Geliotexnika — fan va texnikaning quyosh radiatsiyasi quvvatini amaliyotda foydalanish
uchun qulay boshqa tur quvvatga aylantirish nazariyasi va amaliyoti tarmog’i.
8
reaksiyasi tufayli hosil bо‘ladi. Termoyadro jarayoni davomida tо‘rtta protondan
bitta geliy yadrosi hosil bо‘ladi va shunga tegishli quvvat ajralib chiqadi.
Quyosh tarkibining taxminan 50 foizini vodorod tashkil qilishi aniqlangan.
Bu yuqoridagi tartibda vodorodning geliyga aylanish jarayoni yana 4x10
10
yillar
chamasi davom etadi, degan sо‘z. Demak quyosh sayyoramizni bir necha о‘n
milliard yillar yorug‘lik quvvati bilan ta’minlab turadi.
Yerga quyosh tarqatayotgan quvvatning atigi ikki milliarddan bir qismi
tushadi. Shundan 40 foizlar chamasi Yer atmosferasiga urilib, koinot fazosiga
qaytib ketadi, 16 foizi atmosfera tomonidan yutiladi, qolgan qismi Yer sirtigacha
yetib keladi.
Yerga yetib kelayotgan quyosh quvvatining miqdori (u yil va kun davomida
о‘zgarib turadi) geografik kenglikka, atmosferaning holatiga (ochiq bulutli,
yarim bulutli, tumanli, changli) ekanligiga bog‘liqdir.
О‘rta Osiyo hududi 37- 42 daraja kenglikda joylashgan. Shu boisdan bu yerga
katta miqdorda quyosh quvvati tushadi. U amaliyotda turli maqsadlarda
foydalanish uchun bemalol yetarlidir. Jumladan, yurtimizda yiliga о‘rtacha 300
kun quyosh quvvatidan foydalanish imkoniyati bor.
Quyosh quvvatidan amaliy maqsadlarda foydalanish masalalari bilan
geliotexnika shug‘ullanadi.
Quyosh quvvatidan amaliy foydalanishga qiziqish qadim zamonlardan
boshlangan. Masalan, eramizdan oldin Goron Aleksandrskiyning «Quyosh
fontani», Plutarxning «O‘t oldiruvchi kо‘zgusi», Arximedning о‘zi yashagan
shahri — Surakuzni qamal qilgan grek kemalarini yondirib yuborgani haqida
rivoyatlar bor.
XVI asrdan keyin optika bо‘yicha nazariy va tajriba ishlari olib borildi, doira
kо‘zgular va linzalar yordamida quyosh quvvatini yig‘ish masalasi о‘rganildi.
Bu davrlarda I. Nyuton, M. V. Lomonosov, Byuffon, O.B. Sosyuar, A. Musho
va boshqalar turli xil tо‘plagichlar va «issiq quti» tipidagi qurilmalarni ishlab
chiqadilar. Byuffon 1747 yilda 68 metr narida turgan о‘tin tо‘dasini tо‘plagich
yordamida о‘t oldirgan. A.Musho esa 1870 yilda 3—9 atmosfera bug‘ hosil
9
qilib, bug‘ mashinasini harakatga keltiradigan tо‘plagich yasadi. Keyinchalik
geliotexnikaning rivojlanishiga F. Trom, V.B. Veynburg, CH. G. Abbot, V. N.
Buxman va boshqalar katta hissa qо‘shdilar. Ularning rahbarligida turli xil past
va
yuqori haroratli quyosh qurilmalarining yangi konstruksiyalari ishlab chiqildi.
Hozirgi
kunda
jumladan,
janubiy
tumanlarda
geliotexnika
keng
rivojlantirilmoqda. Bu sohada Moskvadagi G. M. Krjijanovskiy nomli Davlat
energetika instituti, О‘zbekiston Fanlar Akademiyasninig «Quyosh fizikasi»
ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi, Turkmaniston Fanlar akademiyasining
«Quyosh» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi, Buxoro pedagogika instituti
olimlari va boshqalar katta ilmiy-tekshirish ishlari olib bormoqda.
Keyingi yillarda qishloq xо‘jaligida, jumladan, issiqxonalarni isitishda
quyosh quvvatidan keng foydalanilmoqda. Hozirning о‘zidayoq bunday quyosh
issiqxonalarida
muvaffaqiyatli ishlatilmoqda.
Masalan,
Qarshi
Davlat
universitetida T. Sodiqov, B. Xayriddinovlar tomonidan ishlab chiqilgan quyosh
issiqxonasi quritgichi Yakkabog’ tumani xо‘jaligida ishlab turibdi.
Meva va sabzavot quritishda quyosh quvvatidan foydalanish borasida bir
qancha ishlar qilinmoqda. Hozir mualliflar tomonidan quyosh quritgichlarining
bir necha tuzilishlari ishlab chiqilgan. Shuni aytish kerakki, quyosh
quritgichlarida qurish jarayoni tez kechadi, mahsulot ifloslanmaydi, sifat yuqori
bо‘ladi, vitaminlar kо‘proq saqlanadi.
Qoraqum va Qizilqum yaylovlarida, shuningdek boshqa mamlakatlardagi
ayrim hududlarda chuchuk suvga ehtiyoj nihoyatda katta. Zero, bu yerlarda yer
osti suvlari iste’mol qilib bо‘lmaydigan darajada shо‘r. Ana shu shо‘r suvlarni
chuchuk suvga aylantirishda bemalol quyosh quvvatidan foydalanish mumkin.
Yaylovdan-yaylovga ko’chib yuradigan chо‘ponlarga, turli xil ilmiy
tekshiruv safari a’zolariga quyosh sovitgichlari juda qо‘l keladi. Quyosh
sovitgichlari tuzilishini Buxoro pedagogika instituti olimlari ishlab chiqqanlar.
Quyosh sovitgichlaridan qishloq xо‘jaligidagina, emas, balki uy-rо‘zg‘orda ham
foydalanish mumkin.
Uy bekalari yumushini osonlashtirishda ham quyosh quvvatidan
10
foydalanish mumkin. Ana shu maqsadda quyosh suv qaynatgichlari va
qozonlarining bir necha xil nusxalari ishlab chiqilgan. Ular yordamida choy
qaynatish va ovqat pishirish mumkin.
Yuqori haroratli tо‘plagichlar yordamida metallarni payvandlash, qirqish,
eritish va boshqa ishlar amalga oshiriladi. Buning esa metallurgiya sanoatida
ahamiyati g‘oyat katta. Chunki quyosh o’choqlaridan olinadigan mahsulot toza
bо‘lib, uning tarkibida aralashma kam bо‘ladi. Hozirgi kunda bunday о‘choqlar
Fransiyada ishlab turibdi. О‘zbekiston Fanlar akademiyasining fizika-texnika
institutida ham quyosh о‘choqlari mavjud.
Kelajakda yorug’lik batareyalari transport vositalarini
harakatga keltirish
uchun foydalaniladi. Hozirgi kunda esa bu masala bо‘yicha turli tajribalar
о‘tkazilmoqda. Chunonchi quyosh quvvati evaziga harakat qiladigan yengil
mashina va samolyot sinovdan о‘tkazildi.
Shunday qilib, quyosh quvvatidan foydalanish bо‘yicha asosiy yо‘nalishlarga
qisman tо‘xtalib о‘tdik. Bulardan tashqari quyosh zimmasiga quduqlardan suv
chiqarish, ba’zi kasalliklarni davolash, xlorella yetishtirish, “stirleng” xilidagi
harakatlatgichlarni (dvigatellarni) yurgazish, issiqlik elektr generatorlari
yordamida elektr tok olish, chigitni nurlantirish va hokazo yumushlarni bajarish
mumkin.
Quyosh texnikasi—kelajak texnikasi. Shu boisdan bu sohadagi ilmiy-
tekshirish ishlarni jadallashtirish, qurilmalarini ishlab chiqaradigan turli xil
zavodlarni ishga tushirish zarur. Bu quyosh qurilmalarining xalq xо‘jaligi
amaliyotida keng joriy etilishiga olib keladi. Bu borada hozir ham ma’lum ishlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, О‘zbekistonda va Turkmanistonda ham kо‘plab
quyosh qurilmalari ishlab turibdi [39].
Termayadro reaksiyasi quyoshning ichida temperatura t
0
= 20 mln.
0
C ga
yetganda boshlanadi. Shuning uchun termayadro energiyasi yer yuzidagi barcha
energetik resurslarning birinchi manbai hisoblanadi; ko‘mir, neft, gaz;
gidroenergiya; shamol va okeanlar energiyasi.
Quyosh yer yuzida barcha energiya turlarining manbai hisoblanadi.
11
Quyosh har sekundda o‘rtacha 88 x 10
24
kaloriya issiqlik yoki 368 x 10
12
TVt
energiya tarqatadi. Ammo bu energiya miqdorining atigi 2 x10
-6
%, ya’ni 180x
10
6
TVt miqdorigina yer yuzasiga yetib keladi. Shu miqdor ham yer yuzidagi
barcha doimiy energiya ishlab chiqaruvchi qurilmalarning energiyasidan
taxminan 5000 barobar ko‘pdir [37].
Quyosh radiatsiyasi oqimi hamda tushayotgan energiya yig‘indisi
to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyosh kadastri hisoblanadi. Quyosh kadastri
to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyidagi ko‘rsatgichlarga asosan yig‘iladi:
-quyosh radiatsiyasining gorizontal tekislikka tushayotgan oylik va yillik
yig‘indilari;
-gorizontal tekislikka to‘g‘ri normal-urinma holatida tushayotgan quyosh
nurlari;
-quyoshning nur sochish vaqti.
Umuman quyosh radiatsiyasi oqimi hamda tushayotgan energiya yig‘indisi
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni quyidagi usullar bilan olish mumkin:
-aniq geografik nuqtadagi ma’lumotlarni hisoblash yo‘li-analitik usul bilan;
-qisqa muddatda aniq geografik nuqtada, asbob va jihozlar bilan o‘lchash orqali,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot olish bilan;
-qabul qilingan yagona usul bilan ko‘p yillik o‘lchashlar o‘tkazgan meteorologik
stansiyalarining ma’lumotlari yig‘ilgan ma’lumotnomalardan ma’lumot olish
bilan.
Quyosh energiyasidan foydalanishni hisoblashda asosan, quyosh nurining
1m
2
maydonga berayotgan energiya miqdori hisobga olinadi. Koinotning
atmosfera qatlamidan yuqori qismiga tushayotgan quyosh radiatsiyasining
energiyasi 1,395 kVt/m
2
ni tashkil qiladi va bu miqdor quyosh doimiysi deb
ataladi. Ammo bu miqdor yer yuzasiga yetib kelguncha har xil qarshiliklarga
uchraydi hamda yilning fasli va hisob qilinayotgan hududning kengligiga
nisbatan uning miqdori o‘zgarib turadi. Masalan, yer yuzasiga tushadigan
quyosh nurlarining o‘rtacha intensivligi:
-Yevropa mamlakatlarida - 2 kVt soat/m
2
;
12
-Tropik va Osiyo mamlakatlarida - 6 kVt soat/m
2
ga teng.
| 