|
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
Pdf ko'rish
|
| bet | 63/352 | | Sana | 23.01.2024 | | Hajmi | 44,19 Mb. | | #143802 |
Bog'liq 46-44-PB
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 1, ISSUE 7, 2023. OCTOBER
ResearchBib Impact Factor: 8.654/2023 ISSN 2992-8869
71
mumkin ev “uy”, -ler (ko‘plik qo‘shimchasi), -den (ablativ ish, “dan” ma’nosini
anglatadi); gidiyorum “Men boraman” deb git “bor”, -iyor (hozirgi doimiy zamon
), -um (1-shaxs birlik = “I”).
Turkchaga xos yana bir xususiyat unli uyg’unlik. Ko’pgina qo’shimchalar ikki
yoki to’rt xil shaklga ega, ularning orasidagi tanlov quyidagiga bog’liq unli so’zning
ildiz
yoki
oldingi
qo’shimchani:
masalan,
ablativ
holatini evler bu evlardan “uylardan”,
ammo ablativ holat boshlar “boshlar”
bu boshlardan “boshlardan”.
Fe’llarning oltitasi bor grammatik shaxslar (uchta birlik va uchta ko’plik), har xil
ovozlar (faol va passiv, refleksiv, o’zaro va sababchi) va juda ko’p grammatik
zamonlar. Aksariyat Evropa tillarida alohida so’zlar sifatida ifodalangan “emas”,
“qodir”, “kerak” va “agar” kabi ma’nolar odatda turkiy tilda og’zaki qo’shimchalar
bilan ifodalanadi. Kabi qo’shni tillar tomonidan ishlatiladigan turkiy tilning o’ziga
xos xususiyati Bolgar va Fors tili bu mukammal zamon qo’shimchasi (turk tilida) -
miş-, -ilgan-, -ilgan-,
yoki -muş-)
ko’pincha
xulosaviy
ma’noga
ega,
masalan. geliyormusum “Men kelayotganga o’xshaydi (ular aytishadi)”.
Fe’llar qatoriga ega ishtirok etish shakllari, ular turkcha juda ko’p
foydalanadi. Ingliz tilida “kim” yoki “chunki” bilan boshlanadigan gaplar odatda
turkiy tilda qatnashgan iboralar yordamida tarjima qilinadi.
Turk tilida fe’llar odatda oxirida keladi hukm yoki band; sifatlar va egalik
otlar ular tasvirlaydigan otdan oldin keladi; va “orqada”, “uchun”, “o’xshash /
o’xshash” va boshqalar kabi ma’nolar quyidagicha ifodalanadi postpozitsiyalar
undan oldin predloglarni emas, balki otga ergashish.
Turk tilida istak maylining
ko‘pligi -alı, -eli qo‘shimchasiga shaxs-son affiksi qo‘shib yasaladi: yapalım
(qilaylik), yıkayalım (yuvaylik), gidelim (ketaylik, boraylik), gezelim (yuraylik, sayr
etaylik). Muhimi shundaki, turk tiliga xos bo‘lgan qo‘shimchalar hozirgi o‘zbek
adabiy tilida saqlanmagan, biroq ular eski o‘zbek tilida ("chig‘atoy turkiysi"da) keng
amal qilgan. Ushbu o‘rinda mumtoz shoirlarimizdan Mavlono Lutfiy she’rlaridan
misol keltiraylik: Men köngül berdim yangaqıng alına, Bolmadım vāqif bu makr-u
alına. Emdi lābud, çara yoq körmäk keräk Har ne tengri salmış olsa alına. Keltirilgan
tuyuqning birinchi misrasidagi al - "qizil" ma’nosida (al-ı-na), ikkinchisi "makr,
hiyla" (al-ı-na), oxirgi misradagi alın esa "peshona" ma’nosida kelgan (alın-a).
Jo‘nalish kelishigi -na, -a qo‘shimchasi bilan yasalgan. Yana bir bayt: Kel egri
olturalı, dağı egri soralı, Ki sarv üçün qāmatıng ne balā qıldı jānıma. Olturalı, soralı
|
| |
