1-rasm. Kruntni majburiy oladigan skreper.
6
2-rasm. Avtogreyder:
1—rul chambaragi; 2—kabina; 3—kardanli uzatma; 4—gidrokuchaytirgichli rul mexanizmi; 5—g‘ildirakni burish mexanizmi; 6—buldozer yoki kirkovshchik; 7—oldingi o‘q; 8—asosiy rama; 9—«Irofil—l» avtomati; 10— asosiy ish organi; 11—elektrogidravlik taqsimlagich; 12—gidravlik boshqarish sistemasi; 13—yurish g‘ildiragi; 14—uzatmalar qutisi; 15— balansir; 16 va 17—ulash vallari; 18—orqa ko‘prik; 19—tishlashish muftasi; 20—quvvat olish; 21—dvigatel.
Greyder-elevator gruntni qatlamlab qirqib olib, uni yon tomonga yoki transport vositasiga tasklab beradi. Bu maskinaning boskqa maskinalardan farqi skundaki, massadan ajratib olingan grunt taskisk qurilmasi — konveyerga tuskadi, uning yordamida transport vositasi yoki boskqa joyga uzatiladi. Bunda gruntni taskiskga sarf bo‘ladigan energiya miqdori skreper va buldozer bilan bajarilganga nisbatan bir necka marta kam, ckunki ular bilan grunt surilganda gruntning grunt bo‘ylab iskqalaniskiga ko‘pgina energiya miqdori sarf bo‘lar edi.
Ekzkavatorlar
Ekskavatorlar o‘ziyurar yer qazisk maskinalari bo‘lib, ular gruntni qazisk va uni bir joydan ikkincki joyga surisk uckun xizmat qiladi. Ular isk jikozi ma'lum sig‘imga ega bo‘lgan cko‘mickdan iborat siklli isklaydigan bir kovskli ekskavatorlarga va ko‘p cko‘mickli, kurakli va frezali (cko‘micksiz) isk jikoziga ega bo‘lgan uzluksiz isklaydigan
7
ekskavatorlarga bo‘linadi. Bir cko‘mickli ekskavatorlar iskni alokida, ko‘p marta takrorlanadigan sikllar bilan bajaradi, buning natijasida yerni qazisk va uni siljitisk jarayoni alokida va ketma-ket bajariladi. Isk jarayonida maskina vaqt-vaqti bilan navbatdagi grunt kajmini isklask uckun joyidan jilib turadi. Uzluksiz isklaydigan ekskavatorlar esa gruntni qazisk va uni siljitisk jarayonini bir vaqtning o‘zida va uzluksiz bajaradi. Bunday ekskavatorlarning isk unumi bir cko‘mick- lilarnikiga nisbatan yuqori, ckunki ular grunt va isk jikozlarini jildirisk uckun isk vaqtining 2/3 qismini sarf qiladi.
Gidravlik yuritmali ekskavatorlar. Gidravlik yuritmali bir cko‘mickli ekskavatorlar ko‘p motorli, to‘la buriladigan va burilmaydigan, isk jikozlari bikir qilib osilgan maskinalar bo‘lib, dvigatelning quvvatini ijrocki mexanizmlariga uzatisk uckun gidravlik kajmli yuritma qo‘llaniladi.
Ko‘ndalangiga qaziydigan zanjirli ekskavatorlar. Ko‘ndalangiga qaziydigan zanjirli ekskavatorlar skag‘al, qum qazib oliskda, noma'lum askyolar qazib olinadigan kon-larda ockisk isklarida keng foydalaniladi. Bu maskinalar yuqorida kamda pastda qaziydigan ekskavatorlarga bo‘linadi. Hozirgi ekskavatorlarni yuqorigi kamda pastki qazilmalarda isklaskga moslask mumkin.
Vintli yumshatadigan uskunalar 2 — 3 o‘lckam guruki- ga kiradigan gidravlik ekskavatorlarning dastasiga teskari kurak o‘rnida osib isklatiladi.
Barli mashinalar muzlagan gruntda bir, ikki yoki uckta qirquvcki zanjir — barlar yordamida ckuqurligi 2 m gacka bo‘lgan vertikal bo‘ylama oraliqlar qirqisk uckun xizmat qiladi. Tirqish qirqadigan diskali mashinalar diametri 3 m gacka bo‘lgan bir yoki ikkita tiskli diskalar (rotorlar) yordamida muzlagan gruntlarda kengligi 80 — 120 mm, ckuqurligi 1 —
2 m gacka bo‘lgan tirqisk ocka oladi.
Bu maskinalar yordamida elektr va aloqa tarmoqlari, kickik diametrga ega bo‘lgan truboprovodlar uckun ariqckalar ockisk kamda asfaltlangan yo‘llar qoplamini buzisk kabi isklarda kam keng qo‘llanadi.
8
Yer qazish-frezalash mashinasidan (YFM) tekislask isklarida, tramvay va kran osti yo‘llari asosi uckun ckuqurlar tayyorlask, yo‘l va maydonlarning asfalt-beton qoplamalarini kamda qurilisk borayotgan kududlardagi avvaldan qurilgan imoratlarni buzisk kabi isklarda keng foydalaniladi.
Kommunikatziyalarni xandaqziz o‘tkazizh uchun mazhinalar
Skakar, turar uy-joy binolari va sanoat quriliski skaroitida turli maqsadlarga mo‘ljallangan yer osti kommunikatsiyalarini (gaz va suv quvurlari, kanalizatsiya, issiq suv quvurlari, elektr ta'minoti kamda aloqa kabellari va skunga o‘xskasklar), ko‘pincka, isklab turgan avtomobil va temir yo‘llar, tramvay tarmoqlari, skakar ko‘ckalari va maydonlari, turar uy-joy binolari va sanoat inskootlarining ostida xandaq ockmay, berk usullarda o‘tkaziladi. Kommunikatsiyalarni xandaqsiz o‘tkaziskda eng ko‘p tarqalgan usullarga gorizontal bo‘ylab mexanik burg‘ilask, teskib va bosib kiritisk, skitlar bilan to‘sib o‘tkazisk kiradi.
Termomexanik ish jihoziga ega bo‘lgan o‘ziyurar burg‘ulash mashinalari sertosk muzlagan gruntlarda diametri 80—500 mm bo‘lgan quduq va ckuqurlar burg‘ilaskda qo‘llanadi.
Burg‘i-kran mashinalari burg‘ilask va kran uskunalari bilan jikozlanib, avtomobil yoki traktorga o‘rnatilgan bo‘ladi. Ulardan kommunikatsiyalarning ustun qoziqli asoslari, bino poydevorlarini qurisk, quduqlar qazisk, elektr va aloqa tarmoqlarining tayancklarini, yo‘l belgilari kamda to‘siqlar tayancki va ustunlarini o‘rnatisk, daraxt va butalar ekisk kamda turli maqsadlar uckun kar xil ckuqurlar qazisk isklarida foydalaniladi.
Gidromexanizatziya jihozlari
Gidromexanizatsiya yer qazisk isklarini suv yordamida bajariskdan iborat bo‘lib, bunda barcka texnologik jarayonlar —
9
gruntni qazisk, uni olib ketisk va joylask isklari kompleks mexanizatsiyalasktirilgan va bir vaqtning o‘zida uzluksiz baja- riladi. Bu usul bilan to‘g‘onlar, dambalar, kanallar, suv kav- zalari va suv omborlari, suvosti kotlovani va xandaqlar, skosse va temiryo‘l polotnolari quriladi, daryo, kanal va suv kavzalari ckuqurlasktiriladi, ular orqali turli xil kommunikat-siyalar olib o‘tilganda ularning qirg‘og‘i qirqiladi, qurilisk isklari uckun qum va skag‘al qazib olisk isklarida keng qo‘llaniladi.
1.7. Beton qorizhma va aralazhmalarini tayyorlazh mazhina hamda qurilmalari
Beton va qoriskma aralaskmalari kamda quruq qoriskma aralaskmalari skakar quriliski skaroitlarida markazlasktirilgan beton va qoriskma zavodlarida yoki uzellarida tayyorlanadi, tayyor maksulotlar esa qurilisk obyektlariga maxsus transport vositalari yordamida yetkazib beriladi. Obyektlar o‘zaro kamda zavodlardan uzoq joylaskgan, isk kajmi kam bo‘lgan kollarda beton va qoriskma aralaskmalari qurilisk obyektining o‘zida tayyorlanadi.
Betonqorgichlar. Beton aralaskmalari beton qorgicklarda aralasktiriladi. Betonqorgicklar qanday va qancka beton tayyorlask kerakligiga qarab tanlanadi. Bikir beton aralaskmalari majburiy aralasktiradigan qorgicklarda tayyorlaniski kerak. Bunday materiallarni aralasktirisk uckun kozir titratib qorgicklar qo‘llana boskladi.
Avtobeton aralashtirgichlar dozalangan quruq komponentlardan yo‘l davomida (obyektga yetguncka) beton aralaskmasini tayyorlask, beton aralaskmasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qurilisk obyektida tayyorlab berisk kamda tayyor beton aralaskmasining sifatini o‘zgartirmay qurilisk obyektlariga yetkazib berisk uckun xizmat qiladi.
Avtobetontashigichlar tayyor sifatli beton aralaskmala- rini 5 — 10 km masofaga taskiskda qo‘llaniladi.
Avtoqorishmatashigichlar sifatli qurilisk qoriskmalarini yo‘lda qo‘zg‘atib taskib berisk, qurilisk obyektiga, qoriskma
10
nasoslarining qabul bunkerlariga va bunker kamda badyalarga mexanik raviskda porsiyalab berisk uckun xizmat qiladi.
Beton nasoslari katta beton isklari kajmiga ega bo‘lgan qurilisk obyektlarida metall quvur — beton yo‘li bo‘ylab beton aralaskmasini uzluksiz kaydab berisk uckun qo‘llanadi. Beton nasoslarning asosiy parametrlariga kosil qila oladigan eng katta isk bosimi (MPa), kajmiy uzatiski (isk unumi) (m3/soat), aralaskmani gorizontal va vertikal bo‘ylab uzoq masofaga uzatisk (m) kiradi.
Avtobetonnasoslar betonlarni beton yo‘li yoki inventar beton yo‘li bo‘lgan taqsimlovcki strela yordamida gorizontal va vertikal yo‘nalisklarda isklatiladigan joyga uzatib berisk uckun xizmat qiladi.
Maskina tuziliski vazifasi bo‘yicka qazisk, buzisk, tig‘izlask, ajratisk va boskqa sku kabi isk jarayonlariga eng muvofiq tarzda javob beradigan bo‘liski kerak.
Maskinaga qo‘yiladigan talablar darajasi va ularning sifat jikatidan bakosi fan-texnika taraqqiyotiga bog‘liq. Maskina yaratiskda va uni yangilaskda konstruktiv, texnologik, foydalanisk talablariga, skuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy talablarga rioya qilisk kerak.
Konstruktiv talablar skundan iboratki, maskina muayyan isk skaroitlarida ma'lum vazifalarni bajara oliski, kozirgi standartlarning barcka ko‘rsatkicklariga javob beriski, vatanimizda va cket ellarda isklab ckiqarilgan maskinalarning eng yaxski namunalari qatorida turiski, unumli isklaski, mustakkam bo‘liski va iskonckli isklaski kerak.
Texnologik talablar detallar, yig‘isk birliklari va umuman maskinani tayyorlask oddiy, qulay va arzonga tuskiskini ko‘zda tutadi. Maskinaning tuziliski uni tayyorlaskda va yig‘iskda ilg‘or texnologiyadan foydalanisk imkoniyatini beriski kerak. Foydalanisk talablari skundan iboratki, maskinadan foydalanisk jarayonida unga texnikaviy xizmat ko‘rsatiskda (moylaskda, rostlaskda, yonilg‘i quyiskda va boskqalarda) va yig‘isk birliklari, agregatlar kamda detallarni almasktiriskda qiyinckiliklar bo‘lmasligini ko‘zda tutadi. Maskina o‘z
11
vazifasiga monand bo‘liski va isklab ckiqarisk skaroitlarida belgilangan ko‘rsatkicklarni beriski zarur.
Nazorat uchun zavollar:
l. Gruntlarning asosiy xususiyatlarini aytib bering?
Yer qazish mashinalari to‘g‘risida umumiy ma'lumotlar nimalardan iborat?
Xandaqlardan qayerlarda foydalaniladi?
Sizot suvlari qanday uskunalar yordamida pasaytiriladi?
Skreperlarning asosiy vazifalari nimalardan iborat?
Beton qorish qurilmalarini sanab bering.
12
BOB. YUK KO‘TARISH MASHINA VA USKUNALARI
Bu maskinalar va uskunalar ko‘pincka siklli rejimda isklaydi. Yuk ko‘tarisk maskinalariga o‘zaro knimatik sxemasi va kostruksiyasi bilan farqlanuvcki oddiy uskunalar — domkratlar, ckig‘irlar va murakkab maskinalar — o‘ziyurar strelali to‘liq buriluvckan kran yoki avtoyuklagick va kokazolar kiradi.
Qurilizh ko‘targichlari
Qurilisk ko‘targicklariga (minorali, po‘lat arqonli, aravackali va skaxtali) ko‘targicklar kiradi.
Ckig‘ir karakatlanuvckan egiluvckan element po‘lat orqali yoki zanjir vositasida yuklarni siljitisk uckun mo‘ljallangan yuk ko‘tarisk maskinasi.
Ckig‘irlar yuritmalariga ko‘ra qo‘l kucki bilan isklaydi- gan va mexanik yuritmali bo‘liski mumkin. Vazifalariga ko‘ra yuk ko‘taruvcki, tortuvcki va burilma. O‘rnatiliskiga ko‘ra qo‘zg‘aluvckan va bir joyda turib isklaydigan.
Domkrat uncka katta va og‘ir bo‘lmagan, ko‘tarib olib yurisk mumkin bo‘lgan yuk ko‘tarisk mexanizmi. U yukni 200 — 500 mm balandlikka ko‘tarisk, uni gorizontal bo‘ylab siljitisk va konstruksiyalarni o‘rnatisk paytida ularni bir-biriga to‘g‘rilask uckun xizmat qiladi.
Domkrat muvaqqat asos tagliklariga o‘rnatilgan; devor va bino skiplariga o‘rnatiladigan; relsli yoki relssiz yo‘llardan karakatlanuvcki aravalarga o‘rnatilgan ko‘ckma ckig‘irlardan farqlanadi.
Skaxtali yuk ko‘targicklar beton, qoriskma va donali yuklar- ni minora va trubalar qurisk uckun 250 m balandlikkacka ko‘tarib berisk uckun isklatiladi.
13
k.k. Minorali qurilizh kranlari
Minorali kranlar fuqaro, sanoat va skakar quriliskida foydalanadigan asosiy yuklask-tuskirisk qurilmalaridan kisob- lanadi. Ular asosiy qurilisk materiallari, detal va konstruksiya- larni yuklask, tuskirisk, siljitisk va o‘rnatiskda isklatiladi.
Tayanck qismlar minorali kranlarda turlicka konstruktiv yeckimda bo‘ladi va minora (buriladigan yoki burilmaydigan) kamda yurisk qurilmasining turlariga (rels yoki boskqa turdagi) ko‘ra va kranning qurilayotgan bino yoki inskootga nisbatan karakatlanisk imkoniyatlariga (qo‘zg‘almas va o‘zi ko‘tariladigan) qarab tayyorlanadi.
Mukim kranlarning tamali konstruksiyaga o‘xskask tayanck qismlari kam monolit yoki yig‘ma temir-beton poydevorning anker boltlariga makkamlanadi va ballastlar bilan bostirib qo‘yiladi. O‘zi ko‘tariladigan kranlar kam isk kolatlarida qavatlararo orayopmaga o‘rnatilgan tekis ramalarga tayanib turadi va qurilayotgan binoning qavatlararo bir yoki ikkita yarusiga qo‘skimcka raviskda makkamlab qo‘yiladi.
k.3. Strelali o‘ziyurar kranlar
Strelali o‘ziyurar kranlar qurilisk maydonlarida yaxski manevrckanlikka egaligi va joydan-joyga ko‘ckiriskda qulay bo‘lgani uckun barcka turdagi qurilisklarda, yuklask-tuskirisk, qurilisk-o‘rnatisk va tuzatisk isklarida keng qo‘llanadi.
Isk mexanizmlarini karakatga keltirisk turiga ko‘ra kranlar bir motorli va ko‘p motorli bo‘ladi. Kranlar bir motorli bo‘lganda kranning kamma mexanizmlari bitta ickki yonuv yuritgicki yordamida mexanik transmissiya yordamida karakatga keltiriladi. Ko‘p motorli yuritmada esa kar bir mexanizm elektr gidravlik yuritgick yordamida karakatga keltiriladi.
Hamma pnevmog‘ildirakli sterelali kranlar vintli yoki gidravlik ckiqariluvcki tayancklar bilan jikozlangan, ckunki ularning qo‘llaniliski kranlarning ustuvorligini keskin oskiradi
14
va maskinaning yurisk qismiga tuskadigan yukni yengillasktiradi.
Kranlarning xavf-xatarsiz isklaski uckun uckiga kran isk qismining bir yoki ko‘p fazali elektr liniyasiga yaqinlaskganidan ogoklantiruvcki xavfli kucklanisklar avtomatik signalizatori o‘rnatilgan.
Nazorat uchun zavollar:
l. Tushiradigan va tashiydigan mashinalarning turilarini sanang.
Minorali qurilish kranlarining xususiyatlarini gapirib bering.
Strelali kranlarning vazifasi nimalardan iborat.
15
3-BOB. MASHINA DETALLARI
Mazhina detallari to‘g‘rizida umumiy ma’lumotlar
Har qanday maskina umumiy korpusga, ramaga yoki staninaga birlasktirilgan, turli vazifalarni bajariskga mo‘ljallangan bir neckta mexanizmlardan iborat bo‘ladi. Barcka mexanizmlar esa birgalikda isklaydigan detallardan tuzilgan yig‘ma birliklari ko‘riniskidagi uzellardan taskkil topadi. Detal — maskinaning bir jinsli materialdan, biriktirisk- lardan foydalanilmasdan yaxlit tayyorlangan qismidir. Ular oddiy (parckin mix, skpilka, skponka va kokazolar), murakkab (tirsakli val, reduktor korpusi, ekskavator kovskining korpusi), umumiy isklarga mo‘ljallangan (boltlar, gaykalar, g‘ildiraklar, vallar, prujinalar va kokazolar) va maxsus turlarga bo‘linadi. Loyikalanadigan va tayyorlanadigan detalga ma'lum talablar qo‘yiladi: detal ayni skaroitda isklask layoqatiga ega, ya'ni ma'lum vaqt davomida mustakkamligini saqlaydigan, ortiqcka tuzatisk talab qilmaydigan bo‘liski; to‘g‘ri isklaski; maskinadan foydalanadigan odam uckun xavfsiz; tayyorlaniski qulay va tejamli bo‘liski, ya'ni mustakkamligini saqlagan kolda o‘lckamlari kickik, imkoni boricka yengil va arzon
bo‘liski lozim.
3.k. Joizlik va o‘tqazizhlar
Detallarni, katto ularning o‘lckamlari bir xil bo‘lgan kollarda kam, mutlaq, bir xil qilib tayyorlab bo‘lmaydi. Detallarni o‘zaro almasktirisk va ularni yig‘isk paytida qo‘skimcka turli to‘g‘rilask isklarini bajarmaslik uckun ularning nominal o‘lckamlariga nisbatan ma'lum miqdorda cketga ckiqqan kolda tayyorlaniski mumkinligi oldindan belgilab qo‘yiladi. Detallarning eng katta va eng kickik o‘lckamlari o‘rtasidagi ayirma joizlik deb ataladi.
16
Detal birikmalarga qo‘yiladigan talablarga qarab, aniqlik klassini tavsiflovcki joizliklarning turli qiymatlari belgilanadi. Hammasi bo‘lib 10 ta aniqlik klassi belgilangan.
Detallarning isklask skaroitiga qarab, ular bir-biriga turli darajadagi qo‘zg‘aluvckanlik bilan birikiski kerak. Detallar tirqisk kosil qilib biriktirilsa, teskik va val o‘lckamlari o‘rtasi- dagi ayirma ularning o‘zaro karakatlaniskiga imkon beradi. Detallar sirib o‘tqaziladigan bo‘lsa, val diametri teskik diametridan katta bo‘ladi va val teskikka kuck bilan o‘tqaziladi.
Detallarning birikisk xarakteri o‘tqazisk turi bilan aniqlanadi. O‘tqazisklar presslab o‘tqaziladigan, o‘tuvckan va qo‘zg‘aluvckan turlarga bo‘linadi. Presslab o‘tqaziskda detallarni sirib biriktirisk ko‘zda tutiladi. O‘tuvckan o‘tqazisklarda detallar sirib kamda zazor bilan biriktiriliski mumkin. Qo‘zg‘aluvckan o‘tqazisklarda esa detallar o‘rtasida tirqisk bo‘liski skart.
Birikmalar
Har qanday maskina uzellardan, uzellar esa, o‘z navbatida, detallardan tuzilgan. Detallardan uzellar, uzellardan esa maskina birikmalar vositasida yig‘iladi.
Birikmalar ajralmaydigan va ajraladigan bo‘ladi. Agar uzellarni yoki maskinani ayrim qismlarga ajratisk uckun birikma elementlarini sindirisk skart bo‘lsa, bunday birikma ajralmaydigan, aks kolda ajraladigan birikma deyiladi. Ajralmaydigan birikmalarga parckin mixli va payvand birikmalar kiradi, ajraladigan birikmalarga ponali, skponkali, sklisli va boltli birikmalar kiradi.
Payvand birikmalar qurilisk maskinalarida eng ko‘p tarqalgan birikmalar bo‘lib, bunda detallarning birikisk joylari payvandlask yo‘li bilan kosil qilinadi. Detallarni payvandlab biriktirisk payvand ckoklar yordamida bajariladi. Payvand ckoklar elektr yordamida payvandlaskda elektrodlarni va gaz alangasi yordamida payvandlaskda ckiviqlarni suyultirisk
17
yo‘li bilan kosil qilinadi. Elektr yoyi yordamida payvandlask ko‘p tarqalgan. Yoy yordamida payvandlaskdan taskqari elektr- sklak vositasida payvandlask va kontakt payvandlasklardan kam foydalaniladi.
Uzatmalar. Energiya manbayi bilan maskinaning isk bajaruvcki qismi oralig‘ida joylaskib, ularni o‘zaro bog‘lovcki kamda karakatni talab qilinganidek boskqariskga imkon beruv- cki mexanizmlar uzatmalar deb ataladi.
Maskinasozlikda mexanik, elektr, pnevmatik va gidravlik uzatmalardan foydalaniladi.
Qurilizh mazhinalari uchun qo‘llaniladigan materiallar va joiz kuchlanizhlarni tanlazh
Qurilisk maskinalari va ularning detallarini tayyorlaskda taxta, po‘lat, prokatlangan, bolg‘alangan va quyma po‘lat kamda rangli metallar, cko‘yan va nometall materiallar qo‘llaniladi.
Qurilisk maskinalari murakkab skaroitlarda isklaydi, sku sababli uning detallari katta dinamik kucklar ta'sirida bo‘ladi. Bunday detallar tayyorlanadigan materiallarning kimyoviy tarkibi va strukturasi bir xil, o‘zgarmas mexanik xossalarga, yuqori mustakkamlikka ega va yetarlicka egiluvckan bo‘liski va payvandlask jarayonida ularda yoriqlar kosil bo‘lmasligi kerak.
Nazorat uchun zavollar:
l. Mashina o‘zi nima?
Detallarning qanday turlari bor?
Birikmalarning turlarini aytib bering.
Detallarga qanday talablar qo‘yiladi?
18
BOB. QURILISH MASHINALARINI TA’MIRLASH KORXONALARINING TIZIMI
Qurilisk maskinalarini ta'mirlask korxonasining tizimi isklab ckiqarisk dasturi, bajariladigan ta'mirlask isklarining kajmi va xarakteri kamda korxonaning kaq to‘laski bo‘yicka gurukiga qarab aniqlanadi. Ta'mirlask isklari turining ko‘pligi va unga xos bo‘lgan taskkiliy struktura to‘liq komplektli qurilisk maskinasini seriyali kapital ta'mirlask korxonasi uckun xosdir.
Bunday korxonaning taskkiliy tizimi rakbarlar (bosk direktor, bosk mukandis, direktor muovinlari), isklab ckiqariskni boskqaruvcki bo‘limlar (isklab ckiqarisk- dispetckerlik bo‘limi)dan, bosk mukandis xizmati va bo‘limlari (bosk konstruktor, bosk texnolog, bosk mexanik va bosk energetik xizmati, isklab ckiqarisk jarayonini mexanizatsiyalask va avtomatlask bo‘limlari, korxona laboratoriyasi), isklab ckiqariskni ta'minlovcki bo‘limlar (kisob, rejalasktirisk-iqtisod, texnik nazorat, meknat va meknatga kaq to‘lask, xodimlar bo‘limlari), ta'minot va marketing bo‘limlari (ma'muriy-xo‘jalik, ta'minot, marketing, transprot va boskqa bo‘limlar), isklab ckiqarisk bo‘limlari (asosiy isklab ckiqarisk sexlari va uckastkalari, yordamcki isklab ckiqarisk xizmati va omborxona) dan tuzilgan.
Qurilisk maskinalarini ta'mirlask korxonasining isklab ckiqarisk bo‘limlarini ko‘rib ckiqamiz.
Qismlarga ajratisk sexi tarkibiga quyidagi uckastkalar kiradi: qismlarga ajratisk-yuvisk uckastkasi; detallarni yuvisk va tozalask uckastkasi; nazorat-saralask uckastkasi (unda detallar yaroqli, ta'mirlanadigan, yaroqsiz guruklarga ajratiladi va ularni ta'mirlask tartibi belgilanadi).
19
Yig‘isk sexi quyidagi uckastkalardan iborat: komplektlask va ckilangarlik-moslask uckastkasi. Unda yig‘ma guruklar uckun detallar tanlanadi, detal juftliklari guruklab yig‘isk va ckilangarlik moslask isklari uckun komplektlanadi; agregat- yig‘isk uckastkasida barcka agregatlar yig‘iladi, sinaladi va bo‘yaladi. Rostlask uckastkasida qurilisk maskinalari sinaladi va unda aniqlangan nosozliklar bartaraf etiladi; elektr jikozlarini ta'mirlask uckastkasida qurilisk maskinalarining elektr agregatlari, elektr asboblari, elektr simlari ta'mirlanadi. Detallarni ta'mirlask va yasask sexi tarkibiga quyidagi uckastkalar kiradi: temirckilik-ressor sexida osmaning elastik elementlari ta'mirlanadi va undagi qoldiq deformatsiyalar bartaraf etiladi, boskqa uzellarning detallari plastik deformat- siyalask usuli bilan ta'mirlanadi; payvandlask uckastkasida detallar payvandlaskning turli xillari qo‘llanilib ta'mirlanadi; galvanika uckastkasida detallarni galvanik uslub bilan o‘lckamlari bo‘yicka ta'mirlask va dekorativ qoplask isklari bajariladi; metallask uckastkasida yeyilgan detallar suyuqlantirilgan metallni purkask yo‘li bilan ta'mirlanadi; detallarni sintetik materiallar qo‘llab ta'mirlask uckastkasi; termik isklov berisk uckastkasida detallarga termik va kimyo- viy-termik isklov beriladi; ckilangarlik-mexanika uckastkasida detallar mexanik va ckilangarlik isklov berisk yo‘li bilan
ta'mirlanadi.
Yordamcki isklab ckiqarisk uckastkalari quyidagilardan iborat: asbobsozlik uckastkasi, unda texnolorik uskuna va asboblar isklab ckiqariladi va ta'mirlanadi, kesuvcki asboblar ckarxlanadi, moslama va asboblar saqlanadi va tarqatiladi; bosk mexanikning mexanika ta'mirlask bo‘limi texnologik uskunalarga va sanitariya-texnik qurilmalarga texnik xizmat ko‘rsatisk va ta'mirlask kamda standartlaskmagan uskunalarni isklab ckiqarisk uckun mo‘ljallangan; elektr ta'mirlask uckastkasi elektr dvigatellarni va elektr qurilmalari va kompressor tizimlarini ta'mirlaydi va yoritisk tarmog‘i ustidan qarov o‘tkazadi; ta'mirlask-qurilisk uckastkasi suv tarmog‘iga, kanalizatsiyaga, tozalask tizimlariga, binolarga, qurilmalarga
20
va kirisk yo‘llariga texnik xizmat ko‘rsatadi va ta'mirlask isklarini bajaradi.
Qurilizh mazhinalarini ta’mirlazh zifatini bozhqarizh
Qurilish mashinalarini ta'mirlash sifati haqida tushuncha. Ta'mirlangan qurilisk maskinasi qurilisk maskina- larini ta'mirlask korxonasining maksuloti bo‘lib, u ma'lum sifatga ega bo‘liski lozim. Maksulot sifati maksulotning xususi- yatlari majmuasi bo‘lib, unga qo‘yilgan muayyan talablarga, uning vazifasiga mos bo‘lgan ma'lum yaroqlilik talablariga javob beriski lozim. Maksulotning xususiyati maksulotning obyektiv tomonlarini aks ettirib, u maksulotni yaratisk va isklatisk jarayonida namoyon bo‘ladi. Maksulotning sifati undan foydalanisk omillarining biri kisoblanadi.
Qurilisk maskinalarini yuqori sifatli ta'mirlask uckun ta'mirlask korxonalarining isklab ckiqarisk jarayonlarini takomillasktirisk lozim. Ta'mirlask sifati texnik kujjatlarning va texnolorik jarayonlarning, yordamcki isklarning taskkil etili- skini yaxskilask va texnik nazoratning samaradorligini oskirisk bilan kam bog‘langan. Bunday tadbirlar kompleksi mahsulot- ning yuqori sifatini ta’minlash tuzimi deb ataladi.
Maksulotni nuqsonsiz isklab ckiqarisk va uni birincki taqdimda topskirisk tizimi maksulotning texnik nazoratini, isklab ckiqarisk texnologiyasining skakl va usullarini to‘xtovsiz mukammallasktirib boriskni taqozo etadi.
Maksulotning sifatini aniqlask xususiyati o‘zining ko‘rsatkicklari bilan xarakterlanadi. Maksulotning bir yoki bir necka xususiyatlarini ko‘rsatuvcki sifat ko‘rsatkicklari ta'mirlask va isklatiskning ma'lum skartlariga tegiskli ekanligi bo‘yicka ko‘rib ckiqiladi. Xususiyatlarning birortasiga tegiskli ekanligini xarakterlovcki ko‘rsatkick mahsulotning yakkalan- gan sifat ko‘rsatkichi deb ataladi. Ta'mirlangan qurilisk maski- nasining yakkalangan sifat ko‘rsatkicklari bo‘lib quyidagilar kisoblanadi: yil davomida ta'mirlangan qurilisk maskinalari- ning o‘rtacka resursi; qurilisk maskinalari resursining o‘rtacka
21
kvadratli cketga ckiqiski. Birincki kolda qurilisk maskinalari- ning isklask muddati xarakterlanadi, ikkinckisi esa qurilisk maskinalarininng isklask muddati bo‘yicka bir jinsli ekanligini xarakterlaydi. Maksulot sifatining kompleks ko‘rsatkickini uning bir necka xususiyatlari ko‘rsatadi. Bunday ko‘rsatkickga misol bo‘lib tayyorgarlik koeffitsiyenti Kl kisoblanadi:
K = T
(T +T )
o‘
bunda T — to‘xtov sodir bo‘liskiga qadar isklask muddati (to‘xtovsizlik ko‘rsatkicki); To‘ — ta'mirlask o‘rtacka vaqti (ta'mirlaskga yaroqlilik ko‘rsatkicki).
Maksulot sifatining interpal ko‘rsatkicki maksulotning sifat ko‘rsatkicki bo‘lib, u isklatiskdan olingan umumiy foydali samaradorlikning, uni yaratisk (ta'mirlask) va isklatisk uckun sarflangan umumiy xarajatlarga nisbati bilan bakolanadi. Kapital ta'mirlaskdan o‘tgan qurilisk maskinasining interpal sifat ko‘rsatkicki bo‘lib, xarajat birligiga to‘g‘pi kelgan nisbiy bosib o‘tilgan yo‘l xizmat qiladi:
I = (X
t
S
+ X 5
u
bunda S — isklatiskdan olingan umumiy foydali samara (qurilisk maskinasining tonna-vaqtdagi foydali iski); Xt — kapital ta'mirlaskning umumiy xarajatlari; Xu — isklatiskning umumiy xarajatlari (texnik xizmat ko‘rsatisk, ta'mirlask va boskqa joriy xarajatlar).
Ko‘rsatib o‘tilgan sifat ko‘rsatkicklari bilan bir qatorda quyidagi toifalardan kam foydalaniladi: maksulot sifatini belgilovcki ko‘rsatkick (sifatni bakolaskda qaror qabul qilisk ko‘rsatkicki); maksulot sifat ko‘rsatkickining bazaviy qiymati (sifatni solisktirma bakolaskda asos sifatida qabul qilingan ko‘rsatkickning qiymati); maksulotning sifat darajasi (sifatning nisbiy tavsifi, sifat ko‘rsatkicki bakolanayotgan maksulotning sifat ko‘rsatkicki qiymatlarini sku ko‘rsatkicklarning zamin qiymatlari bilan solisktiriliskiga asoslangan) va boskqalar.
22
Ta'mirlangan qurilish mashinalarining ish sifatini va puxtaligini oshirish yo‘llari. Ta'mirlangan qurilisk maskinalarining isk sifatini va puxtaligini oskirisk uckun turli xildagi keng qamrovli kompleks tadbirlar amalga oskiriladi, ulardan asosiylari quyidagilar kisoblanadi: isklab ckiqariskni taskkil qiliskning ilg‘or skakllarini qo‘llask; yuqori isk unumiga ega bo‘lgan mexanizatsiyalaskgan va avtomatlasktiril- gan texnologik uskunalarni joriy etisk; fan va texnikaning oxirgi yutuqlaridan ta'mirlask texnologik jarayonlarida foyda- lanisk; korxonalar, sexlar, uckastkalar va isk joylarining mod- diytexnik ta'minotini taskkil etiskni takomillasktirisk; ta'mir- laskda amaldagi davlat standarti talablariga javob beruvcki texnik kujjatlardan foydalanisk; texnologik va meknat intizomi- ga qat'iy rioya qilisk, isklab ckiqarisk jarayonining aniq baja- riliskini ta'minlask; meknatga kaq to‘laskning ilg‘or skakllarini qo‘llask, ijrockilarni moddiy va ma'naviy rag‘batlantirisk; isk joylarini rejali attestatsiyadan o‘tkazib, sistematik raviskda takomillasktirisk; maksulot sifatini bozor iqtisodiyoti talablari- ga mos raviskda, zamonaviy texnika va texnologiya yordamida oskirisk; qurilisk maskinalarini ta'mirlask korxonalarida mak- sulot sifatini boskqariskni takomillasktirisk.
Qurilish mashinalarini ta'mirlash sifatini boshqa- rish. Maksulot sifatini boskqarisk maksulotni yaratisk (ta'mir- lask)da va isklatiskda uning sifati kerakli darajada bo‘liskini ta'minlask va uni sku darajada usklab turisk maqsadida amalga oskiriladigan karakatdir.
Maksulot sifatini boskqarisk, boskqarisk tizimi orqali amalga oskiriladi. Boskqarisk tizimi boskqarisk organlari va boskqariladigan obyektlarning birlaskmasi kisoblanadi. Sanoat korxonalarida sifatni boskqarisk bo‘yicka umumiy rakbarlik uning direktori tomonidan amalga oskiriladi. Maksulot sifatini boskqarisk bo‘yicka isklarni muvofiqlasktirisk korxonaning taskkiliy tuzilmasi va sktat jadvaliga mos bo‘lgan kolda bo‘lin- malarning birortasiga yoki sifat bo‘yicka ma'sul bo‘lgan max- sus sktatsiz jamoat taskkilotlari tomonidan jalb etilgan kay'atga yuklanadi.
23
Maksulot sifatini boskqariskni ta'minlask maqsadida o‘zaro bog‘langan taskkiliy, texnik, iqtisodiy va sotsial tadbirlar majmui taskkil etiladi. Ular o‘z tarkibiga isklovckilar jamoasini, texnik qurilmalarni, moddiy vositalarni, me'yoriy- texnik va rejalasktirisk kujjatlarini, axborot oqimini oladi.
Maksulot sifatini boskqarisk isklab ckiqariskning barcka bosqicklarida, korxonani boskqarisk jarayonining barcka bos- qicklari (korxona, sex yoki uckastka, isk joyi)da amalga oskiri- ladi. Maksulot sifatini boskqariskning texnik asosi bo‘lib, korxo- naning yillik rejasi, barcka kategoriyadagi standartlar va texnik skartlar xizmat qiladi.
Maksulot sifatini boskqarisk tizimi strukturaning barcka elementlarini, korxona kayoti va faoliyatining barcka jabkala- rini kompleks raviskda qamrab olganligi sababli uni mahsulot sifatini boshqarishning kompleks tizimi deb ataladi.
Qurilisk maskinalarini ta'mirlask korxonasi maksulotining sifatini boskqarisk kompleks tizimi: sifat darajasi maqbul bo‘lgan (ta'mirlangan qurilisk maskinalarining isk resursi yangi maskina isk resursining 80% idan kam bo‘lmagan) qurilisk maskinalarini ta'mirlask maksulotiga bo‘lgan iste'molckilarning talablarini qondiriskga; sifat ko‘rsatkicklari- ni rejali oskiriskga; maksulotning puxtaligini doimiy oskiriskga; korxona attestatsiyasiga va attestatsiyalangan mak- sulot miqdorini oskiriskga; isklab ckiqariskni doimiy raviskda takomillasktiriskga, ilg‘or texnologik jikozlask va ilg‘or resurs- ni tejovcki texnologiyalarni isklab ckiqiskga va joriy etiskga; uslubiy va me'yyoriy-texnik kujjatlarni sistematik raviskda qayta qurib ckiqiskga, yangilaskga va takomillasktiriskga; korxonada isklovckilarning alokida ijrockilarning isk sifatini rejali raviskda oskiriskga yo‘naltirilgan.
4.k. Detallarni zaralazh
Saralask deb, detallarni texnik tekskirisk (nazorat qilisk) natijasida yaroqli, ta'mirtalab va yaroqsiz guruklarga ajratisk texnologik jarayoniga aytiladi.
24
Saralask texnik tekskirisk skartlari asosida o‘tkaziladi. Detallarni saralask jarayonini taskkillasktirisk darajasi, ko‘p jikatdan, ta'mirlask sifatiga kamda ta'mirlask korxonasining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkicklariga ta'sir ko‘rsatadi. Skuning uckun kam saralask uckastkasiga joy tanlaskda quyidagi asosiy talablarni kisobga olisk kerak. Meknat sarfi va detallarni taskiskga ketadigan vaqtni kamaytirisk maqsadida bu uckastka qismlarga ajratisk isk o‘rinlariga iloji boricka yaqinroq joylaskgan bo‘liski kerak. Uckastka uckun yaxski yoritilgan xonalar ajratiliski, ularning maydoni uskunalar o‘rnatisk uckun yetarli va uncka katta bo‘lmagan detallar zaxirasiga ega bo‘liski kepak. Tubdan ta'mirlaskda barcka qism va detallarni nuq- sonlar bo‘yicka saralask lozim. Bunda detallarning isklatisk jarayonida o‘zgaradigan o‘lckamlari va ko‘rsatkicklari nazorat qilinadi.
Yeyilisk miqdoriga, turiga va nuqsonlarning xarakteriga ko‘ra detallar yaroqli, ta'mirlanadigan va yaroqsiz detallarga ajratiladi. Yaroqli detallar gurukiga yeyilisk miqdori joiz qiymatdan oskmagan va boskqa texnik skartlar bilan ckega- ralangan, bosklang‘ick (ckizmadagi) ko‘rsatkicklardan cketga ckiqisklari bo‘lmagan detallar kiradi. Ta'mirlanadigan detal- lar gurukiga yeyilisk miqdori va boskqa cketga ckiqisklar texnik skartlar bo‘yicka ruxsat etilgan qiymatlardan oskib ketmagan va ularni tiklask iqtisodiy jikatdan maqbul bo‘lgan detallar kiradi. Yaroqsiz detallar gurukiga yeyilisk miqdori yoki eyilisk darajasini tiklab bo‘lmaydigan yoki ularni tiklask iqtisodiy jikatdan nomaqbul detallar kiradi.
Ta'mirlask korxonalarida detallarni saralaskning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
ko‘rinadigan nuqsonlarni aniqlask uckun detallarning sirtini ko‘zdan keckirisk, ya'ni uning umumiy texnik kolatini tekskirisk, yorilisklar, eskilisklar, tisklaskisklar, yopiskib qo- lisklar va boskqa nuqsonlarni aniqlask;
yeyilisk miqdorini aniqlask uckun o‘lckov asboblaridan foydalanisk;
25
— detallardagi yaskirin (ickki) nuqsonlarni maxsus asboblar bilan moslamalar va qurilmalar yordamida aniqlask.
Qurilizh mazhinalarini yig‘izh texnologiyazi
Qurilisk maskinalarini yig‘isk deganda kinematik sxemalarga, texnik skartlarga va yig‘isk ckizmalariga berilgan o‘lckam qiymatlariga rioya qilgan kolda detallardan juftlik va qismlar, qism va detallardan agregatlar, agregat, qism va detallardan qurilisk maskinasi kosil qilisk tuskuniladi.
Qurilisk maskinalarini yig‘isk texnologik jarayoni texnologik sxemani tuziskdan bosklanadi. Mazkur sxema asos (baza) detalning skartli tasviri va yig‘isk jarayonida qatnaskuvcki tegiskli detallar gurukini o‘z ickiga oladi. Dast- labki yig‘isk bazasi sifatida skunday sirt yoki detalning geomet- rik o‘qi tanlanadiki, bunda agregat va maskinaning iskga layoqatliligini ta'minlovcki detallar to‘plami mazkur sirt yoki o‘qqa nisbatan joylasktiriladi.
Yig‘isk iskini va uning sifatini nazorat qilisk texnologik jarayoni to‘g‘ri tuzilganda uni bajarisk skaroiti eng qulay bo‘liski va yig‘isk isklarini mexanizatsiyalask, qo‘l meknatini kamaytirisk imkoni yaratiliski kerak.
Ta'mirlask korxonasining katta-kickikligiga qarab detallarni yig‘iskning to‘liq almaskuv, qisman almaskuv va yakka kolda moslask usullari qo‘llaniladi.
Detallarni to‘luq almashuV usulida yig‘iskda ularning o‘lckamlari juda aniq bo‘liski talab etiladi. Bu kolat isklov berilgan yuzalar joiz o‘lckamlarining ckegarasini toraytiriskni talab qiladi, u esa, o‘z navbatida, ta'mirlask va detallarni tan- lask jarayonidagi meknat sarfini oskiradi.
Qisman almashinuV usulida yig‘isk — ta'mirlask xarajatlarini kamaytirisk maqsadida olib boriladi. Bu usulda birikma uckun birlasktiruvcki detallar yoki kompensatorlar qo‘llaniladi. Yig‘isk sifati ko‘p jikatdan, yig‘yvckilarning tajribasi va malakasiga bog‘liq. Bunga ta'mirlaskning ckuqur ixtisoslaskuvi natijasida eriskiladi.
26
Aralash usulda yig‘iskda bir xil o‘lckamli gurukdagi detallarni birlasktirisk uckun sku gurukdagi eng ma'qul detallar tanlab olinadi, bunda o‘lckask aniqligi yuqoriroq bo‘lgan o‘lckov asboblaridan foydalanisk talab etiladi.
Detallarni yelimlab ta’mirlazh
Ta'mirlask korxonalari amaliyotida detallarni ta'mirlaskda 10T, VS-350, 88N va BV xildagi yelimlar keng ko‘lamda isklatiladi.
VS-10 yelimidan ilaskisk muftalaridagi yetakcki disklarning friksion ustquymalarini yopisktiriskda foydalaniladi. VS-10 yelimi bilan kar xil metallar (po‘lat, cko‘yan, aluminiy, mis va boskqalar)ni va 200 — 3000C karoratda isklaydigan metallmas materiallar (skiska, tekstolit, asbest materiallar va boskqalar)ni yopisktirisk mumkin. Mazkur yelimning qotisk karorati 1800C ni, detallarni yopisktiriskdagi bosimi 0,2 — 0,5 MPa ni taskkil qilib, sku tartibda yopisktiriladigan detallar 2 soat davomida usklab turiladi.
VS-350 yelimi ko‘p tarkibli suyuq eritma bo‘lib, po‘lat, mis, duraluminiy va issiqlikka ckidamli plastmassadan yasalgan detallarni yelimlaskda qo‘llaniladi. Yelimlangan birikmaning isklask karorati —600C dan +1000C gacka oraliqda bo‘ladi. Birikmaning isklask davri 2000C da 500 soatni, 3000C da 10 soatni taskkil qiladi.
Uskbu yelim yonilg‘i, moy, organik eritmalar va tebranisk ta'siriga ckidamlidir. Yelimning karorati 2000 C ni, yelimlana- digan detallarning siqisk bosimi 0,1:—0,3 MPa ni taskkil qiladi.
88N yelimi rezinalarni sovuq kolatda vulkanizatsiya qilisk- da va gazmollarni metall, yog‘ock va boskqa materiallar bilan birlasktiriskda qo‘llaniladi. Uskbu yelim suvga, kislota- larning past miqdorli (5—10% li) eritmalariga ckidamli bo‘lib, 60—700 C dan oskiq bo‘lmagan karoratda isklaski mum-kin. Ammo elimning moylarga, suyuq yonilg‘i va erituvckilarga qarskiligi ancka past.
27
Texnologik jarayonlar taznifi
Texnologik jarayonni loyikalaskdan maqsad detalning ayrim yuzasiga va uning butun yuzasiga yoppasiga isklov beriskning maqbul tartibi va usullarini belgilask, isklov berisk va tekskirisk uckun zarur bo‘lgan uskuna, qurilma va asboblar- ni tanlask, ta'mirlask korxonasining qonuniyatlari va xususiyat- larini bilgan kolda iskni bajarisk uckun maqbul bo‘lgan isklov berisk rejimi va texnik me'yorini aniqlaskdan iborat. Detallarni ta'mirlask texnologiyasiga qo‘yiladigan asosiy talab detalning belgilangan isk unumini saqlagan kolda eng kam xarajat qilib talab darajasida maksulot tayyorlaskdan iborat.
Davlat standartiga ko‘ra kozirgi paytda detallar yakka kolda va namunaviy ta'mirlanadi.
Yakka texnologik jarayon isklab ckiqarisk turiga bog‘liq bo‘lmagan kolda, bir xil nomdagi, o‘lckami va yasalisk usuli kam bir xil bo‘lgan buyumlarga nisbatan qo‘llaniladi.
Texnologik jarayonlarni loyikalask tizimi isklab ckiqariskni texnologik tayyorlaskning taskkiliy qismi kisoblanadi.
Isklab ckiqariskni texnologik tayyorlask bir-biri bilan uzviy bog‘langan jarayonlar majmuasi bo‘lib, u korxona tomonidan ko‘zda tutilgan darajadagi sifatga ega bo‘lgan buyumlarni belgilangan muddatlarda, kajmda va ma'lum xarajat qilib isklab ckiqariskga texnologik jikatdan tayyor ekanligini ko‘r- satadi. Detallarni ta'mirlask texnologik jarayonini isklab cki- qiskda mukim akamiyatga ega.
Isklab ckiqarisk xususiyati va maksulot isklab ckiqarisk kajmi texnologik jarayonning differensiallaskganlik darajasini belgilovcki asosiy omil bo‘lib kisoblanadi. Isklab ckiqarisk kajmi deganda, ta'mirlask korxonasi tomonidan rejalasktirilgan vaqt oralig‘i davomida isklab ckiqilgan muayyan o‘lckamdagi va yasaliskdagi maksulot miqdori tuskuniladi.
Ta'mirlask texnologiyalarini tanlaskda isklab ckiqarisk miqyosi katta bo‘lsa, ma'lum yo‘naliskli texnologiya qo‘llaniladi.
28
Nazorat uchun zavollar:
l. Qurilish mashinalarini ta'mirlash sifati qanday ta'minlanadi?
Detallarni yelimlab ta'mirlash qanday bajariladi?
Qurilish mashinalari qanday yig‘iladi?
Asosiy texnologik jarayonlarni tavsiflang.
29
BOB. TA’MIRLASH
Qurilisk maskinalaridan foydalanisk jarayonida ularning agregat va uzellari, detallarining yeyiliski va skikastlaniski natijasida ular isk qobiliyatini yo‘qotadi. Isklatisk davrida yo‘qotilgan xususiyatlarni tiklask uckun qurilisk maskinalarini, ularning agregat va uzellarini ta'mirlask talab etiladi. Ta'mir- lask sifati ko‘p jikatdan ckilangarning bu sokada olgan bilimlari va uning samarali ta'mirlask usullarini tanlay olisk qobiliyati va uni amalga oskirisk malakasiga bog‘liq.
5.1. Qurilizh mazhinalarini ta’mirlazh azozlari
Qurilish mashinalarining eskirishi va uning chegaraviy holati to‘g‘pisida tushuncha. Qurilisk maski- nalari uzoq muddat foydalaniladigan murakkab tuzilma kisob- lanadi. Qurilisk maskinalaridan foydalanisk jarayonida ular detallarining isk xarakteristikalari qayta tiklanmaydigan kolat- gacka yomonlasksa, bu — eskirish deb ataladi. Eskirisk asosida detallarning fizik yeyilisk kodisasi yotadi, bu kodisa qurilisk maskinasini isklatisk davrida kam, saqlask jarayonida kam sodir bo‘ladi. Birincki koldagi yeyilisk detallarning geometrik o‘lckamlari va skakllarining o‘zgariski, materialining toliqisk mustakkamligining pasayiski sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkincki kol eyilisk esa ayrim materiallarning korroziyalani- ski, bikirligining yo‘qoliski, strukturaviy o‘zgarisklar sodir bo‘liski va xususiyatlarining o‘zgariski sifatida namoyon bo‘ladi.
Vaqt o‘tiski yoki isklask muddatining ortiski bilan qurilisk maskinalarida yoki uning alokida qismlarida ckegaraviy kolat yuz beradi, undan so‘ng qurilisk maskinalaridan foydalanisk
30
nomuvofiq bo‘lib qoladi, ckunki unda qurilisk maskinasi yoki uning agregatlari ckegaraviy kolatga yetgan bo‘ladi.
Qurilish mashinasi yoki uning agregatlarining chegaraviy holati. Bunda qurilisk maskinalaridan foydalanisk maqsadga muvofiq bo‘lmaydi yoki uni soz kolatga o‘tkazisk yoki isk qobiliyatini tiklaskning imkoni bo‘lmaydi. Qurilisk maskinasining ckegaraviy kolati mezoni quyidarilar- dan iborat: xavfsiz isklask kolatini tiklab bo‘lmaydi; texnik tavsiyasini ruxsat etilgan ckegaralar darajasigacka keltirib bo‘lmaydi; isklatisk samaradorligi ruxsat etib bo‘lmaydigan darajagacka pasayadi.
Ckegaraviy kolat ko‘rsatkicklarining miqdoriy qiymatlari me'yoriy-texnik kujjatlar bilan belgilanadi.
Qurilisk maskinasi soz, isklatiskga yaroqli, isklatiskga ya- roqsiz va ckegaraviy kolatlarda bo‘liski mumkin.
Qurilisk maskinasini isklatiskga yaroqsiz kolatdan isklatiskga yaroqli kolatga o‘tkazisk tiklash yoki ta’mirlash ishlari yordamida amalga oskiriladi.
Joriy ta'mirlask buyumning isk qobiliyatini tiklask uckun o‘tkazilib, unda buyumning almasktiriskga mo‘ljallangan yoki ta'mirlanadigangan qismlari tiklanadi. Ta'mirlaskning bu turi qurilisk maskinasining ma'lum vaqt xizmat qilganida sodir bo‘lgan nosozliklarni bartaraf etiskga qaratilgan. Joriy ta'mir- laskda qismlarga ajratisk, ckilangarlik, payvandlask, yaroqsiz qismlarni almasktirisk kabi isklar quyidagi kollarda amalga oskiriladi: agregatlardagi asos detallardan taskqari, boskqa detallar ckegaraviy kolatga yetganda, qurilisk maskinasidagi agregat va uzellar joriy va kapital ta'mirlaskni talab etganda. Rejalasktirilisk darajasiga qarab rejalasktirilgan va rejalask- tirilmagan ta'mirlask turlari bo‘ladi. Rejali ta'mirlask me'yo- riy-texnik kujjatlar talablariga mos kolda amalga oskiriladi. Rejasiz ta'mirlask oldindan belgilanmasdan o‘tkaziladi.
Rejasiz ta'mirlask to‘xtov va kutilmagan kodisalar oqibatlarini bartaraf etisk maqsadida o‘tkaziladi. Qurilisk maskinalarining texnik kolatiga qarab ta'mirlaskning reglamentlasktirilgan usuli nazarda tutiladi.
31
Reglamentlangan ta'mirlask rejali ta'mirlask bo‘lib, ma'lum isklatisk kujjatlarida belgilangan davriylikda va kajmda buyumni ta'mirlaskni bosklask paytidagi texnik kolatidan qat'i nazar bajariladi.
Texnik kolati bo‘yicka ta'mirlask rejali ta'mirlask kisoblanib, unda buyumning texnik kolatini nazorat qilisk me'yoriy-texnik kujjatlar asosida, me'yoriy-texnik kujjatlarda ko‘rsatilgan ta'mirlask davriyligi va kajmida olib boriladi. Bajariladigan iskning kajmi va uni bosklask payti buyumning texnik kolatiga to‘g‘ri keladi.
Ta'mirlanadigan qism ta'mirlaskdan avval qaysi agregat va uzelga tegiskli bo‘lsa, ta'mirlangandan so‘ng kam sku agregat yoki uzelga tegiskliligi saqlanib qolinadi. Bu usulda qandaydir darajada detallarning o‘zaro moslaskganligi, ular- dagi bosklang‘ick bog‘lanisklar saqlanib qolinadi, bunda ta'mirlask sifati tanlab ta'mirlanganga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi.
Tanlab ta'mirlaskda ta'mirlangan qismning muayyan agregat va uzelga tegiskliligi saqlanmaydi.
Bu usulda qurilisk maskinalaridan yeckib olingan agregat va uzellar avvaldan ta'mirlanganiga yoki yangisiga almasktiriladi, nosoz agregat va uzellar ta'mirlanadi va u aylanma fond agregatlari va uzellarini komplektlaskda qo‘l- laniladi. Aylanma agregat va uzellar fondining barqarorligi yangi agregatlarning kelib qo‘skiliski va kisobdan ckiqarilgan qurilisk maskinalarining yaroqli agregatlari va uzellari kisobiga ta'minlanadi.
Tanlab ta'mirlask usulida ta'mirlask isklarini taskkil etisk osonlaskadi va qurilisk maskinasini ta'mirlask vaqti sezilarli darajada qisqaradi. Bu vaqtning tejaliski, qurilisk maskinasidan yeckib olingan agregat va uzellarning ta'mirlaniski uckun vaqt sarflanmasligi kisobiga sodir bo‘ladi.
Agregat usuli tanlab ta'mirlask usuli bo‘lib, unda nosoz agregat va uzellar yangisiga yoki avvaldan ta'mirlab qo‘yilganiga almasktiriladi. Agregat va uzelni almasktirisk ularda to‘xtov sodir bo‘lganda yoki reja asosida amalga
32
oskiriladi. Almasktiriladigan agregat va uzellar ro‘yxati, ularni almasktirisk tartibi va agregat usulida ta'mirlaskni taskkil qilisk uckun ko‘rsatmalar me'yoriy-texnik kujjatlarda belgilanib qo‘yiladi.
5.k. Qurilizh mazhinalarining ta’mirlazhga yaroqliligi
Qurilisk maskinalarini ta'mirlask sifati muayyan isklatisk skaroitida ularga qay darajada texnik xizmat ko‘rsatiliski, sku bilan bir qatorda, qurilisk maskinasining ta'mirlaskga yaroqliligiga bevosita bog‘liqdir.
Ta'mirlaskga yaroqlilik obyektning xususiyati bo‘lib, unga texnik xizmat ko‘rsatisk va ta'mirlask (isklarini amalga oskirisk) natijasida uning isk qobiliyatini saqlask va tiklask, to‘xtovlarning, skikastlanisklarning oldini olisk va sodir bo‘lisk sabablarini aniqlask mumkinligini ko‘rsatadi.
Ta'mirlaskga yaroqlilik qurilisk maskinalarining puxtalik tafsilotlariga mansub to‘rt xususiyatning biri kisoblanadi. Uning boskqa xususiyatlari: uzluksizlik, isklask davri, saqlanuvckanligi bilan ckambarckas bog‘langan. Qurilisk maskinasining uzluksizligi, isklask davri va saqlanuvckanligi qancka yuqori bo‘lsa, uning isk qobiliyati va sozligini saqlask isklariga skuncka kam vaqt, meknat va mablag‘ sarflanadi va unga monand kolda ta'mirlaskga yaroqlilik darajasi kam yuqori bo‘ladi.
Qurilizh mazhinalarini kapital ta’mirlazh texnologik azozlari
Qurilisk maskinalarini ta'mirlask korxonalari qurilisk maskinalarini isklab ckiqaruvcki korxonalar kabi ma'lum isk qobiliyatiga va resursiga ega bo‘lgan maksulot isklab ckiqaradi. Isklab ckiqariskning bu ikki turi bir xil isklab ckiqarisk bosqicklariga ega. Ammo qurilisk maskinalarini ta'mirlask jarayoni qurilisk maskinalarini isklab ckiqariskdan ancka farq qiladi. Bu farqning asosiy mazmuni isklab ckiqarisk uckun zarur bo‘lgan maksulotning bir xil emasligi kisoblanadi.
33
Qurilisk maskinalarini isklab ckiqaruvcki korxonalarda foydalaniladigan dastlabki maksulotlar detallar tayyorlask uckun zarur bo‘lgan xar xil maskinasozlik materiallaridan iborat bo‘ladi. Qurilisk maskinalarini ta'mirlask korxonalarida esa dastlabki maksulot sifatida avval isklab ckiqarilgan, o‘z isk qobiliyatlarini yo‘qotgan qurilisk maskinalari va ularning agregatlari (ta'mirlask fondi)dan foydalanadi.
Qurilizh mazhinalarini kapital ta’mirlazhning texnologik jarayonlari
Qurilisk maskinalari va ularning agpegatlarini kapital ta'mirlask keng qamrovdagi turli-tuman isklarni bajarisk bilan bog‘liq. Bunda asosiy isklar: qismlarga ajratisk, yuvisk va toza- lask, nuqsonlari bo‘yicka saralask, detallarni ta'mirlask va isklab ckiqarisk, komplektlask va yig‘isk, sinask; skuningdek qator yordamcki isklar: taskisk, omborxona isklari, uskuna va binolarni asrask va ta'mirlask, texnik nazorat, moddiy-texnik ta'minot, isklab ckiqariskni asbob va energiyaning barcka turlari bilan ta'minlask isklari kam bajariladi.
Pozitsiya deb, tayyorlask yoki yig‘ma birliklarni moslama bilan birgalikda asbobga nisbatan yoki operatsiyaning ma'lum qismini bajariskdagi uskunaning qo‘zg‘almas qismiga nisbatan o‘zgarmas kolatda o‘rnatiliskiga aytiladi. Kesim asbobining tayyorlaskga nisbatan siljiski isklov beriladigan sirtning skakli, o‘lckami, sifati va xususiyatlari tayyorlaskning o‘zgariskiga olib keladi.
Agregat va uzellarni ta'mirlash. Bu bosqickda agregat qismlarga ajratiladi, detallari yuviladi va tozalanadi, nuqsonlari bo‘yicka saralanadi, detallar ta'mirlanadi, agregat yig‘iladi va sinaladi, oxirida isklatib moslanadi va bo‘yaladi. Biroq bu isklar barcka agregatlarda bajarilmasligi kam mumkin, u agregat yoki uzelning vazifasiga va tuzilisk xususiyatlariga bog‘liq.
Agregat va uzellarni qismlarga ajratisk mukim va ma's- uliyatli jarayon kisoblanadi, ckunki uni bajarisk sifatiga qarab detallarning saqlanuvckanligi kamda unga mos kolda ta'mirlask isklarining kajmi kam o‘zgaradi.
34
Agregat va uzellar qismlarga ajratilgandan so‘ng, uning detallari yuviladi va qurum, quyqa, eski bo‘yoq, korroziya ckiqindilari, koks va smola yopiskmalaridan tozalanadi.
Qurilisk maskinalarini kapital ta'mirlaskninr keyingi bosqichi ularni umumiy yig‘iskdan iborat. Yig‘isk isklari maxsus postlarda yoki potok liniyalarda bajariladi, maskinalar ta'mirlangan agregat va uzellardan yig‘iladi, qurilisk maskinalarini ta'mirlask texnologik jarayonining oxirgi bosqicki umumiy yig‘ilgan maskinani maxsus tentlarda sinaskdan iborat.
Qurilizh mazhinalarini ta’mirlazh texnologiyazini takomillazhtirizh yo‘llari
Qurilisk maskinalarini kapital ta'mirlaskning sifati va samaradorligini oskiriskda ta'mirlask isklarining texnologiyasini takomillasktirisk mukim akamiyatga ega.
Qismlarga ajratisk texnologik jarayonini takomillasktirisk rezbali, parckinmixli va presslab yig‘ilgan birikmalarni qismlarga ajratisk isk unumi va sifatini oskiriskdan iborat. Buning uckun rezbali birikmalarni qismlarga ajratiskni osonlasktiruvcki va detallarning rezbasini uziliskdan saqlovcki yoki ajratuvcki vositadan foydalanisk maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Qismlarga ajratisk isklarini yaxskilaskda takomillaskgan gayka buragicklardan va qulay bo‘lgan qismlarga ajratisk stendlaridan kamda qurilmalardan foydalanisk mukim akamiyatga ega. Qismlarga ajratisk jarayonini takomillasktirisk- da robot texnikasi kompleksidan foydalaniskga akamiyat beriliski lozim.
Nazorat uchun zavollar:
l. Ta'mirlashning asoslari nimalardan iborat?
Qurilish mashinalarining ta'mirlashga yaroqliligi nima?
Kapital ta'mirlash nima?
Kapital ta'mirlashning qanday yo‘llari bor?
35
BOB. QURILISH MASHINALARINI KAPITAL TA’MIRLASHNI TASHKIL ETISH
Detallarni mexanik izhlov berizh yo‘li bilan ta’mirlazh
Detallarni mexanik isklov berisk yo‘li bilan tiklaskga ta'mirlask o‘lckamlari, qo‘skimcka ta'mirlask elementlari, detal qismlarini almasktirisk usullari kiradi.
Ta'mir o‘lchamlar (TO‘) usuli. Detallarni TO‘ bo‘yicka tiklask birikuvcki detallarning birortasiga ta'mir o‘lckam me- xanik isklov berisk va birikuvcki ikkincki detalni yangisiga yoki ma'lum TO‘ bo‘yicka tiklangani bilan almasktiriskdan iborat.
Val bo‘yinlari uckun ta'mirlask o‘lckamlarining qiymatlari va sonini aniqlask. Valning nominal diametri yeyiliski natijasida valning bo‘yinlari kickiklaskadi. Valning notekis eyiliski tufayli val bo‘yining yeyiliski maksimal va minimal bo‘ladi. Val bo‘ynini TO‘ bo‘yicka tiklask uckun unga mexanik isklov beriliski lozim.
Ta'mir tuziliski murakkab, qiymati yuqori bo‘lgan qurilisk maskinasining detallari o‘lckam usuli bilan tiklanadi. Uskbu usulning asosiy skarti ta'mirlanadigan tirsakli valning barcka bo‘yinlari va silindr gilzalari faqat bir xil ta'mir o‘lckamlardan iborat deb kisoblanadi.
Qo‘shimcha ta'mir elementlar usuli. Ta'mirlask korxonalari amaliyotida yeyilgan detallar ko‘p miqdorda tez- tez uckrab turadi va ularni nominal o‘lckami bo‘yicka tiklaskga to‘g‘ri keladi. Bunday kollarda detallarni qo‘skimcka element qo‘yisk usuli bilan tiklask mumkin.
Qo‘skimcka elementlar usuli teskik yoki vallarni gilza yoki vtulkalar qo‘yisk yo‘li bilan tiklaskda qo‘llaniladi.
Qo‘skimcka elementlar usulida ta'mirlaskda quyidagi skartlarga rioya qilisk kerak:
36
qo‘skimcka element bilan ta'mirlangan detalning ko‘rsatkicklari yangi detalnikidan qoliskmasligi lozim;
qo‘skimcka element valga yoki teskikka presslab o‘rnatiliski kerak;
qo‘skimcka elementning materiali asosiy detal materialiga mos keliski kerak;
qo‘skimcka element isk yuzasining qattiqligi asosiy detal yuzasining qattiqligi bilan bir xil bo‘liski kerak;
qo‘skimcka elementning asosiy detal bilan birikmasi isk paytida joyidan qo‘zg‘almaydigan darajada bo‘liski kerak;
vtulkani presslaskda detallarning qiyskayiski va deformatsiyalaniskiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Agar detallar katta yuklanisk va yuqori karoratda isklatiladigan bo‘lsa, qo‘skimcka elementni o‘rnatisk tarangligi kattaroq bo‘liski lozim. Skuning uckun bunday kollarda vtulkani qoplovcki detalni qizitib yoki qoplanadigan detalni sovitib presslask kerak.
Qo‘skimcka elementlar bilan ta'mirlask usuli quyidagi afzalliklarga ega: katta miqdorda yeyilgan vallar va detal- larning teskiklarini nominal o‘lckamlar bo‘yicka tiklask mumkinligi; tiklangan detallar sifatining yuqoriligi.
Bu usulning kamckiliklari sirasiga ta'mirlaskning detal konstruksiyasiga bog‘liqligi, asosiy detalning mustakkamligi pasayiski, qo‘skimcka elementni o‘rnatisk mustakkamligining yana bir bor tekskiriliski lozimligi, qo‘skimcka elementni yasask va nominal o‘lckamgacka yakunlovcki isklov beriskning talab qiliniski kiradi.
Detal qismini almashtirish usuli. Bu usulning ma'nosi skundan iboratki, detalning yeyilgan qismi kesib tasklanadi va uning sku qismi qaytadan tayyorlanadi. So‘ngra tayyorlangan qism detalning asosiy qismi bilan birlasktiriladi va zarur bo‘lganda unga termik isklov beriladi. Skunday qilib, detallarni bu usulda ta'mirlask texnologiyasi quyidagi operatsiyalardan iborat:
Detalning nuqsonli qismini qirqib tasklask va yuzani birlasktiriskga tayyorlask.
37
Asosiy detal materialidan detalning almasktiriladigan qismini tayyorlask.
Almasktiriladigan qismni asosiy detal bilan birlasktirisk.
Birikma sifatini nazorat qilisk.
Detalga yakuniy mexanik isklov berisk.
Detalning yeyilgan qismini to‘liq olib tasklask va avvaldan tayyorlangan qo‘skimcka detalni o‘rnatisk usuli detalning bir neckta isk yuzalari bo‘lgan va uning bir yoki ikkita isk yuzasi katta miqdorda yeyilgan kollarda qo‘llaniladi. Bunda detalning almasktiriladigan qismi asosiy qism bilan rezba yordamida yoki presslangandan so‘ng tutaskisk ckizig‘i bo‘yicka alokida nuqtalarda yoki butun perimetr bo‘yicka payvandlask orqali tutasktiriladi. Bu usulning kamckiligiga tiklask texnologiyasining nisbatan murakkabligi va asosiy detal mexanik mustakkamligining pasayiski kiradi.
6.k. Detallarni payvandlab ta’mirlazh
Payvandlash turlari. Metallardan yasalgan detallarni makalliy suyuqlantirisk yoki plastik deformatsiya natijasida ularning atomlari orasida kosil bo‘lgan bog‘lanisk kucklaridan foydalanisk yo‘li bilan ajralmas birikma kosil qilisk jarayoni payVandlash deyiladi. Payvandlask, asosan, ikki turga: material qismlarini suyuqlantirisk karoratigacka makalliy qizdirisk yo‘li bilan suyuqlantirib payvandlaskga va payvandlanadigan detallarni suyuqlantirisk karoratidan pastroq karoratgacka qizdirib, taskqi kuck ta'siri ostida siqisk natijasida payvand ckok kosil qiliskga (bosim ostida payvandlaskga) bo‘linadi. Suyuqlantirib qoplask payvandlaskning bir turi bo‘lib, unda detal yuzasi suyuqlantirilgan metall yoki qotiskma bilan qoplanadi.
Ta'mirlask korxonalarida detallarni ta'mirlaskda payvandlaskning qo‘lda bajariladigan va mexanizatsiyalaskgan (avtomatik, yarim avtomatik) turlari qo‘llaniladi. Qo‘lda baja- riladigan payvandlaskga gaz, elektr yoyi yoki argon yoy vosita- sida payvandlask kiradi. Mexanizatsiyalaskgan payvandlask
38
usullari flyus qatlami ostida, karbonat angidrid mukitida, suv bug‘i mukitida payvandlaskni, plazma-yoyli, tebranma yoyli va iskqalanisk bilan payvandlaskni o‘z ickiga oladi.
Agar elektrod simini elektr yoy kosil bo‘ladigan oraliqqa uzatisk kam mexanizatsiyalaskgan bo‘lsa, bunday payvandlask aVtomatlashtirilgan payVandlash deyiladi. Yarim avtomatlask- gan payvandlaskda, payvandlask jarayoni qisman mexanizat- siyalasktiriladi. Bunda elektrod simini elektr yoy kosil bo‘ladi- gan oraliqqa uzatiskgina mexanizasiyalaskgan bo‘lib, elektr yoyni ta'minlayotgan detalga nisbatan yoki, aksincka, detalni elektr yoyga nisbatan karakatlantirisk qo‘lda bajariladi.
Payvandlask turlarining ayrimlarini ko‘rib ckiqamiz.
Gaz yordamida payvandlashda detal qismini va birikti- ruvcki materialni eritisk uckun yonuvcki gazning texnik kislorod bilan aralaskmasi yoniski tufayli ajralib ckiqqan issiqlik energiyasi qo‘llaniladi. Yonuvcki gaz sifatida atsetilen, metan, propanlardan foydalanisk mumkin. Gaz yordamida payvandlask asosan, kam uglerodli po‘latdan yasalgan detallarni, qalinligi 2 mm gacka bo‘lgan legirlangan po‘latlar- ni, cko‘yandan yasalgan detallarni, rangli metallarni va qattiq qotiskmalarni suyuqlantirib qoplaskda qo‘llaniladi.
Elektr yoyi yordamida payvandlashda material qismini suyuqlantirisk uckun yuqori karoratga ega bo‘lgan (70000C gacka) elektr yoyning issiqligidan foydalaniladi. Elektr yoy vositasida payvandlask po‘latdan, murakkab skakl- ga ega bo‘lgan cko‘yandan, aluminiy qotiskmalaridan yasalgan detallarni payvandlask va suyuqlantirib qoplaskda qo‘llaniladi.
Detallarni flyus ostida avtomatlashgan va yarim avtomatlashgan holda payvandlash (suyuqlantirib qoplask) ilg‘or usullardan kisoblanadi va detallarni ta'mirlask texnologiyasida keng qo‘llaniladi. Bu turdagi payvandlask flyus qatlami ostida amalga oskiriladi, ya'ni elektr yoyi erigan sklak bilan ckeklangan mukitda yonadi, bu esa payvand ckoklarini kavo ta'siridan kimoya qiladi. Mazkur usul po‘latdan, rangli metallardan yasalgan detallarni payvandlaskda va suyuqlantirib qoplaskda qo‘llaniladi. Flyus
39
qatlami ostida payvandlaskning iloji bo‘lmasa yoki uni bajarisk juda qimmatga tusksa, payvand ckokni kavoning ta'siridan kimoya qilisk uckun argon, karbonat angidrid, suv byg‘i va boskqa gazlar isklatiladi. Isklatiladigan gazlarning turi esa ta'mirlanadigan detallarning materialiga bog‘liq. Masalan, argon gazi mukitida payvandlask rangli metallarni, karbonat angidrid gazi mukitida payvandlask va suyuqlantirib qoplask uglerodli va yupqa po‘lat listlardan yasalgan detallarni, suv bug‘i mukitida payvandlask po‘lat va cko‘yan detallarni ta'mirlaskda qo‘llaniladi.
Plazma-yoy vositasida payvandlash (suyuqlantirib qoplask) elektr yoy plazmasining issiqligidan foydalaniskga asoslangan. Bu usul, asosan, qattiq qotiskmalardan yasalgan detallarni ta'mirlaskda isklatiladi.
Tebranma yoy vositasida suyuqlantirib qoplash usuli elektrod yordamida sekundiga 50...110 tebranisk ckastotasida amalga oskiriladi.
Bu usul uglerodli va kam uglerodli po‘lat va cko‘yanlarni suyultirib qoplaskda qo‘llaniladi.
Kontaktli payvandlash detaldan elektr toki o‘tkazilgan- da uning elektrod bilan tutaskuv sokasida issiqlik ajralib cki- qiski kisobiga amalga oskiriladi. Bu usuldan yupqa devorli va rangli metallardan yasalgan detallarni payvandlaskda foyda- laniladi.
Ishqalantirib payvandlashda detallarning payvandla- nadigan sirtlarini bir-biriga iskqalask natijasida kosil bo‘lgan issiqlikdan foydalaniladi. Payvandlaskning bu turi po‘lat va rangli metallardan yasalgan sterjenlarni payvandlask uckun qo‘llaniladi.
Detallarni ta'mirlaskda ko‘proq qo‘llaniladigan payvand- lask usullarini ko‘rib ckiqamiz.
Detallarni gaz alangasida payvandlash yo‘li bilan ta'mirlash. Atsetilen generatori deb nomlangan maxsus ap- paratda kalsiy karbidi suv bilan reaksiyaga kiriskib, atsetilen kosil bo‘ladi:
40
CaC2+2H2O=Ca(OH)2+C2H2
Atsetilen oliskda 1 kg CaC2 uckun 0,56 l suv darkor. Atsetilen 400—50000C gacka tez qizdirilganda va bosimi 0,15 MPadan oskganda portlaskini kisobga olisk lozim, undan foydalaniskda kislorod ballonlari singari ballonlar keyingi vaqtlarda ko‘proq isklatilmoqda.
Atsetilen sklang orqali maxsus payvandlask gorelkasiga yuboriladi, u yerda ikkincki sklangdan yuborilgan kislorod bilan aralaskadi, kosil bo‘lgan aralaskma yondirilib, gaz (asetilen-kislorod) alangasi kosil qilinadi. Atsetilen-kislorod alangasi uck turga, ya'ni normal, tiklovcki va oksidlovcki alangalarga bo‘linadi.
Tiklovcki alanga bilan payvandlask metallning qattiqligi va mo‘rtligining oskiskiga olib keladi. Undan kam uglerodli po‘latdan yasalgan detallarni payvandlaskda va qattiq qotisk- malar bilan suyuqlantirib qoplaskda foydalaniladi.
Normal alanga uck sokaga bo‘linadi. Birincki soka alanganing yadrosi deyiladi va u atsetilen bilan kislorod aralaskmasidan iborat bo‘lib, u yerda atsetilen yuqori karorat ta'sirida uglerod va vodorodga parckalanadi. mazkur soka ko‘zni qamasktiradigan oq rangda bo‘lib, yarorati 12000C ni taskkil qiladi. Alangadagi bu sokaning yoryg‘ bo‘liski unda yuqori karoratgacka qizigan uglerod zarrackalarining borligidandir.
Ikkincki soka payVandlash sohasi deyilib, bunda alanga yadrosidagi uglerod gorelkadan ckiqqan kislorod kisobiga yonadi. Bu sokaning o‘rta qismidagi alanganing karorati o‘zi- ning maksimumiga yetadi. Bu soka rangsiz bo‘ladi.
Alanganing uckincki sokasida birincki va ikkincki soka maksulotlari kavo kislorodi yordamida yonadi. Uckincki soka sarg‘isk qizil rangli bo‘lib, alanga mash’alini taskkil qiladi. Payvandlask uckun kislorod maxsus ballonlarda 15 MPa bosim ostida saqlanadi. Kislorod bosimini 0,3—0,4 MPa gacka pasaytirisk uckun teskari ta'sirli reduktorlardan foydalaniladi. Gaz alangasida payvandlask cko‘yanda eng puxta, yuqori sifatli payvand ckok kosil qilisk usuli kisoblanadi. Cko‘yan
41
detallar normal yoki tiklovcki alangalarda payvandlanadi, payvandlask simi sifatida diametri 4, 6, 8, 10, 12 mm li cko‘yan simlardan foydalaniladi. Payvandlask vannasidagi kremniy temir va marganes oksidlaridan koli bo‘liski uckun 56% tanakor, 22% soda va potask yoki 23% kuydirilgan tanakor, 27% natriy karbonat va 50% natriy azot karbonati aralaskmasidan iborat flyuslar isklatiladi. Mis detallarni payvandlaskda sifatli ckok olisk uckun tiklovcki elementlar (masalan, fosfor) va payvandlask vannasida metallning suyuq kolda oqiskini kamaytiruvcki (masalan, kremniy) elementlari bo‘lgan maxsus mis elektrodlaridan foydalaniladi. Bronza detallarni payvandlaskda tarkibi jikatdan payvandlanadigan bronza tarkibiga yaqin bo‘lgan elektrodlar qo‘llaniladi.
Detallarni elektr yoy vozitazida payvandlab ta’mirlazh
Elektrod bilan detal o‘rtasida kosil bo‘lgan elektr yoy ta'sirida detalning metalli suyuqlantirilib, payvandlask amalga oskiriladi.
Oddiy skaroitda elektrod bilan detal oralig‘idagi kavoli mukit elektr tokini o‘tkazmaydi. Gazli mukit tok o‘tkazuvckan bo‘liski uckun uni ionlasktirisk kerak, ya'ni gazli mukitda yetarli darajada erkin elektronlar va ionlar kosil qilisk kerak. Elektr payvandcki elektrodni detalga tekkiziski bilan elektr yoy yonganda elektrod ucki bilan detal yuzasi orasida nozick kontakt (tutaskisk) kosil bo‘ladi, natijada elektrod uckining detal yuzasiga tegib turgan nuqtasi yuqori karoratgacka qiziydi. Sku sababli, elektrod bilan detal orasida elektr toki uzluksiz o‘taveradi va elektr yoyning yoniski uzluksiz davom etadi. Elektr yoy zaryadi kaddan taskqari yorug‘ nurlaniski va yuqori karoratga (6000—7000 0G5 ega bo‘liski bilan ajralib
turadi.
3-rasmda payvandlaskdagi elektr yoyning tuzilisk sxemasi keltirilgan. Katod dog‘i erkin elektronlarning nurlanisk manbayi kisoblanadi. Katod materialining qaynask karoratga
42
(temir uckun 35000C) yaqin bo‘ladi. Katod dog‘ida umumiy issiqlikning 36% i ajralib ckiqadi. Yoyning gaz ustuni elektrod va detal orasidagi kajmning kattagina qismini taskkil qiladi, unda elektron va ionlarning ko‘ckiski sodir bo‘ladi, karorat esa 6000—70000C ga etadi.
Yoy ustunida umumiy issiqlikning 21 % iga yaqini ajralib ckiqadi. Anod dog‘i payvandlanadigan detallar erkin elektronlarning anod yuzasiga kirisk va neytrallaskisk joyi kisoblanadi. Anod dog‘ining karorati taxminan 40000C atrofida bo‘ladi. Elektronlar oqimining uriliski payvandlaskda anodda katodga qaraganda ko‘p issiqlik ajralib ckiqiskiga sabab bo‘ladi (yoy umumiy issiqligining 43% ini taskkil qiladi).
Issiqlikning katod (36% ga yaqin) va anod (43% ga yaqin) dog‘larida turlicka taqsimlaniski detallarni o‘zgarmas tok bilan payvandlask amaliyotida qo‘llaniladi. Agar elektr payvandlaskda detal anod, elektrod esa katod vazifasini bajarsa, bunday sxema turli qutblu, agar, aksincka bo‘lsa, teskari qutbli sxema deyiladi. Yupqa, qalinligi 2,5 mm gacka
bo‘lgan detallarni pay- vandlaskda ularni kuy- dirib yubormaslik maq- sadida teskari qutbli sxemadan foydalaniladi. Bu sxemadan ayrim legir- langan po‘latlarni va cko‘yanni sovuq kolda po‘lat elektrodlar bilan payvandlaskda kam foyda- laniladi, ckunki bu kolda payvandlanadigan detal qizib ketmasligi maq- sadga muvofiqdir.
Payvandlask toki o‘z- garuvckan bo‘lsa, pay-
|
