Bog'liq Neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi 1-qism
2.10. Benzin ishlab chiqarishning har xil jarayonlari Benzin ishlab chiqarishning kreking va riforming jarayonlaridan boshqa
muhim bo‗lgan jarayonlar ham mavjud. Sanoat miqyosida iqtisodiy jihatdan
foydali bo‗lgan usullaridan birinchisi polimerlash usuli bo‗lib, olefinlardan
suyuq benzin fraksiyalarini olishda gazlarda –vskreking usulini qo‗llanilishidir.
Polimerlash. Propilen-olefinni polimerlashda tarkibida uch atom uglerod
va to‗rt atomli butilen-olefin bo‗lganda molekulada suyuq mahsulot beradi,
benzinni haroratida qaynaydi, oktan soni 80 dan 82 gacha bo‗ladi. Polimerlash
jarayonidan foydalaniladigan neftni qayta ishlaydigan zavodlar gazlarni -
kreking fraksiyasida ishlaydi, olefinlarning tarkibida to‗rt atomli uglevodorodlar
mavjud bo‗ladi.
Alkillashtirish. Bu
jarayonda
izobutan
va
gazsimon
olefinlar
katalizatorlarni ta‘siri ostida reaksiyalanadi va suyuq parafinlar paydo bo‗ladi,
xuddi shu izooktanning soniga teng oktanli bo‗ladi. Izooktanda izobutilenni
polimerlash o‗rniga va uni izooktanida uni gidrogenizatsiya qilish, shu
jarayonda izobutan izobutilen bilan reaksiyalanadi va to‗g‗ridan-to‗g‗ri izooktan
hosil bo‗ladi. Motor yoqilg‗isini ishlab chiqarishda alkillashtirishning hamma
jarayonlari katalizator sifatida oltingugurt yoki ftor vodorod kislotasidan
foydalanib boshlang‗ich harorati 0 - 15°C, keyin esa 20 - 40°С haroratda olib
boriladi.
Izomerlash. Yuqori oktanli xomashyo olishning eng muhim boshqa
yo‗llaridan biri motor yoqilg‗isiga qo‗shish uchun – izomerlash jarayonida
alyuminiy xloriddan va boshqa shunga katalizatorlardan foydalaniladi.
Izomerlashda oktan sonini oshirish uchun tabiiy benzinni va naftenlarni to‗g‗ri
chiziqli zanjiridan foydalaniladi. Benzinni antidetanatsiya xossasini yaxshilash
normal pentanni va geksanni izopentan va izogeksanga o‗tkazish natijasida
olinadi. Izomerlash jarayonini eng muhim tomoni benzin kichik hajmda ishlab
88
chiqarilayotgan davlatlarda katalitik krekingdan foydalanilgan holda olib
borilmoqda. Qo‗shimcha etillashtirishda ya‘ni tetraetilqo‗rg‗oshin qo‗shilganda
izomerlarning oktan soni 94 dan 107 gacha bo‗ladi.
Gidrokreking. Ko‗mirni gadratlash orqali yuqori bosim ostida kuchli
katalizatorlarni qo‗llab suyuq yoqilg‗ini olish Germaniya davlatida olib
borilgan. Buning uchun quyidagi parametrlar zarur bo‗lgan: bosim
280 atm.gacha, harorat. 450°С va katalizator.
Zamonaviy
gidrokrekinglash
jarayonlarida xom neftni suyultirilgan neftli gazga aylantirish uchun bosim
taxminan 70 atm. dan 175 atm.dan katta emas, qaysiki to‗liq kokslanishi hamda
bug‗simon neftni benzinga va reaktiv yoqilg‗iga aylanishi sodir bo‗ladi. Jarayon
qo‗zg‗almas katalizator qatlamida olib boriladi. Qaynovchi qatlamdagi jarayon
– neftni qoldiqlarini ya‘ni mazut va gudronni ishlashda qo‗llaniladi. Boshqa
jarayonlarda ham qoldiq yonilg‗ilardan foydalanilgan ya‘ni yuqori haroratda
qaynaydigan neft fraksiyalari, bundan tashqari yengil qaynaydigan va o‗rtacha
to‗g‗ri haydaladigan distillyatlardan foydalanilgan. Bu jarayonlarda katalizator
sifatida sul‘fitlangan nikel‘-alyuminiy, kobal‘t – molibden-alyuminiy, vol‘fram
materiallari va alyuminiy silikatli asosidagi yaxshi sifatli platina va palladiy
metallari qo‗llanilgan.
Gidrokreking katalitik va kokslash bilan olib boriladi, 75-80% xomashyo
benzinga va reaktiv yonilg‗iga aylanadi. Benzin va reaktiv yonilg‗ini ishlab
chiqarish mavsumiy iste‘molga bog‗liq holda yengil o‗zgartiriladi. Vodrodning
sarfi yuqori bo‗lganda qurilmaga beriladigan xomashyoning miqdoriga nisbatan
olinadigan mahsulot 20-30% ko‗p chiqishi mumkin. Qurilma ba‘zi bir
katalizatorlar bilan ikki yildan uch yilgacha regeneratsiyasiz samarali ishlaydi.
AQSh, G‗arbiy Yevropada va Yaponiyada sanoat shaharlarida havoni
ifloslanishini kamaytirish maqsadida distillyatlarni va qoldiq yoqilg‗ilarni
desul‘fatlash uchun gidratlash jarayoni katta ko‗rsatgichda oshirilgan [55].
Gidrokreking jarayoni mahsulotni chiqishiga yuqori bo‗lmagan talablarga
muvofiq oltingugurtdan tozalashda ―gidrotozalash‖ usuli kabi qo‗llaniladi.
Gazsimon yengil fraksiyalash avvolam bor suyultirish uchun vakuumli
89
qurilmadan o‗tadi, keyin esa gazoyl desul‘fatlashtirish gidrotozalashdan o‗tadi.
Buning uchun u vakuumli qoldiqlar va boshqa kam oltingugurtli xom neftning
yengil fraksiyalari bilan aralashtiriladi.
