|
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
Pdf ko'rish
|
| bet | 64/352 | | Sana | 23.01.2024 | | Hajmi | 44,19 Mb. | | #143802 |
Bog'liq 46-44-PB
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 1, ISSUE 7, 2023. OCTOBER
ResearchBib Impact Factor: 8.654/2023 ISSN 2992-8869
72
so‘zlaridagi -alı affiksi istak ma’nosini anglatadi. Shuningdek, bu qo‘shimchalar
o‘g‘uz guruhiga kiruvchi hozirgi xorazm shevalarida ham uchraydi. Masalan: alalı
(olaylik), oynalı (o‘ynaylik), baralı (boraylik), gäläli (kelaylik) kabi. Har ikki tilni
qiyoslar ekanmiz, ularning leksik tarkibidagi o‘ziga xoslikni ham kuzatamiz. Turk
tilining lug‘at tarkibida alın (peshona), kuğu (oqqush), kılavuz (yetakchi), öksüz
(yetim) kabi so‘zlar ham bor. Bu so‘zlar qadimgi turkiy tilda keng qo‘llanilgan, biroq
hozirgi o‘zbek adabiy tilida saqlanmagan. Xuddi shuning singari, o‘zbek tilidagi
ayrim qadimiy so‘zlar turk tilida yo‘q. Ularning o‘rnida boshqa so‘zlarni
ishlatadilar. Yangi so‘zlar yasash borasida ham turk tilida farqli jihatlar bor.
Masalan, o‘zbek tilidagi oshpaz so‘zi turkiy+forsiy komponentlardan tashkil topgan.
Turk tilida buni aşçı yoki ahçı deyiladi. Yoki: o‘zbekcha etikdo‘z, yamoqchi -
turkchada ayakkabıcı, dehqon - çiftçi (çiftlik -"ekinzor, dala" so‘zidan) yoki köylü
(köy - "qishloq" so‘zidan), vakil -temsilci, sözcü, vekil, elchixona - elçilik,
büyükelçilik, ko‘zoynak - gözlük va boshqalar. Turk tili lug‘at tarkibida G‘arbiy
Yevropa tillaridan o‘zlashgan so‘zlar ham salmoqli o‘rinni egallaydi. O‘zbek tiliga
bunday so‘zlar rus tili orqali o‘zlashgan, shu bois ular ruscha talaffuzga ega. Turk
tiliga esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘sha tillardan o‘tgan va ularning talaffuzi ham o‘ziga
xos: otel, oto, dans, demokrasi, diplomasi, ekoloji va boshqalar. Turk tilining lug‘at
tarkibida keyingi davrlarda yasalgan so‘zlar ham anchagina: uçak (samolyot), durak
(bekat), çevirmen (tarjimon), yazım (orfografiya), gelir (foyda, daromad) kabi.
Ikkala tilni o‘zaro qiyoslar ekanmiz, ayniqsa, turg‘un iboralarning qurilishi e’tiborni
o‘ziga tortadi. Turk tilida o‘zbek tilidagi iboralarga juda yaqin turuvchi iboralar ham
ko‘p. Gözden kaçırmak, iki ayağını bir pabuca sokmak, işi suya düşmek, kabına
sığmamak, saçını süpürge etmek shular jumlasiga kiradi. Shuningdek, turk tilining
o‘z qolipi asosida yasalgan iboralar ham oz emas. Masalan: sakalı ele vermek - o‘z
ixtiyorini birovga bermoq, şeytana uymak - shaytonning gapiga kirmoq, ekmeğine
yağ sürmek - birovning noniga yog‘ surmoq, göz altına almak - hibsga olmoq, hayal
kırıklığına uğramak - xayoldagi narsa chilparchin bo‘lmoq, köşeye dönmek - omadi
kelib, ishlari yurushib ketmoq, umutsuzluğa kapılmak - umidsizlikka tushmoq, tam
üstüne basmak - taxmindagi to‘ppa-to‘g‘ri chiqmoq. Turkcha iboralardagi bunday
farqli jihatlar turkiy tillar uslubiy imkoniyatlarining nihoyatda kengligi, ularning
boyligidan dalolat beradi. Muhimi, turk tilini puxta egallash uchun chuqur bilim,
lisoniy iqtidor talab etiladi. Har ikki til bir oilaga mansub bo‘lishiga qaramay,
ularning o‘z xususiyatlari mavjud. O‘zbekcha fikrlash shakli bilan turkcha gaplashib
|
| |
