0
desak, ular orasidagi
bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi:
o
m
m
Q
K
Q
(1.1)
Bunda,
K — atmosferaning tiniqlik koeffitsiyenti deyiladi.
m-quyosh nuri о‘tadigan atmosfera massasining soni.
Ma’lumki, atmosfera massasining soni quyoshning gorizontal
balandligiga bog‘liq, masalan, α= 0 bо‘lganda (quyosh gorizontda) m = 1 ga
teng bо‘ladi. α= 30° bо‘lsa, m = 2, α = 90° (quyosh zenitda) bо‘lganda m= 35,4
va hokazoni tashkil etadi.
Yer sirtining geografik kengligi, iqlimi, joylashishi va boshqalariga qarab
15
joylarda bulutli kunlar asosan to‘la bulutli kun, qisman bulutli kunga bo‘linadi.
Geliotexnika nuqtai nazaridan, gelioqurilmalar u yoki bu joyda ochiq va
yarim ochiq kunlarning soni 320 va undan ortiq bo‘lsa, juda yaxshi samara
beradi.
O‘rta Osiyo respublikalarida, jumladan, O‘zbekistonning janubiy
rayonlarida shunday kunlar soni yiliga 315—330 ni tashkil etadi.
Yoz oylarida gelioqurilmalarga salbiy ta’sir etadigan to‘rtinchi omil
chang-to‘zonli shamoldir. Birinchidan, quyuq chang-to‘zon ko‘tarilganda
quyosh energiyasining tiniq yuzalarga tushishi kamayadi, ikkinchidan,
qurilmaning yuzasiga chang o‘tirib qoladi. Chang qatlami esa qurilma ichiga
quyosh energiyasi o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Natijada qurilma xizmatchilarining
ko‘p vaqti shishani tozalashga sarflanadi.
Quyosh energiyasidan foydalanishda sodir bo‘ladigan qiyinchiliklardan
beshinchisi, uning sutka davomida o‘zgarib turishidir, ya’ni gelioqurilmalar
ichiga kun davomida quyosh energiyasi o‘tib tursada, kechga yaqin energiya
o‘tishi to‘xtaydi.
Yil va sutka davomida quyosh energiyasi o‘zgarishi bilan bog’liq bo‘lgan
kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari asosan quyidagilar:
a) kunduzi, quyosh energiyasining bir qismini ma’lum bir moslamalarda
akkumulyatsiyalash va kechasi undan foydalanish, b) qurilmaning issiqlik
yo‘qotishini kamaytirib uni minimum darajaga olib kelish [44].
Hozirgi kunlarda organik yoqilg‘i ashyolari (neft, benzin, kо‘mir, tabiiy
gazdan) foydalanishning yana bir salbiy tomoni mavjud. Bunga benzin, kо‘mir
va boshqalarni kо‘plab yoqish natijasida yer atmosferasi ifloslanadi.
Atmosfera — yerning gazli qobig‘i bо‘lib, uning massasi 5,15∙10
15
tonnaga teng, asosiy qismini esa azot va kislorod tashkil etadi. Yer
atmosferasida azon va karbonat angidrid gazi kam miqdorda bо‘lsa ham,
ularning yer sirtidagi tirik organizmga ta’siri kuchli. Masalan, azon, karbonat
angidrid gazi organizmga zararli ta’sir qiluvchi, quyoshdan kelayotgan
ultrabinafsha nurlarning katta qismini yutadi. Ikkinchi tomondan azon yer
16
sirtidan tarqalayotgan infraqizil nurlarni yutadi, natijada atmosfera yerni keskin
sovib ketishiga yо‘l qо‘ymaydi, ya’ni atmosfera «parnik» effektini beradi.
Havoning eng muhim tarkibiy qismi bо‘lgan kislorod inson hayotida
muhim ahamiyatga ega. Odamda kislorod yetishmaganda nafas olishi, qon
aylanishi tezlashib, yomon oqibatlarga olib keladi.
Sayyoramizdagi о‘simliklar dunyosi yiliga 150 milliard tonna karbon
gazini о‘zlashtirib, atmosferaga 25 milliard tonnadan ko’proq kislorod yetkazib
beradi.
Yashil о‘simliklar havo muhitini tozalovchi tabiiy qurilmadir. Ular
havodagi changning tо‘rtdan uch qismini tutib qoladi hamda sulfit gazining
uchdan ikki qismini yutadi. Inson hayoti davomida kislorod yutib, uning о‘rniga
karbonat angidrid chiqaradi. О‘simlik esa, insonning aksi о‘laroq karbonat
angidrid yutib, kislorod chiqaradi. Shuningdek, о‘simliklar mikroiqlim
yaratishda ham katta rol о‘ynaydilar, chunki harorat atrof-muhitga nisbatan 15
foizga farq qiladi. Binobarin, biz yashil о‘simliklar haqida qayg‘urar ekanmiz,
bir vaqtning о‘zida о‘zimiz yashaydigan joyning atmosferasining sifatini ham
yaxshilaymiz.
Atmosferaning ifloslanishi deganda havoning tarkibidagi kislorod, azon,
karbonat angidrid gazi va boshqa zararli gazlarning zarrachalarini kо‘plab
aralashuvini ham tushunamiz.
Asosan toza havoni bulg‘anishining sabablaridan biri avtotransport
hisoblanadi. Bundan bir necha yillar ilgarigi ma’lumotlarga kо‘ra, butun
dunyodagi shaxsiy avtomobillarning soni 280 millionta bо‘lgan. Aniqlanishicha
faqat 200 million avtomobil har yili atmosferaga 200 million tonna karbon
oksidi va 20 million tonna azot oksidi chiqarib tashlaydi. Hozirgi kunda
bularning miqdori yanada oshgan.
Katta shaharlarda, masalan, Tokioda havoning kо‘chalarda ifloslanishi
shu darajaga borib yetdiki, chorrahada turuvchi boshqaruvchilar oksigen
maskasini kiyib turadigan bо‘ldilar, unda ham faqat ikki soatgina, ikki soatdan
keyin esa о‘rin almashadilar. Avtomobilning ishlash paytida chiqadigan karbon
17
oksidi, karbonat angidrid gazi havoga nisbatan og‘irroq bо‘lgani uchun, ular
doimo yer yuzasi yaqinida tо‘planadi. Karbon oksidi qondagi gemoglobinlarga
qо‘shilib, ularning harakatiga tо‘sqinlik qiladi.
Gaz tarkibidagi akrolen, formaldegid, tetraetil-surroshinlar ham kishi
uchun organizmga zararlidir.
Atmosfera xavosini ifloslanishining sabablaridan yana biri issiqlik
elektrostansiyalari va qozon qurilmalaridir. Yoqilg‘i
tо‘la yonganda chiqarib
tashlanadigan zararli maxsulot — oltingugurt oksidi va kul hisoblanadi. Chala
yonganda — karbon oksidi, karbonlar, qurum hosil bо‘ladi.
Issiqlik elektrostansiyalaridan ham chiqarib tashlanadigan zararli
moddalarning miqdori katta. Masalan, oyiga 51 ming tonna ko’mir sarflaydigan
elektrostansiya qozonidan, har kuni 33 tonna oltingugurt angidridi chiqadi,
qulay meteriologik sharoitda esa 50 tonna oltingugurt kislotaga aylanadi, shu
bilan birga bu qurilmadan qо‘shimcha xar kuni 40—50 tonna kul chiqarib
tashlanadi. Bu chiqarib tashlangan kul elektrostansiya atrofida 5 kilometr radius
bо‘yicha tarqaladi.
Uylarni isitish tizimidan ham kо‘plab zararli moddalar chiqarib
tashlanadi, shuni aytish kifoyaki, uning yonishdan qolgan qoldiqlarida 30
foizdan ortiq zararli modda bо‘ladi.
Atmosfera havosiga tarqalgan zararli moddalarning kishi organizmiga
ta’siri bо‘yicha bir nechta misol keltirish mumkin. 1948 yilda AQSH ning
Donora shtatida qum aralash chang yerga tushib, natijada 14 mingli aholidan
5910 kishi kasallanib, 20 kishi halok bо‘ldi.
Yapon olimlarining aniqlashicha havoda sernistiy gaz kо‘p bо‘lgan
joylarda, odamlar bronxial astma bilan ko’proq kasallanadilar. Yonishdan
qolgan maxsulotlarni yer yuzasiga yaqinlashtirmaslik uchun truba (quvur)larni
juda baland qilib (250—320 m) joylashtiradilar.
Shunday qilib yuqorida aytilganlardan organik yoqilg‘ilarni tejab sarflash
va yonishdan hosil bо‘ladigan zararli gazlarni, zarrachalarni ushlab qolish
muammosiga alohida e’tibor berish kerak. [37]
| 