101
qoʻllanilishiga olib kelmoqda. Nodir metallarning asosiy vazifasi ulaning
yuqori narxi sababli belgilangan boʻlib, bu ularning davlat ichki va tashqi
iqtisodiga ta’siri bilan aloqadorligidadir. Nodir metallar metallurgiyasi
yoʻnalishi juda murakkab soha boʻlib uni egallagan mutaxassisdan nafaqat
oltin va kumushni birlamchi
xom-ashyodan ajratib olishni, balki ikkilamchi
xom-ashyodan ajratib olishni, boyitish jarayonlarini, gidrometallurgiya,
pirometallurgiya jarayonlanrini chuqur bilishni talab qiladi.
Nodir metallar guruhiga oltin, kumush va platina guruhi metallari
ruteniy, palladiy, osmiy, iridiy, platina kiradi.
Oltin, kumush, mis va sof temir bilan birga
birinchi metall sifatida
qadimdan insoniyatga ma'lum. Oʻzining jozibadorligi va jilosi bilan odamlar
e'tiborini oʻziga tortib kelgan bu metall eramizdan avvalgi 800-1200 yillarda
qazib olina boshlagan. Oʻsha davrdayoq oltin taqinchoq, zeb-ziynat va boshqa
maishiy jihozlar ishlab chiqarishda ishlatilgan.
Qadimgi asrlarda oltin va kumush Yevropa va Yaqin Sharq, Xitoy,
Hindiston xalqlari tomonidan koʻp miqdorda ishlab chiqarilgan va ishlatilgan.
Qadimgi grek va rimliklarda oltin qazib olish yuqori darajada boʻlgan.
Qadimgi zamonda asosiy oltin qazib olish markazlari: Afrika, Kichik va
Oʻrta Osiyo, Ispaniya, Kavkaz, Vengriya, Chexiya, Armaniston va Ural,
Sibirning tog‘li rayonlari hisoblangan.
Qadimgi vaqtda quldorchilik va feodal muhitida oltin qazib olish, qayta
ishlash faqatgina qoʻl mehnati yordamida amalga oshirilgan. Ruda boʻlaklarini
maydalash ham qoʻl mehnati bilan amalga oshirilgan.
Oltinning yirik
boʻlakchalarini ushlab qolish hayvonlar terisi va tarnovlarda yuvish bilan
amalga oshirilgan.
Oʻsha davr taraqqiyotidan bizgacha metallarni eritish, oltin va kumush
qoʻrg‘oshin qotishmasidan kupellash usuli bilan ajratib olish, hamda kislotalar
yordamida oltin va kumushni ajratib olish usullari yetib kelgan. Bundan
tashqari, oltinni yog‘li yuzaga ushlab qolish va ajratib olish usuli eramizdan
102
avvalgi 5000-yillarda ma'lum boʻlgan. Tarixiy manbalarga koʻra, bundan 2000
yil oldin oltinni ajratib olish uchun amalgamatsiya usuli ishlatilgan.
Rim imperiyasi qulab, feodal munosabatlar rivojlangan oʻrta asr davrida
oltin va kumush qazib olish pasaygan. Yevropa uyg‘onish
davrida oltin va
kumush qazib olish pasaygan. Yevropa uyg‘onish davriga kelib, ayniqsa
Amerika qit'asi ochilgandan soʻng, oltin qazib olish sezilarli oshdi. Oʻsha
paytda qazib olish ishlarida bir qancha oʻzgarishlar qilindi, jumladan, sochma
konlarni gidravlik usulda yuvish, ruda suv usulida yanchish, soʻngra
tarnovlarda yuvish, amalgamatsiya jarayonlari tatbiq qilina boshlandi. Qadimgi
va oʻrta asrda qazib olingan oltin miqdori 127000 tonnani tashkil etdi.
XVII asrda oltin qazib olish asosan Braziliya hisobidan oshdi, chunki
oʻsha payt bu mamlakatda koʻplab oltinning sochma konlari topilgan edi.
XIX asr 1-yarmida Rossiya davlati oltin qazib olish boʻyicha yetakchilikka
da'vogarlik qildi, chunki Shu davrda Ural va Sibirning
oltinga boy sochma
konlari ochilib oʻzlashtirishga kirishildi. Savdoning rivojlanishi, texnika va
sanoatning taraqqiy etishi oltin va kumushga boʻlgan talabni oshirdi, bu esa oʻz
navbatida yangi konlar izlab topish va ochish sabab boʻldi. Kaliforniya (1848
y) va Avstraliya (1851 y) ning boy sochma konlarining ochilishi va tug‘ma
oltin konlarning topilishi oltin olishining sezilarli darajada oʻsishiga olib keldi.
Biroq bu oʻsishdan soʻng, koʻp oʻtmay XIX asr 2-yarmida oltinga boy
sochma konlarning oʻzlashtirilib boʻlishi natijasida bu metall qazib olish
miqdori kamaydi. Oltin qazib olish miqdorini koʻpaytirish maqsadida bir
qancha texnik qurilmalar zamonaviylashtirildi, jumladan,
sochma konlardan
qazib olish va yuvish ishlari mexanizatsiyalashtirildi, bu oʻz navbatida avval
nosanoat deb hisoblangan kambag‘al sochma oltin konlarini ochilishi va
oʻzlashtirilishiga olib keldi. Sulfidli ruda va konsentratlarni qayta ishlash uchun
amalgamatsiya fabrikalari qurildi. Sulfidli rudalarni qayta ishlashda shteynga
eritib olish va keyinchalik metall olish usullari ishlatila boshlandi.
Oltin ishlab chiqarish sanoatida ayniqsa ahamiyatli va uzoq koʻtarilish
1890 yildan kuzatila boshlandi. Bu davrda JARning dunyodagi eng yirik va
103
boy oltin konlari ochildi va oʻzlashtirila boshlandi. Bir vaqtning oʻzida
Hindiston (1880y) va Alyaska ( 1890 y) da oltin konlari ochildi . 1843
yilda
rus olimi Bagration tomonidan kashf etilgan rudalardan oltinni ajratib olish
uchun sianlash jarayonini sanoat miqiyosida qoʻllanishi oltin qazib olishda
muhim oʻrin tutardi. Bu yuqori samarali usul butun dunyo miqiyosiga yoyildi
va hozirda oltin ajratib olishda eng koʻp ishlatiladigan va asosiy
gidrometallurgik jarayon hisoblanadi. Rossiyada siyanlash jarayoni 1897-98
yillarda Berezov va Kochkar korxonalarida birinchi boʻlib qoʻllanildi.
XX asrda dunyoda oltin qazib olish sanoti bir tekis taraqqiy etmadi.
Asrning boshlanishidagi tez sur'atlar bilan oʻsishni 1914-1918 yillardagi 1-
jaxon urushi sekinlashtirib qoʻydi.1914 yildagi oltin qazib olish sur'atiga
faqatgina 1934 yilda erishilib 1940 yilgacha davom etdi. Soʻngra, 2-jaxon
urushi boshlanishi munosabati bilan yana oltin qazib olish sur'ati kamaydi,
1970-yilgacha oltin kazib olish miqdori sekinlik bilan oʻsdi.
