|
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
Pdf ko'rish
|
| bet | 52/352 | | Sana | 23.01.2024 | | Hajmi | 44,19 Mb. | | #143802 |
Bog'liq 46-44-PB
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 1, ISSUE 7, 2023. OCTOBER
ResearchBib Impact Factor: 8.654/2023 ISSN 2992-8869
58
Jadidchilik dastlab XIX asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy
rahbarligida qrimtatarlar o‘rtasida vujudga keldi. Jadidchilik harakati
namoyandalari ko‘pincha o‘zlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb
atashgan. O‘sha davrning ilg‘or taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar
mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib,
jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyat eʼtibori
bilan avvalo siyosiy harakat edi.
Uning shakllanish va mag‘lubiyatga uchrash davrlari bo‘lib, ularni shartli
ravishda to‘rtga bo‘lish mumkin. Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu davrlar
1895-1905; 1906-1916; 1917-1920; 1921—1929- yillarni o‘z ichiga oladi. Birinchi
davrda Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam o‘rnashib olishi kuzatiladi.
U o‘z siyosiy agentlari (vakillari) yordamida mahalliy xon va amir vakolatlarini
cheklabgina
qolmay,
ularni
qo‘g‘irchoqqa
aylantirib,
rus
va
g‘arb
sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar,
aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini ko‘zlaydi.
Ayni chog‘da mahalliy aholining talab va ehtiyojlari nazarga olinmay qo‘yildi,
diniy eʼtiqodlari, urf-odatlari bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi.
Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori bo‘lgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi,
poraxo‘rlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik avj oldi.
Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini ruscha
atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar bo‘yniga xoch
taqtirishgacha borildi.
Oʻsha davr ahvolini Muhammadali xalfa Sobir o‘g‘li (Dukchi eshon) xalqqa
qarata o‘z „Xitobnoma“si (1898) da yaxshi bayon qilgan. Millat istiqbolini o‘ylovchi
taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari - hunarmand, dehqon,
savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi
kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uygʻotish - siyosiy-maʼrifiy jabhadan boshlashga
qaror qildilar.
Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida
rivojlanish uchun o‘ziga qulay zamin topdi. Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat
va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat
arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va o‘z vatanlarini mustaqil ko‘rishni orzu
qildilar va shu yo‘lda kurashdilar.
|
| |
