90
olinadi. Metiletil keton va toluol yoki benzol va atseton aralashmasini olishda
deparafinlashdan keng foydalaniladi.
Gaz krekingi. Ikkilamchi gazsimon mahsulotlar har xil kreking
jarayonlari natijasida olinadi. Og‗ir fraksiyalar krekinglanganda benzin beradi,
benzinli fraksiyalar oktan sonini oshirib to eng so‗nggi bosqichgacha
krekinglanadi. Bu jarayonlarda olinadigan gazlar krekinglanadigan neftning 2-
10%ni tashkil qiladi; u sezilarli darajada tabiiy neftli gazdan farq qiladi. Ularni
asosiy xususiyati – tabiiy gazlarda olefinlarning mavjudligi to‗liq bo‗lmaydi.
Yuqori haroratda krekinglanadigan gazlarning tarkibida 50% olefinlar va unga
qo‗shimcha etilen, propilen va butilenlar bo‗ladi. Uning tarkibida 10-25% olefin
bo‗ladi. Krekinglangan gazning tarkibida kichik miqdordagi vodorod bo‗ladi.
Krekinglashning harorati 540°С yoki undan yuqori bo‗lganda
etilenni hosil
bo‗lishi uchun qulay sharoit paydo bo‗ladi, eng kichik 455-480°С haroratda va
yuqori bosimda kichik miqdorda etilen paydo bo‗ladi va proporsional holda
ko‗proq propilen va butilen shakllanadi
Benzin. Neftni qayta ishlashda benzin eng muhim mahsulot hisoblanadi;
xom neftdan 50%gacha benzin olinadi. Bu kattalikka tabiiy gaz, kreking
jarayonidagi benzin, polimerlash mahsuloti, suyultirilgan neftli gazlar va
sanoatdagi motor yoqilg‗isi sifatida qo‗llaniladigan hamma mahsulotlar kiradi.
Neftni qayta ishlashning har bir jarayoniga ishlab
chiqariladigan benzinning
miqdori va sifati bo‗yicha talablar qo‗yiladi.
Benzinning tarkibi. Sanoat benzinining tarkibiga 30-200°C oralig‗ida
qaynaydigan uglevodorodolarning aralashmasi kiradi. Ba‘zi bir 38°С past
haroratda qaynaydigan butanlar yuqori bosimdagi bug‗larga ega bo‗ladi.
Benzindagi uglevodorodlarning tarkibiga ko‗p izoparafinlar qo‗shiladi,
krekingda olinadigan benzinlarda 15 dan 25%gacha olefinlar mavjud bo‗ladi.
Uglevodorodlarning
oktan
soni
quyidagi
tartibda
kamayadi:
izoparafinlar > aromatik > olefinlar > naftenlar > n-parafinlar. Bu guruhdagi har
bir komponentlar oralig‗ida molekulani tuzilishi va qaynash nuqtasiga bog‗liq
holda farqlar bo‗ladi. Har xil komponentlar benzin aralashmasining oktan soniga
91
o‗zining hissasini qo‗shadi. Bu komponentlar ichida benzin krekingi katta
qiymatni tashkil qiladi, uni aralashmasi motor yoqilg‗isini hosil qiladi. Ulardan
to‗g‗ridan – to‗g‗ri foydalanish ba‘zi bir davlatlarda chegaralanadi, qaysiki,
uning tarkibida sezilarli darajada olefinlar ayniqsa olefinlar, fotoximik smogni
(smog
– tutun, qrum, kul zarrachalari kabi) shakllantiradi.
Benzinlarni sinflari. Benzinlar qaynash harorati oraliqlari, oktan soni,
oltingugurtning miqdoriga muvofiq sinflanadi.
Qaynash harorati oraliqlari. Ko‗pgina benzinlar 30-200°С oralig‗ida
qaynaydi. Tarkibida past qaynaydigan komponentlarni mavjudligi ya‘ni,
butan
va pentanlar kabilar yuqori bosimli bug‗larni olib keladi va issiq vaqtlarda bug‗li
tiqinlarni shakllantirishga sabab bo‗ladi, qaysiki, gazli pufakchalar ingichka
quvurchalar orqali dvigatelga va issiqlik qurilmalariga yoqilg‗ini erkin
harakatlanishiga to‗sqinlik qiladi. Yetishmovchilik vaqtida past haroratda
qaynovchi komponentlar qishki vaqtda dvigatelni ishga tushirishga to‗sqinlik
qiladi. Benzinni 90%-li qaynash nuqtasi dvigatelni qizish vaqtini va yoqilg‗idan
foydalanish samaradorligini aniqlaydi.
Oktan soni. Benzinning oktan soni eng muhim ko‗rsatgichlaridan
hisoblanadi. U odatda har xil asboblar bilan jihozlangan bir silindrli barqaror
qurilmada aniqlanadi va detonatsiyaga moyilligi yozib olinadi. Normal holdagi
geptan
(chiziqli
zanjirdagi
uglerodning
yettita
atomi)
juda
yengil
detonatsiyalanadi; shuning uchun nol oktan soni qabul qilingan. Izooktan
(tarmoqlangan zanjirdagi uglerodning sakkizta atomi) bosim, harorat va
yuklanma uchun yetarlicha ekstremal sharoitga
yetmaguncha detonatsiya
bo‗lmaydi; buning uchun erkin oktan soni 100 o‗rnatilgan. Benzinni noma‘lum
bo‗lgan detonatsiya xossasi bilan sinashda geptan va izooktan aralashmasi bilan
taqqoslanadi qaysiki, benzinda xuddi shunday detonatsiya xossasiga ega
ekanligi sinaladigan; benzinning oktan soni – shu aralashmadagi oktanning
foizli tarkibini ifodalaydi. Shunday shaklda aniqlangan oktan soni hamma vaqt
ham yo‗l sharoitida o‗zgaruvchan tezlikda, yuklanmada va tezlanishda ko‗p
silindrli dvigatelning tavsifiga mos kelmaydi. Neft sanoatida yoqilg‗ini motorga
92
mos kelishini nisbatan haqiqiy ishlab chiqaradigan ikkita usul mavjud: motor
metodi va tadqiqotlash metodi. Oktan soni bu ikki aniqlanmaning o‗rtachasi
bo‗yicha aniqlanadi.
Qo‗shmalar (prisadka). Amalda hamma benzinlarning tarkibida har xil
qo‗shmalar mavjud bo‗ladi, shundan smola hosil qiluvchi
ingibitorlar va eng
ko‗p miqdorda bo‗yoqlar. Sanoati rivojlangan ko‗pgina davlatlarda qonuniy
ravishda benzindagi qo‗rg‗oshinli birikmalarni ko‗rsatgichi pasaytirilgan
(etillangan benzinning tarkibida tetraetilqo‗rg‗oshin oktan sonini oshiradi va
umumiy benzinning 20% ni tashkil qiladi ).
Kerosin – bu yengil uchuvchan va uchuvchan yoqilg‗i hisoblanadi.
Birlamchi davrda kerosin faqat yoritish sifatida foydalanilgan, keyingi davrda
esa nonvoyxonalarda, isituvchi va qizdiruvchi asboblarda, fermalardagi
jihozlarni isitishda hamda motor yoqilg‗isini ko‗p
komponentlari sifatida
foydalanilmoqda. Eng yaxshi kerosinning rangi (taxminan 250-300 mm.li
Shtammer shkalasiga ega bo‗ladi), pilikni yetarlicha bir meyorda shimilishi
uchun qovushqoqlikka ega bo‗lishi va hakozolar. Kerosinning xavfsizligi
yorituvchi chiroqlarda qo‗llanilganda standart alangalanishga ega bo‗lishi kerak.
Kerosin juda sekin shishi yoki metall kosachalarda qizdiriladi.
