“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 1, ISSUE 7, 2023. OCTOBER
ResearchBib Impact Factor: 8.654/2023 ISSN 2992-8869
57
“XIX
asr ijtimoiy-falsafiy, diniy-axloqiy, siyosiy
va madaniy taraqqiyotda
so‘nggi va keyingi yuz yillikning boshlanish davri boʻlib, g‘oyaviy-nazariy va
mafkuraviy qarashlarning shakllanish xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Jadidlar
harakati vujudga kelguniga qadar Turkistonda turli maʼnaviy-g‘oyaviy va
mafkuraviy
oqimlar qadimchilar, islohotchilar, bedilchilar, mashrabxonlar,
shuningdek,
Markaziy Osiyo, umuman turkiy xalqlarga taalluqli bo‘lgan
tafakkurning turli shakllari, ijtimoiy-falsafiy mazmun va yo‘nalishga ega bo‘lgan
maʼrifiy taʼlimotlar va nazariyalar mavjud edi”
2
.
Jamiyatni qisqa fursat ichida o‘zligini toptirish yo‘lida qilingan harakat o‘z
aksini topadi: “Tarixdan shu narsa maʼlumki, har bir kichik
harakat ertangi katta
harakatning zamini vazifasini o‘taydi. Bu kungi mag‘lubiyat ertangi g‘alabaning
amalga oshuvida ozmi-ko‘pmi rol o‘ynaydi. Busiz jamiyatning rivojini tasavvur
etish qiyin jadidlik Turkistonda XIX asrning oxirida maydonga kelgan, XX asrning
boshida shakllanib, qisqa muddatda oʻzining cho‘qqisiga ko‘tarilgan
3
.
Jadidlik 1917-yilgi bolsheviklar to‘ntarishidan keyin ham socialistik diktatura
o‘rnatilgunga qadar o‘z mavqe va yo‘nalishini saqlab qola olgan ijtimoiy harakatdir.
Baʼzi manbalarda jadidlik oqim deb atalsa, baʼzisida harakat deb aytiladi
4
.
Usullari:
Jadidlik oqim emas, harakat -deb taʼkidlaydi B.Qosimov
5
. Oqim bilan harakat
o‘rtasidagi tafovut anchagina bo‘lsada, maqsad jadidchilik doirasini qoralash orqali
kamaytirish edi. Jadidshunos olim B.Qosimov jadidlik
harakatining xarakter va
muddaosini 3-turga bo‘lib izohlaydi:
-Jamiyatning barcha qatlamlarini jalb eta oldi. Uyg‘onish mafkurasi bo‘lib
xizmat qildi.
-Mustaqillik uchun kurash olib bordi. Uning g‘ayrat va tashabbusi bilan dunyo
ko‘rgan Turkiston muxtoriyati bu yo‘ldagi amaliy harakatning dastlabki natijasi edi.
-Ma’orif va madaniyatni, matbuotni ijtimoiy-siyosiy
maqsadlarga moslab
chiqdi. Endi jadidlarning bu harakatlari qanday boshlaganlari haqida qisqacha
to‘xtalib o‘tsak.
2
Nazarov. O’zbek falsafasi. –T., 2003.
3
Tulak. XX asr adabiyoti. –Andijon, 1993.
4
https://www.bukhari.uz/?p=23165&lang=oz
5
Qosimov. Milliy uyg’onish: Jasorat, ma’rifat, fidoiylik. –T., Ma’naviyat, 2002
