13
I
diametri yer diametridan 109 marta katta va massasi esa 2∙10
33
ga teng.
Quyoshning quvvati 3,83∙10
23
kVt bо‘lib, yerga har sоniyada 91·10
24
kal
energiya sochadi. Shuning uchun quyoshning massasi har soniyada 4-10
6
t ga
о‘zgarib turadi. Quyoshning har bir daqiqa sochadigan nurli energiyasi 91·10
14
t
neft tо‘liq yonganda ajratiladigan energiyaga tengdir.
Bunday katta energiya Quyosh markazida, tо‘rtta vodorod yadrosidan geliy
yadrosi hosil bо‘lishidan iborat termoyadro reaksiyasi natijasida sodir bо‘ladi,
chunki quyoshda termoyadro jarayoni amalga oshishi uchun hamma shart-
sharoitlar mavjud, birinchidan, hamma moddalar plazma holatida bо‘lib,
ikkinchidan, harorati yadrolarni biriktirish uchun yetarlidir. Aniqlanishicha
quyosh tarkibining 5 %i gina vodorod tashkil etadi.
Termoyadro reaksiyasi davomida massa deffekti (ortiqcha massa) natijasida
quyoshdan juda katta energiya ajralib chiqadi. Shu energiyadan 2,5∙10
18
kal/min
qismi yerga yetib keladi, undan 40 %i atmosferada va kosmik fazoda sochiladi,
16 %i esa yutiladi.
Quyosh radiatsiyasi intensivligining atmosfera
tashqarisidagi kattaligi
quyosh doimiyligi deyiladi. Quyosh doimiyligi о‘rtacha 1,4 kvadrat metrga teng.
Atmosferaning
yuqori qatlamidagi quyosh energiyasi о‘rta hisobda
bir daqiqada 1 kub santimetrli suvni 2°C gacha isitish quvvatiga ega.
Yer sirtiga tushayotgan quyosh nurlari о‘zining intensivlik xususiyatiga
ega bо‘lib, u ikki qismdan iborat:
1. Quyosh nurlariga nisbatan perpendikulyar joylashgan tiniq yuzaga
tushadigan tо‘g‘ri radiatsiya.
2. Atmosfera, bulut va atrof-muhit hamda boshqalardan sochilgan radiatsiya.
Shuni
aytish kerakki, quyoshning og‘ish burchagi o‘zgarib turganligi
sababli yer yuziga tushadigan energiya miqdori ham o‘zgarib turadi. Bu esa o‘z
navbatida geliouylar va gelioteplitsalarni isitishga salbiy ta’sir etadi.
Ikkinchidan, yoz oylarida kun uzoq bo‘lganligi uchun quyoshdan energiya
tushish davri ham ko‘p bo‘ladi (13 soat davom etadi). Qish oylarida aksincha
kecha uzoq, kun qisqa (yer sirti 9 soat davomida yoritilib turadi) bo‘ladi.
14
Qish oylari quyoshning og‘ish burchagi manfiy qiymatlarni olgani uchun
uning balandligi ham kamayadi. Demak, energiya ko‘proq o‘tish uchun uni
qabul qiluvchi yuzalarning gorizontga nisbatan qiyaliklarini o‘zgartirib
turish
kerak, ya’ni quyosh nurlariga nisbatan tik holatga keltirish zarur.
Agar gelioqurilma tiniq yuzasining gorizontga nisbatan qiyaligini texnik
sabablarga ko‘ra o‘zgartirish imkoniyati bo‘lmasa, qish paytida ishlash uchun
mo‘ljallangan gelioqurilmalarda, masalan, geliouylar,
gelioteplitsalar tiniq
yuzalarining qiyalik burchaklari o‘sha joyning geografik kengligiga qarab
qishda α
1
= φ
+δ , yozda α
2
+ φ
-δ deb olinadi.
Qarshi tuman geografik kengligi φ=39°da qish oylari uchun α
1
= 62°, yoz
oylari α
2
= 16°
ga teng bo‘lishi kerak.
Yoz oylarida ishlashga mo‘ljallangan moslamalarni, jumladan, suv
isitgichlar, meva quritgichlar va sho‘r suvdan chuchuk suv olish qurilmalarining
qiyalik burchaklari odatda kichik qilib olinadi.
Quyosh energiyasidan foydalanishning uchinchi kamchiligi uning ob-
havoga bog‘liq bo‘lishidir. Dastavval
quyosh energiyasi miqdoriga
atmosferaning tiniqligi ta’sir etadi.
Atmosferaning quyosh nurlarini yutishi, sochishi va qaytarishini hisobga
olib yer yuzasiga tushadigan qismini
Q
m
ga teng deb olamiz. Agar quyosh
doimiysini (atmosfera chegarasidagi miqdorini)
Q
