118
Tuproqli va ohakli fayansning asosiy kamchiligi temperaturaning o’zgarib
turishiga turg’unsizligidir. Shuning uchun bunday buyumlar juda oz miqdorda
ishlab chiqariladi. Uning massasi asosida galvanika elementlari saqlanuvchi idish,
filtr, arzon xo’jalik buyumlari yasaladi.
Yarim chini massasidan tayyorlangan xo’jalik va maishiy idishlari urilish va
issi-sovuqning o’zgaruvchanligiga chidamliigi bilan fayansdan ustun turadi.
Masalan, yarim chinnidan yasalgan tarelka 25-200 gradusda xaroratning marta
o’zgarishiga chidaydi. Bu jixatdan u chini buyumlarning xossalarini eslatadi.
Shamotli fayans qattiq fayans massasi asosida yaratilgan. Uning tarkibida
shamot bo’lganligi tufayli yuqori harorat va urilishga chidaili bo’ladi. Shu tufayli
ularning
massasi asosida vanna, rakovina va boshqalar yasaladi. Vanna oshxona
devorlariga yopishtiriladigan plitalar o’zining suv shimuvchanligi (16% dan
oshmasligi kerak), issiqqa chidamliligi (100
0
gacha qizdirilib, so’ngra 18-20
0
li
suvda tez sovitilganda sir qatlami darz ketmasligi lozim) va boshqa xususiyatlari
Bilan sopol buyumlarga yaqin turadi.
Sopol ishlab chiqarish usullari.
Hozirgi kunda sopol buyumlari massasi turli xil usulda tayyorlanadi.
Birinchi usul eng qadimiy bo’lib, bu usul boyicha suyuq modda – quyishga
mo’ljallangan shliker tayyorlanadi va quyiladi (2-rasm).
Bunday shakarqiyom
moddaning namligi 31-32 % bo’ladi. Ikkinchi usul ishlab chiqarishda keng
qo’llaniladigan bo’lib, uni mutaxassislar plastik usul deb ataydilar. Bu usul
boyicha odat namligi 16-25% bo’lgan plastik massa tayyorlanadi va qoliplarda
kerakli shakllar hosil qilinadi. Uchinchi usul boyicha namligi 5-8% bo’lgan
talqonsimon massa tayyorlanadi.
Korxonalarda shlikerni qoliplarga qoyish ko’pincha mexanizastiya yordamisiz
bajariladi. Shu tufayli qoliplashdagi bosim bir atmosferadan yuqori bo’lmaydi. 5-
8% namlikga ega bo’lgan yarim quruq poroshok
bir yoki ikki tomonlama, bir
pog’onali yoxud ko’ppog’onali usullarda 200-400 kgs/sm
2
bosimda presslanadi.
Presslash jarayoni tirsak – dastali, frikstion, rotastion va gidravlik presslarda
bajariladi. Plastik massaning namligi 16-25% bo’lganda presslash 10-20 kgs/sm
2
bosimda lentasimon yoki shtampovka presslarida amalga oshiriladi. Odatda
tayyorloy shnek yordamida suriladi va zichlanadi.
Sopol ishlab chiqarish ancha murakkab prostess bo’lib,
bir qancha
bosqichlarni o’z ichiga oladi. Ma’ruza matnining bu qismida berilayotgan kattiq
fayans nomli sopol ishlab chiqarishning texnologik sxemasi bu haqda to’la
tushuncha xosil qilishga yordam beradi (3-rasm.).
Yarim quruk presslash usuli kata bosim ostida turli avtomatik moslamalar
yordamida amalga oshirilgani tufayli presslanayotgan massani qoliplash usuli bilan
ish yuritilganda soda yoxud murakkab shaklli buyumlarni yasash mumkin. Shliker
yoxu eritma bilan ishlanganda esa o’ta murakkab shaklli buyumlar gipsli
formalarga qoyiladi.
Haqiqatdan
ham korxonalarda choynak, koshin, kuvacha, ko’ra (vaza),
xaykalcha, unitaz, umivalnik singari sopol buyumlari eritmalardan quyib olinadi.
Lagan, tarelka, kosa, piyola, quvur va plita singari xo’jalik asboblari esa plastik
massa olish va uni qoliplash usuli orqali amalga oshiriladi. Koshinlashda
ishlatiladigan plita, guldor sopol va turli xildagi soda shaklli buyumlar
pressavtomat yordamida tayyorlanadi.
119
Ushbu qattiq fayans olishning umumiy
texnologik sxemasini bir oz
o’zgartirib boshqa fayans turlarini ishlab chiqarishga ham joriy etish mumkin.
Jumladan, sxemada dala shpatiga oid liniya olib tashlansa, texnologik jarayon
tuproqli fayans sxemasiga o’xshash bo’lib qoladi. Ohakli fayans buyumlarni ishlab
chiqarishda yuqoridagi sxemaga oxaktosh liniyasi kiritish darkor.
Ohaktosh konlarni portlatish va bir cho’michli ekskavatorlar yordamida
qazib olinadi. Shundan o’ng tosh bo’lakchalari 12 tonna yoki undan xam ko’proq
yuk ko’taradigan KrAZ va BelAZ markali avtosamosvallarda
ohakli fayans
korxonasining ohaktosh saqlash omboriga jo’natiladi. Ohaktosh ishlov berish va
dozalash operastiyalari orqali komponentlarni aralashtiruvchi tegirmonlarga kelib
tushadi va boshqa xom ashyolar bilan aralashib ketadi.
