu tartiblar asosan valyuta operatsiyalarini o‘tkazish, xalqaro banklar bilan ishlash, moliyaviy institutlar va mablag'larni to‘lashni o‘z ichiga oladi
4. Ish haqqi tartibi: Zonalarda ishchi qonunlari va ish haqqi tartibi belgilanadi. Bu tartiblar ishchi tomonidan ishdan bo‘shagancha ish haqqi to‘lashni, ish o‘rinlaridagi shartlarni, ish tartibini va boshqalar kabi ish bilan bog'liq masalalarni o‘z ichiga oladi.
5. Infrastruktur va kommunikatsiya: Erkin iqtisodiy zonalarda tadbirkorlar uchun zarur infratuzilma va kommunikatsiya tarmoqlari yaratilishi kerak. Bu yo‘l va transport tarmoqlari, suv, energetika, telekommunikatsiya va internet tarmoqlari kabi tarmoqlarni o‘z ichiga oladi.
6. Intellektual mulk va brendlashtirish: Zonalarda intellektual mulk va brendlashtirishni himoya qilish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi tartiblar amalga oshiriladi. Bu tartiblar patentalash, brendlashtirish, intellektual mulkni himoya qilish va o‘zlashtirish bilan bog'liq bo‘lishi mumkin.
Bu normativ-huquqiy asoslar erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini barqarorlashtirish, tadbirkorlarga imtiyozlar berish, moliyaviy tizimlarni ta'minlash, ish haqqi tartibini belgilash va infrastruktur va kommunikatsiya tarmoqlarini yaratishga yordam beradi. Har bir mamlakat o‘zining o‘ziga xos normativ-huquqiy asoslarini qabul qiladi va erkin iqtisodiy zonalarini shakllantiradi.
3.2 O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalarning eksport salohiyatini oshirish
Erkin iqtisodiy zonalarda loyihalar aniq hisob-kitoblarsiz joylashtirilishi oqibatida ayrim faoliyat turlari uchun sun’iy imtiyoz berilishiga va bu, o‘z navbatida, bozordagi raqobat muhitining buzilishiga olib kelmoqda. Bugungi kunda jahonda 4000 ta erkin iqtisodiy zona (400 ta erkin savdo zona, yana shuncha ilmiy-ishlab chiqarish parki, 300 dan ziyod eksport-ishlab chiqarish parki, 100 ta maxsus yo‘nalishdagi zona) faoliyat ko‘rsatyapti, deb yozadi “Biznes-Daily”. Statistika ma’lumotlariga ko‘ra, bugun Xitoy iqtisodiyoti o‘sish sur’atlari bo‘yi¬cha dunyoda ikkinchi o‘rinda bo‘lib, bunga jahondagi biznes munosabatlarni zudlik bilan o‘zgartira olganligi sababli erishgan. Arzon ish kuchi G‘arbda shippaklardan tortib mobil telefonlargacha bo‘lgan turli mahsulotlarning narxi arzonlashishiga sabab bo‘ldi. Qolaversa, Xitoy Afrikada eng yirik investorga aylandi, Pekin Yevropa yoki Amerikani emas, aynan “qora qit’a"ni o‘zining asosiy hamkori hisoblaydi. Hozir Xitoy tovarlarini dunyoning hamma joyida ko‘rish mumkin, XXI asrga kelib u chindan ham “dunyo fabrikasi”ga aylana oldi. Jahondagi fotoapparatlarning 50%,konditsionerlarning 30 foizi, kir yuvish mashinalarining 25 foizi va sovutgichlarning qariyb 20 foizi aynan shu yerda ishlab chiqarilyapti. Alohida qayd etish lozimki, Xitoy taraqqiyotida erkin iqtisodiy zonalarning o‘rni katta bo‘lgan. Ayni paytda bu yerda to‘rtta maxsus iqtisodiy zona faoliyat ko‘rsatmoqda — Shenchjen, Chjuxay, Shantou va Syamen. Bundan tashqari, 14 ta erkin savdo zonasi, 53 ta yuqori va yangi texnologiyalar zonasi, xorijda tahsil olgan mutaxassislarga mo‘ljallangan 70 dan ortiq ilmiy-texnik zona, eksportga mo‘ljallangan mahsulotlarni qayta ishlaydigan 38 ta zona bor. Umuman, mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda asosiy e’tibor hududlar tabiiy resurslari hamda industrial salohiyatidan foydalanish va eksport tizimini kuchaytirishga qaratilmog’i lozim. Aynan shu o‘rinda xorijiy investitsiyalarni jalb etishning unumli shakli bo‘lgan zamonaviy erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi. Aynan ushbu yo‘nalishda jahon tajribasida keng qo‘llanilayotgan va o‘z samarasini berayotgan bir qator iqtisodiy chora-tadbirlarni qayd etish joiz. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida 24 ta maxsus iqtisodiy zonalar (MIZ) mavjud bo‘lib, ulardan 23 tasi sanoat, 1 tasi qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan. 2008-yildan 2022-yilgacha bo‘lgan davrda maxsus iqtisodiy zonalar hududlarida 3,2 milliard dollarlik jami 604 ta loyihalar amalga oshirildi. Umumiy summadan 896,9 mln dollarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar tashkil etadi. Loyihalar hisobiga 55 mingga yaqin yangi ish o‘rinlari yaratildi. Ushbu loyihalarning eng yirigi Angren EIZ (1038,2 mln dollarlik 84 ta loyiha), “Navoiy” EIZ (495,0 mln dollarlik 73 ta loyiha), “Urgut” EIZ (335,9 mln dollarlik 77 ta loyiha), va “Qo‘qon” EIZda (280,2 mln dollarlik 84 ta loyiha) amalga oshirildi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda EIZ ishtirokchi korxonalar 13,7 trln so‘mlik 500 turdan ortiq sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarib, 283,1 mln dollarlik mahsulotlarni eksport qildilar, 2022-yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 114 foizga oshdi. Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanishini tartibga soluvchi meʼyoriy-huquqiy bazani takomillashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borildi. Xususan, “Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi. Hujjat bilan EIZlarni yaratish, ular faoliyat ko‘rsatishining muddatini uzaytirish va tugatish, chegaralarini o‘zgartirish tartibi belgilandi hamda ularni boshqarish tizimi, shuningdek, EIZ ishtirokchilarini ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi qayta ko‘rib chiqildi. Bundan tashqari, hujjatda MIZ hududida infratuzilma obyektlarini qurish yoki qayta taʼmirlash ishlari markazlashtirilgan hamda nomarkazlashtirilgan manbalar hisobidan moliyalashtirilishi mumkinligi nazarda tutilgan. MIZlarni zarur infratuzilma bilan taʼminlash ularning samarali ishlashi va yangi investorlar va tadbirkorlarni o‘z hududlarida loyihalarni amalga oshirishga jalb qilishning asosiy omili hisoblanadi. Shu munosabat bilan, 2023 yilda mavjud EIZni muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga ulash bo‘yicha ishlarni bajarish uchun 847 mlrd so‘m ajratish rejalashtirilgan. Xususan, bu MIZdagi investitsiya faoliyatining ijobiy prognozlari bilan bog’liq. 2023-yilda Respublikaning erkin iqtisodiy zonalarida qiymati 983,6 mln dollarlik 86 ta yangi investitsiya loyihalarini amalga oshirish rejalashtirilgan. Ushbu loyihalarni amalga oshirish natijasida 128 yangi turdagi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi va 13 ta ming yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Bundan tashqari, kichik sanoat zonalaridagi direksiyalar kredit olish va bank xizmatlaridan foydalanishda har bir zonaga biriktirilgan tijorat banklari bilan hamkorlikda ish olib borayotganligi ham muammolarni bartaraf etishda ayni muddao bo‘lmoqda. Bozor talablari va import nomenklaturasini o‘rganish asosida tadbirkorlar uchun takliflar, istiqbolli loyihalar ro‘yxati shakllantirilgan. Imtiyozlardan yana biri shuki, kichik sanoat zonasida ishlaydigan subyektlar 2 yil barcha soliqlardan ozod etilgan. Shuningdek, bo‘sh turgan yoki samarasiz faoliyat ko‘rsatayotgan ishlab chiqarish binolaridan unumli foydalanish, yangi korxonalar tashkil etishni rag‘batlantirish maqsadida mazkur binolar negizida kichik sanoat zonalari tashkil etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayni paytgacha mamlakatimizda ularning soni 96 taga yetdi. Hozirgacha ushbu zonalarda umumiy qiymati 535 milliard so‘mga teng 1021 loyiha amalga oshirilgan, 9 ming 600 dan ziyod ish o‘rni yaratilgan. Loyihalar doirasida nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham xaridorgir bo‘lgan yengil sanoat, kimyo, oziq-ovqat mahsulotlari, elektr texnikasi buyumlari, zamonaviy qurilish materiallari, mebel va boshqa tayyor mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Bundan tashqari, kelgusida 248 loyihani amaliyotga tatbiq etilishi natijasida 11 ming yangi ish o‘rni yaratish rejalashtirilmoqda. Erkin iqtisodiy zonalardagi muammolar va ularni qanday bartaraf etish yo‘llari Lekin shu o‘rinda tabiiy savol tug‘iladi: mazkur yo‘nalishda mavjud imkoniyatlardan oqilona foydalanilyaptimi? Agar kichik sanoat zonalarining sarmoyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi farovonligini oshirishdagi o‘rnini tahlil qiladigan bo‘lsak, ularda hamon tashabbuskorlik yetishmasligi, faoliyatni rivojlantirish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish darajasi sustligi ko‘zga tashlanadi. Masalan, mas’ul vazirlik va idoralar tomonidan loyihalarni ko‘rib chiqish hamda muvofiqlashtirish jarayoni hamon murakkabligicha qolib, rasmiy xarakter kasb etmoqda. Afsuski, erkin iqtisodiy zona qatnashchilariga yer uchastkalari ajratish masalalarini hal etishda hanuz byurokratizm asoratlari saqlanib qolmoqda. Ayniqsa, “Urgut”, “Qo‘qon”, “G‘ijduvon” va “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonalari, shuningdek, farmatsevtika yo‘nalishidagi erkin iqtisodiy hududlarda yangi korxonalar tashkil etish uchun xorijiy sarmoya¬larni jalb qilish ishlari sust. Elektr energiyasi, tabiiy gaz, suv va boshqa kommunikatsiya tarmoqlari bilan barqaror ta’minlashda ham muammolar kuzatilmoqda. Vaholanki, mazkur hududlarda investor va tadbirkorlarga yanada keng imkoniyatlar yaratishga oid kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqishni davr taqozo qilmoqda. Avvalo, ushbu zonalar faoliyatiga doir me’yoriy-huquqiy bazani qayta ko‘rib chiqish, zarur bo‘lsa davr talablariga moslashtirish, barcha uchun ochiq va tushunarli mexanizm yaratish zarur. Qolaversa, yer uchastkalari, bo‘sh turgan binolarni ajratish tartibini ham soddalashtirish lozim. Masalan, erkin iqtisodiy zonalarda amalga oshiriladigan loyi-halar Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ma’muriy kengash tomonidan ko‘rib chiqiladi. Shu paytgacha bu kengash 17 vazirlik va idoradan iborat edi. Prezident ko‘rsatmasiga muvofiq, ularning soni 4 ta etib belgilandi. Shu bilan birga, yangi tizim — hududiy komissiyalar tashkil etilib, ularning loyihalarni ko‘rib chiqish va ruxsat berish huquqlari kengaytirildi. Bundan tashqari, hukumat tomonidan imtiyozlar yaratiladi. Iqtisodiy zonalarda joylashtirish uchun investitsiya loyihalarini tanlab olish mezoni qayta ko‘rib chiqilib, ishtirokchilarga kredit ajratishni yaxshilash hamda muhandislik ta’minoti vositalari bilan ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar qabul qilinadi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Erkin iqtisodiy zonalar iqtisodiy rivojlanishni kuchaytirish, yirik investitsiya loyihalarini jalb qilish, yuridik va soliq barqarorligini oshirish, kasb-hunarli kadrlarni rivojlantirish, texnologik o'sishni ta'minlash, eksport potensialini oshirish va mamlakatning iqtisodiy integratsiyasini ta'minlash maqsadida katta imtiyozlarga ega bo'lgan hududlar sifatida tan olinadi.
Erkin iqtisodiy zonalarda iqtisodiy faoliyatni barqarorlashtirish uchun huquqiy me'yoralarning belgilanishi, soliq islohotlarining soddalashtirilishi, eksport va import cheklovchiligi imtiyozlari, investitsiya va innovatsiyalarni rag'batlantirish chora-tadbirlari va dasturlari, xususiy tashkilotlar va infrastruktur tuzilishi kabi muhim masalalar ko'zga keltiriladi.
Erkin iqtisodiy zonalar, mamlakatning iqtisodiy potensialini oshirish, xorijiy investitsiyalarini jalb qilish, yirik texnologiyalar va innovatsiyalarni olib kelish, eksport va importni rivojlantirish yoli bilan mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishini kuchaytirishning muhim vositalaridan biridir.
O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi xorijiy investitsiyalarni jalb etish, iqtisodiy o‘sishni rag’batlantirish, ish o‘rinlari yaratish, jahon bozorida mamlakatimiz raqobatbardoshligini oshirish uchun katta imkoniyatlarga ega. Mavjud muammolarni hal qilish va samarali siyosat va strategiyalarni amalga oshirish orqali O‘zbekiston barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun erkin iqtisodiy zonalarning afzalliklaridan yanada foydalanishi mumkin.Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi xorijiy investitsiyalarni jalb etish, iqtisodiy o‘sishni rag’batlantirish, ish o‘rinlari yaratish, jahon bozorida mamlakatimiz raqobatbardoshligini oshirish uchun katta imkoniyatlarga ega. Mavjud muammolarni hal qilish va samarali siyosat va strategiyalarni amalga oshirish orqali O‘zbekiston barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun erkin iqtisodiy zonalarning afzalliklaridan yanada foydalanishi mumkin.
|
| |
