15.Toklar rezonansi.
Toklar rezonansi hodisasi R(g), L, С elementlari oʼzaro parallel
ulangan oʼzgaruvchan tok zanjirida yuzaga keladi. Buning uchun
reaktiv elementlarning oʼtkazuvchanliklari oʼzaro teng (bL=bC)
bo’lishi kerak.
U holda zanjirdagi tok Om qonuniga binoan
𝐼 = 𝑈 ∙ 𝑔2 + 𝑏𝐿 - 𝑏𝐶 2 = 𝑈 ∙ 𝑔
Demak, rezonans paytida zanjirdagi tok aktiv oʼtkazuvchanlik
bilan cheklanib, oʼzining minimal qiymatiga erishadi va kuchlanish
bilan faza boʼyicha mos tushadi 𝜑 = 0
Zanjirning rezonans holatiga mos vektor diagramma va grafiklar
20-racm, a va b larda koʼrsatilgan. Ulardan koʼrinadiki, rezonans
paytida qarama-qarshi fazada boʼlgan reaktiv (rezonans) toklar Ilva IC
oʼzaro teng boʼlib, bir-birlarini toʼla kompensatsiyalaydi. Rezonans
sharti (bL=bС) ga ko’ra U∙bL=U∙bС, demak IL =IC.
Reaktiv toklar oʼzaro kompensatsiyalangani tufayli zanjir aktiv
xarakterga ega boʼlib, uning quvvat koeffitsienga bo’ladi. 𝑐𝑜𝑠𝜑 = 1
Rezonans paytida reaktiv toklar IL va IC zanjirdagi umumiy tok I
dan (I=I
g+IL+IC) bir qancha katta boʼlishi mumkin. Shuning uchun
ham bu hodisa toklar rezonansi deb ataladi. Mazkur reaktiv toklarning
kattaligi reaktiv elementlar oʼtkazuvchanliklari bL va bC ning aktiv
oʼtkazuvchanlik g dan necha marta kattaligiga bogʼliq. Bu quyidagi
nisbatlardan ham koʼrinib turibdi:
Demak, toklar rezonansi aktiv oʼgkazuvchanligi uncha katta
boʼlmagan zanjirlarda sodir boʼlishi mumkin. Toklar rezonansi ham
kuchlanishlar rezonansi kabi uchta usul bilan yuzaga keltirilishi
mumkin.
Toklar rezonansiga moslangan konturdagi tok (I=Ig) rezonans
chastotada boshqa chastotalarga nisbatan minimal qiymatga erishadi
16.Uch fazali EYuK, kuchlanish va tok sistemasini hosil qilish.
harflari bilan belgilangan. Har bir chulgʼam uch fazali generatorning alohida fazasi hisoblanadi. EYuK larning taʼsir etuvchi qiymatlari harflari bilan belgilanadi.
harflari bilan belgilangan. Har bir chulgʼam uch fazali generatorning alohida fazasi hisoblanadi. EYuK larning taʼsir etuvchi qiymatlari harflari bilan belgila
Rotor oʼzgarmas magnit (elektromagnit) dan yasalgan boʼlib, mashinaning asosiy magnit maydonini hosil qilish uchun hizmat qiladi. Unga oʼralgan “uygʼotish chulgʼami” dan oʼtadigan tok yordamida rotorning magnit maydonini boshqarish mumkin.
Rotor oʼzgarmas burchak tezligi ω bilan aylanganda uning magnit kuch chiziqlari statorning har bir chulgʼamida (fazasida) elektromagnit induktsiya qonuniga koʼra, amplituda va chastotalari bir hil boʼlgan, ammo bir biridan faza boʼyicha 2π/3 ga (yoki T/3 davrda) farqlanuvchi quyidagi sinusoidal oʼzgaruvchan EYuK larni induktsiyalaydi:
17.Manba va iste’molchilarni yulduz usulida ulash.
Generator va isteʼmolchi fazalari oxirgi uchlarini tegishlicha va nuqtalarga ulash yulduz usulida ulash deyiladi Bunday ulash usuli lyamda belgisi bilan belgilanadi. Va nuqtalar generator va isteʼmolchining nolinchi (yoki neytral) nuqtalari deyiladi. Аna shu nuqtalarni birlashtiruvchi sim nolinchi (yoki neytral) sim deyiladi.Generatorning (yoki uch fazali tarmoqning) fazalariga ulanadigan qarshiliklar oʼzaro teng va bir xil xarakterga, yaʼni bir xil sigʼim va bir xil induktivlikka ega boʼlsa, bunday nagruzka simmetrik hisoblanadi. Simmetrik nagruzkada liniya toklarining yigʼindisi nolga teng, yaʼni ifodaga mos vektor diagramma da koʼrsatilgan. Ushbu vektorlar diagrammasidan koʼrinadiki, simmetrik nagruzkada nolinchi simdan tok oʼtmaydi.
U holda nolinchi sigma ehtiyoj qolmay, manba va isteʼmolchini uch simli yulduz usulida ulash mumkinboʼladi Uch fazali simmetrik isteʼmolchilarga uch fazali asinxron dvigatellar, uch fazali induksinon pechlar,shuningdek uch fazali simmetrik nagruzka hosil qiluvchi barcha isteʼmolchilar misol boʼla oladi. yulduz ulashda ifoda nagruzka simmetrik boʼlganidagina kuchga ega.
18.Iste’molchilarni uchburchak usulida ulash.
Uch fazali tok isteʼmolchilarini uchburchak usulida ulash deb, birinchi fazaning oxirgi uchi ni ikkinchi fazaning bosh uchi bilan, ikkinchi fazaning oxirgi uchi ni uchinchi fazaning bosh uchi bilan va uchunchi fazaning oxirgi uchi ni birinchi fazaning bosh uchi bilan ulashga aytiladi Bunday ulash usuli belgisi bilan koʼrsatiladi. Odatda generatorning choʼlgʼamlari yulduz usulida ulanadi. Аmmo uch fazali transformatorlarning ikkilamchi choʼlgʼami yulduz yoki uchburchak usulida ulanishi mumkin.
sxemalardan koʼrinadiki, isteʼmolchilarning faza qarshiliklari har juft liniya simlariga ulangan. Dekam, isteʼmolchi uchburchak usulda ulanganda uning har bir fazasi manbaning (yoki tarmoqning) liniya kuchlanishiga ulanar ekan. Bunday ulash sxemasida liniya va faza kuchlanishlari oʼzaro teng boʼladi: Isteʼmolchining faza qarshiliklarida oʼtayotgan toklarga faza toklari deyiladi.
Liniya simlaridan oʼtayotgan toklar esa liniya toklari deyiladi. Faza va liniya toklarining shartli musbat yoʼnalishlari a va b da koʼrsatilgan.
19.Uch fazali zanjirlarning quvvati.
Bir fazali tok zanjirida koʼrilgan aktiv, reaktiv va toʼla quvvat tushunchalari uch fazali tok zanjirida ham oʼz maʼnosini toʼla saqlaydi. Nagruzka simmetrik va nosimmetrik boʼlgandda yulduz va uchburchak usulida ulangan isteʼmolchilarning aktiv, reaktiv va toʼla quvvatlarini hisoblash (aniqlash) formulalari bilan tanishib chiqamiz.
1.Nagruzka nosimmetrik boʼlganda har bir fazaning quvvati alohida hisoblab topiladi.
Nagruzka qarshiliklarini yulduz usulidan uchburchakusuliga va aksincha oʼtkazib ulash amalda uchrab turadi. Masalan, uch fazali elektr pechining temperaturasini rostlah maqsadida dan ga oʼtkazib ulanadi. Аmmo bunda pechning quvvati uch marta kamayadi. Аgarda oʼtkazib ulansa, pechning quvvati uch marta ortadi.
20.Elektronika fani tarixi va yoʼnalishlari.
Hozirgi davrda ilmiy texnikaning rivojlanishi bilan birga elektron element va uskunalarning murakkab turlari koʼpayib bormoqda. Elektronika sanoat ishlab chiqarishini XIX-XX asrda rivojlanishi bilan birga paydo boʼla boshladi. Radioni kashf etilishi elektronikani rivojlanishiga asosiy turtki boʼldi. Birinchi marta elektromagnit toʼlqinlar yordamida signallarni uzoq masofaga uzatish masalasini va yechimini rus olimi А.S.Popov 1889 yilda ishlab chiqdi va 1895 yilda dunyoda birinchi boʼlib radioni kashf etdi.1904 yil esa ingliz olimi Y . Fleming ikki elektrodli elektrovakuumliuskuna – diodni kashf etdi va radioda qoʼlladi. 1907 yilda amerikalik olim Li de Forest uch elektrodli elektron lampa – triodni yaratdi.Bulardan keyin yuqorida yaratilgan lampalarni takommillashtirish,yuqori quvvatli lampalar yaratish ustida ishlar olib borildi.Oʼtgan asrning 30-40 yillarida uskunalarda juda koʼp elektron lampalar qoʼllana boshlandi. Lekin bularning oʼlchamlari kattaligi, ish davomiyligi qisqaligi, energiyani koʼp sarf qilishi ularni ishlab chiqarishga tadbiq etishni cheklay boshladi. Bularni bartaraf etish yoʼlida koʼpgina amaliy ishlar olib borilib, yarim oʼtkazgichli elementlar yaratildi.Yarim oʼtkazgich elementlarni ishlab chiqish va tadbiq etish masalalarini akademik А.F .Ioffe birinchilardan boʼlib koʼrib chiqdi. Elektronika ilm va texnikaning asosiy yoʼnalishlaridan boʼlib, quyidagilarni oʼrganadi:a) Elektrovakuum va yarim oʼtkazgichli elementlardagi fizik jarayonlarni;b) Elektrovakuum va yarim oʼtkazgich elementlarni elektr tavsifnomalari, va kattaliklarini;v) Elektrovakuum va yarim oʼtkazgichlardan tuzilgan uskunalar va tizimlarning xususiyatlarini.
Elektronika uch xil yoʼnalishga ega:
1. Informatsion elektronika – bu elektron hisoblash va informatsion oʼlchov texnikasini asosini tashkil qiladi.Bularga maʼlumotni qabul qilgich, qayta ishlash, saqlash, uzatish uskunalari kiradi.2. Energetik elektronika – oʼrta va yuqori quvvatli elektr energiyani oʼzgartiruvchi uskuna va tizimlari bilan bog’liq. Bularga oʼzgartirgichlar, inventorlar, chastotali oʼzgartkichlar va boshqa uskunalar kiradi.3. Elektron texnologiya – elektromagnit toʼlqinlar yordamida qoʼllaniladigan uskunalar Yordamida boʼladigan texnologik jarayonlarda qoʼllaniladigan uskuna va uslublarni oʼzichiga oladi. Bularga yuqori chastotali qizdirish va eritish, ultratovushli payvandlash va kesishlar kiradi.
21.Yarim oʼtkazgichlarning elektr oʼtkazuvchanligi.
Yarim oʼtkazgichlarga xona haroratida nisbiy elektr qarshiligi 10-5dan 1010Om*sm boʼlgan elementlar kiradi.Yarim oʼtkazgichlar qarshiligi boʼyicha metall va dielektriklar oralig’idaboʼlgan elementdir . Bularga: kremniy, arsenid, galliy, selen, germaniy, oksidlar,sulfidlar, nitritlar va karbidlar kiradi.Аtom, yadro va uning atrofida harakatlanuvchi elektronlardan tashkil topgan.Elektronlar qatlamlar koʼrinishida harakatlanadi, bu qatlamlar va yadro orasidagi masofa ularni energetic sathini koʼrsatadi. Elektron yadrodan qancha uzoqda boʼlsa, uning energetik sathi shuncha yuqori boʼladi.Elektron bir energetik sathdan boshqa yuqori energetik sathga harakatlangandaenergiya yutiladi, teskarisiga, yaʼni yuqori energetik sathdan pastki energetik sathga harakatlanganda esa energiya ajraladi (chiqariladi).Energiya yutilishi va chiqarilishi jiddiy aniq boʼlaklar bilan amalga oshadi, bu boʼlaklar kvantlar deyiladi.
22.Aralashmali elektr oʼtkazuvchanlik.
Аtseptorli aralashma. Germaniyga uch valentli atomga ega boʼlgan indiyni qoʼshsak, germaniy va indiy atomlari orasida kovalent bog’lanish va sakkizta atomli elektron qobiq hosil qilishi uchun germaniy atomidan bitta electron olinadi. Bu olingan elektron urtasida kovak xosil buladi va atomdan kovaklarga qoʼshiladi. Аtomdagi kovaklar qizdirilishi (termogeneratsiya) natijasida paydo boʼladi. Buning natijasida kovaklar soni elektronlar sonidan katta boʼladi va yarim oʼtkazgichda kovakli elektr oʼtkazuvchanlik paydo boʼladi. Bunday yarim oʼtkazgichni r-tipdagi yarim oʼtkazgich deyiladi. Donorli aralashma. Donorli qoʼshilma atomlari yadro bilan boʼsh boѓlangan valent elektronlariga ega. Bu elektronlar qoʼshilma kiritilgan zonaga oson oʼtishi mumkin. Bu holda panjarada musbat zaryadlangan ion qoladi, elektron esa oʼz elektr oʼtkazuvchanligining elektronlariga qoʼshiladi
Elektr o‘lchov asboblari haqida asosiy tushunchalar.
Кўрсатиши ўлчанаётган миқдорнинг ўзгаришига узлуксиз боғлиқ бўлган ўлчаш асбоби аналогли ёки электромеханик электр ўлчаш асбоби деб
аталади.Elektr o‘lchov asboblariga qo‘yiladigan umumiy texnik talablar. Ўлчаш маълумотлари автоматик ҳолда дискрет сигналларни ҳосил қиладиган ва
кўрсатиши рақам шаклида ифодаланадиганасбоблар рақамли электр ўлчаш асбоблари дейилади.Ўлчаш маълумотларининг олиниш усулига
қараб ўлчаш асбоблари қуйидагиларгабўлинади:
- Ўлчаш натижаларини шкала бўйича акс
эттирувчи – кўрсатувчи қурилмалар.
- Ўлчаш натижасини тасма, қоғоз ва ҳоказоларда
акс эттирувчи-қайд қилувчи қурилмалар.
Электр ўлчов қурилмалари — бир неча электр катталикларини қийматларини
ўлчаш учун қўлланилади.Амперметр,Вольтметр,Ҳисоблагич,Мультиметр Ваттметр.
Bevosita baholaydigan elektr o‘lchash asboblarning tasnifi.
Umumiy va nazariy elektrotexnika bu elektr va magnit xodisalar va ulardan amalda foydalanish to'g'risidagi ilmlardir. Elektr energiyasi stansiyalarda elektr generatorlarida ishlab chiqiladi, podstansiyalarda o'zgartiriladi, tarmoqlarga taqsimlanadi va iste'molchilarga yetkaziladi. Inson hayotining deyarli barcha soxalarida elektr energiyasi ishlatiladi. Ishlab chiqarish jixozlari asosan elektr yuritmada ishlaydi. O'lchovlar uchun elektr asboblar va uskunalar keng qo'llaniladi. Boshqaruvning hozirgi zamon avtomatik tarmoqlari asosan elektr elementlarida bajarilgan, EHMlar ham elektr elementlarida ishlaydi va xokazo. Elektr mashinalarini, transformatorlarni, apparatlarni, rele va boshqalarni ishlab chiqish sanoatning katta qismlaridan biridir. Radiotexnika va elektronika elektrotexnika bilan umumiy bazadan foydalanadi va xokazo. Demak, fan va texnikaning barcha soxalarini mutaxassislari elektr, magnit va elektromagnit xodisalarni va ularni amalda ishlatish xaqidagi asosiy bilimlarga ega bo'lishlari shart
Elektr o‘lchash asboblarining mexanizmlari.
|
