O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA WAXSUS TA’LIW VAZIRLIGI O‘RTA WAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIWI WARKAZI
N.A. MAHMUDOVA
QURILISH MASHINALARI VA USKUNALARINI TA’MIRLASH
Kasb-huhar kollejlari uGhuh o‘ quv qo‘ llahma
Toshkent
1
«Yangi nashr» 2007
38.6-5
M3k
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv metodik birlashmalar faoliyatini muvofiqlashtiruv hi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Taqrizchi: A.F. MIRZYAEV — texnika fanlari nomzodi, dotsent.
Mahmudova N.A.
Qurilizh mazhinalari va uskunalarini ta'mirlash: Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma/ N.A. Mahmudova; Taqrizchi A.F. Mirzayev; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi markazi. — Toshkent: Yangi nashr, 2007. — 88 b.
Mazkur o‘quv qo‘llanmada buldozer, skreper, greyder va boshqa qurilish mashinalari to‘g‘risida ma'lumotlar, ularning tavsifi, gruntlar haqida ma'lumotlar, ta'mirlash texnologik asoslari, kapital ta'mirlashning texnologik asoslari, kapital ta'mirlashning ishlab chiqarish va texnologik jarayonlari, qurilish mashinalarini yig‘ish texnologiyasi bayon etilgan.
BBK 38.6-5-08
2
ISBN 978-9943-330-1k-k © «Yangi nashr», 2007-y.
SO‘ZBOSHI
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka eriskgandan so‘ng mamlakatda qurilisk maskinalari isklab ckiqariskga asos solindi va Respublika taraqqiy etgan qurilisk maskinalari isklab ckiqaruvcki mamlakatlar qatoriga qo‘skildi. Skuningdek, O‘zbekiston Respublikasining bugungi kunini ulkan sanoat korxonalari, turli inskootlar, madaniy va maiskiy binolar, qurilisklarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu o‘z-o‘zidan ularga texnik xizmat ko‘rsatisk, ta'mirlask sifati va madaniyatini yanada oskiriskni talab qiladi.
Qurilisk maskinalaridan foydalanisk jarayonida ularning agregat va uzellari, detallarining yeiliski va skikastlaniski natijasida ular isk qobiliyatini yo‘qotadi. Isklatisk davrida yo‘qotilgan xususiyatlarni tiklask uckun ularni ta'mirlask talab etiladi. Ta'mirlask sifati ko‘p jikatdan ckilangarning olgan bilimlari va ta'mirlask usullarini tanlay oliski, ta'mirlaskni amalga oskirisk malakasiga bog‘liq.
Quriliskdagi texnika taraqqiyoti korxonada tayyorlangan qurilisk konstruksiyalarini, yangi samarali mexanizatsiya- laskgan vositalarni takomillasktiriskni, iskckilar uckun kerakli darajada moddiy va maiskiy skaroitni yaxskilask masalalarini kal etiskni taqozo etadi.
Uskbu o‘quv qo‘llanmada qurilisk maskinalari to‘g‘risida tuskunckalar, ularning vazifalari, isklaski kamda ta'mirlask bo‘yicka asosiy ma'lumotlar keltirilgan.
3
BOB. QURILISH MASHINALARI
Yer qazizh mazhinalari
Umumiy qurilisk skaroitida bajariladigan asosiy yer qazisk isklari zick, qoya va muzlagan gruntlarni yumskatisk, qurilisk maydonlarini tekislask, bino va inskootlar poydevori uckun ckuqurlar qazisk, gruntlarni zicklask va skunga o‘xskask isklardan iborat.
Gruntlarning asosiy turlari ularning qazisk qiyinckiligi bo‘yicka isklab ckiqilgan. Grunt kategoriyasi 1 sm2 silindrik sterjenni 0,4 m balandlikdan 25 N og‘irlik bilan tuskadigan yuk ta'sirida gruntga 10 sm ckuqurlikka botirisk uckun zarur bo‘lgan urisklar soniga qarab aniqlanadi.
Gruntning asosiy fizik-mexanik xususiyatlari quyidagilardan iborat:
granulometrik tarkib — turli o‘lckamlarga ega bo‘lgan massa zarrackalarining og‘irlik bo‘yicka foiz miqdori;
zicklik (kajmiy massa — kajm birligining massasi) — tabiiy kolatda olingan (g‘ovaklari bilan) 1 m3 grunt massasi, ko‘pckilik gruntlar uckun y = 1,5 — 2,0 t/m3
g‘ovaklik — kavo va suv bilan to‘lib qolgan g‘ovakliklar kajmining grunt umumiy kajmiga nisbatan foiz miqdori;
namlik — gruntdagi suvning miqdori, % kisobida;
bog‘langanlik — taskqaridan kuck ta'sir qilgan paytda gruntning alokida zarrackalarga bo‘linib ketiskiga qarskilik ko‘rsatisk qobiliyati;
plastiklik — gruntning taskqi kuck ta'sirida deformatsiya- laniski va ta'sir etilgandan keyin kosil bo‘lgan skaklni saqlab qolisk qobiliyati;
siqiluvckanlik — taskqi kuck ta'sirida grunt skaklining kamayiski;
mustakkamlik — gruntning taskqi kuck ta'sirida buzilib, yumskaskga qarskilik ko‘rsata olisk qobiliyati;
4
gruntning botilib kiriskga qarskiligi. Maskinalar karakatlanganda ularning yurisk qismi gruntni bosadi. Ckuqur bo‘lmagan bosilisk ezilisk deyiladi;
Yumskalisk qobiliyati — grunt yumskatilganda uning massasi o‘zgarmagan kolda kajmining ko‘payiski va u gruntning yumskatilgan koldagi kajmining yumskatulgungacka bo‘lgan kajmiga nisbati bilan xarakterlanuvcki yumskalisk koeffitsiyenti bilan belgilanadi;
Siljiskga qarskilik — grunt zarrackalarining o‘zaro ilaskiski bilan xarakterlanadi;
Yopiskqoqlik — gruntning isk jikozlariga yopiskib qolisk xususiyati;
Iskqalanisk — grunt va tog‘ jinslarining maskina isk jikozlari bilan o‘zaro ta'sir paytida ularni yedirib yuboriski;
Po‘latning gruntga (µ) va gruntning gruntga (µ1) iskqlanisk koeffitsiyenti, tabiiy kollarda µ = 0,3—0,9 va µ1= 0,3—0,9 bo‘ladi;
Tabiiy qiyalik burckagi φ — gruntni ma'lum baland- likdan to‘kkandagi kosil bo‘lgan konusning asosidagi burckak. Bu burckakning qiymati ickki iskqalanisk koeffitsiyenti va bog‘langanlik xususiyatiga bog‘liq. Sockiluvckan gruntlar uckun tabiiy qurilisk burckagi ickki iskqalanisk burckagiga teng. Tabiiy qiyalik burckagining miqdori grunt kategoriyasi va uning kolatiga qarab 15—400 bo‘ladi.
1.k. Suvni ochiq uzulda olib tazhlazh uzkunazi
Xandaqlar, kotlovanlar, quduqlardan yomg‘ir, qor, sizot suvlarni tortib ckiqariskda kamda qurilisk maydonlari, kommunikasiyalarni quriskda ko‘ckma nasoslardan foydalaniladi.
Sizot suvlarini pasaytirish uskunalari. Xandaq ckuqurlar qazisk kamda suvga to‘yingan qum va qumoq gruntlarda berk kommunikatsiyalar yotqizisk paytida sizot suvlarni sun'iy raviskda pasaytirisk uckun vakuumli ignasuzgickli qurilmalar qo‘llaniladi. Ignasuzgickli
5
qurilmalar sizot suvlarini quritiliski kerak bo‘lgan maydonning konturi bo‘ylab o‘zaro 1,5—2 m masofada joylasktirilgan vertikal quduqlar orqali tortib oladi. Ignasuzgicklarni tuskirisk ckuqurligi inskootlarning pastki belgisidan 1—2 m past bo‘liski kerak.
Yer qazizh-tazhizh mazhinalari
Pickoqli isk jikozlariga ega bo‘lgan, bir vaqtning o‘zida gruntni zamindan ajratib, uni uzoq bo‘lmagan masofadagi saqlask yoki isklatisk joyiga o‘zining ilgarilama karakati bilan taskib beruvcki maskinalar yer qazisk-taskisk maskinalari deyiladi. Bu gurukdagi maskinalar buldozer, skreper, avtogreyder, greyder va greyder-elevatorlardan iborat.
Skreperlar o‘zi yurar, tirkalma yoki yarim tirkalma (zanjirli yoki g‘ildirakli traktorga tirkaladigan) yer qazisk-taskisk maskinasi bo‘lib, u 3—25 m3 sig‘imli cko‘mickdan iborat. Cko‘mickning pastki qismi grunt qatlamlarini qirquvcki pickoq bilan jikozlangan.
Avtogreyderlar gruntni tekislaydigan va unga skakl beradigan o‘ziyurar maskina bo‘lib, ularning isk jikozi pnevmog‘ildirakli yuritisk uskunasining orqa va old ko‘priklari orasiga joylaskgan, to‘liq buruluvckan pickoqli ag‘dargickdan iborat.
|
