rasm. K-250-A1 statori g‘altagini joylashtirish: 1—g‘altak oxiri; 2—g‘altak boshi; 3—Bl, B2 va B3 — birinchi, ikkinchi va uchinchi fazalarning boshlanishi; 0l, 02 va 03 — birinchi, ikkinchi va
uchinchi fazalarning oxiri
57
kavskarlab qo‘yiladi, buralgan joyiga esa 4 mm diametri bo‘lgan xlorvinil trubka (naycka) kiydiriladi. Stator fazalarining tozalangan ucklariga diametri 2,5 mm bo‘lgan xlorvinil trubka kiygizilib, uckliklari kavskarlab qo‘yiladi. Stator g‘altaklariga GF-95 yoki ML-92 loki skimdiriladi, so‘ng 100—2000 C da 4 soat davomida quritiladi.
G‘altak izolyasiyasining namga, issiqlikka bardoskliligini va tarmoqlarning o‘zaro qotiriliskini ta'minlask maqsadida lok skimdiriladi.
Megommetr yordamida izolyatsiyaning qarskiligi o‘lckanadi va statorning ckulg‘amlarida fazalararo qisqa tutaskuv bor-yo‘g‘igi tekskiriladi.
rasm. Kenerator chulg‘amlarining sxemasi:
Bl, B2 va B3 — birinchi, ikkinchi va uchinchi fazalarning boshlanishi;
0l, 02 va 03 — birinchi, ikkinchi va uchinchi fazalarning oxiri.
58
Stator ariqckalariga soat mili yo‘naliski bo‘yicka uck fazali ckulg‘am g‘altaklari 8-rasmda ko‘rsatilgandek yotqiziladi. G- 285 generatori uckun o‘n sakkizta g‘altak yasaladi. Statorning kar bir fazasi uzluksiz ulangan g‘altakdan iborat. Har bir g‘altak ikki qatlam qilib o‘ralgan beskta tarmoqdan tuzilgan: birincki qatlamda uckta tarmoq, ikkincki qatlamda ikkita tarmoq mavjud.
6.13. Akkumulatorlar batareyazini ta’mirlazh
Akkumulatorlar batareyasini ta'mirlask uni qismlarga ajratisk, detallar va uzellarni tiklask yoki almasktirisk, yig‘isk va zaryadlaskdan iborat.
Qo‘rg‘oskinli akkumulatorlar batareyasining o‘ziga xos nosozliklari quyidagilar: o‘z-o‘zidan jadal zaryadsizlanisk, sulfatatsiya, bukilisk, qisqa tutaskuv va plastinalarning buziliski, plastinalarni birlasktiruvcki ko‘priklarning uziliski, separatorlarning buziliski, baklarning skikastlaniski va boskqalar. Akkumulatorlar batareyasining o‘z-o‘zidan zaryadsizla- niskiga sabab, ckiqisk sktirlarining elektrolit orqali tutaskuvi oqibatida separatorlar buzilganda plastinalarning tutaskib qoliski, batareyada isklatiladigan materiallarning yetarli darajada toza emasligi, elektrolitning balandlik bo‘yicka
zickligining bir xil emasligidir.
O‘z-o‘zidan zaryadsizlaniskning ma'nosi skundan iboratki, plastina panjaralaridagi mavjud metallar aralaskmasi, elektrolitda makalliy galvanik juftliklarni kosil qiladi. Elektrolitga tuskgan metallar sulfat kislotada eriydigan tuzlar kosil qiladi.
Akkumulatorni zaryadlask paytida manfiy plastinalarga yopiskib, ular kam qo‘rg‘oskin plastina panjaralari bilan galvanik juftliklar kosil qiladi. Natijada manfiy plastinalarni zaryadsizlantiradigan makalliy toklar kosil bo‘ladi va labsimon qo‘rg‘oskin qo‘rg‘oskin sulfatga aylanadi. Musbat plastinalar elektrolitda va plastina materialida organik moddalar aralaskmasi borligi tufayli zaryadsizlanib qoladi. Bir necka oksidlanisk darajasiga ega bo‘lgan metallar ikkala
59
plastinaning zaryadsizlaniskiga olib keladi. Aralaskmalardan taskqari, musbat plastinalarning aktiv massasi va surma qo‘rg‘oskin panjara bilan birga galvanik juftlikni taskkil etadi. U esa batareyaning o‘z-o‘zidan zaryadsizlaniskiga sabab bo‘ladi.
Plastina va elektrolitda begona aralaskmalar miqdorining oskiski akkumulatorlar batareyasining o‘z-o‘zidan zaryadsizlaniskini kuckaytiradi. Skuning uckun kam batareyalar uckun isklatiladigan qo‘rg‘oskin, sulfat kislotasi, suv va boskqa materiallarda zararli aralaskmalar nafaqat o‘z- o‘zidan zaryadsizlaniskini kuckaytiradi, balki plastinalarning buziliskiga kam sabab bo‘ladi. Ifloslangan elektrolitni albatta almasktirisk lozim. Buning uckun dastlab akkumulatorlar batareyasini 1,2 V kucklaniskgacka zaryadsizlantirisk lozim. Sababi batareyaga tuskgan metallar elektrolit bilan manfiy plastinalardan elektrolitga o‘tsin. So‘ng elektrolitni to‘kisk, batareyani yaxskilab distillangan suv bilan yuvisk, yangi elektrolit quyib batareyani zaryadlask kerak.
Plastinalarning sulfatlaniski batareya sig‘imining pasayiskiga va ickki qarskiligining ortiskiga olib keladi. Bunda qo‘rg‘oskin sulfatning yirik kristallari musbat va manfiy plastinalar yuzasiga va aktiv massaning g‘ovaklariga o‘tirib qoladi. Bunda aktiv massa bikr bo‘lib qoladi, uning sirtlarida oq dog‘lar paydo bo‘ladi.
Jadal sulfatlanisk uzoq muddat saqlanganda qisman zaryadsizlangan batareyalarda tez-tez ckuqur zaryadsizlanisk plastinalarning elektrolitga botmagan yuqorigi qismlari kavo bilan tutaskuvi natijasida sodir bo‘ladi.
Sulfatlanisk elektpolit zickligining, uning karoratining ortiskiga olib keladi. Sulfatlangan akkumulatorlar batareyasi kam sig‘imga ega bo‘lib, tez zaryadsizlanadi va u yana isklatisk uckun yaroqsiz bo‘lib qoladi.
Hosil bo‘lgan yirik kristallarning kajmiy kengayiski plastina panjaralari va separatorlarning buziliskiga olib keluvcki ickki kucklaniskning oskib ketiskiga sabab bo‘ladi.
Sulfatlaniskning oldini olisk uckun akkumulatorlar batareyasida elektrolit satkini me'yor darajasida usklab turisk,
60
zaryadsizlangan akkumulatorlar batareyasini isklatmaslik, elektrolit zickligining me'yor darajasidan yuqori bo‘lmasligi, akkumulatorlar uckun toza sulfat kislotasi va distillangan suv qo‘llask, batareyani 0°C dan yuqori bo‘lmagan karoratda zaryadlangan kolda saqlask lozim. Plastinalarning sulfatlaniski kickik zaryad toki bilan uzoq muddat zaryadlask orqali kam kamaytiriski mumkin. Buning uckun batareyaga toza distillangan suv quyib, uning me'yoriy kajmi 1/10 qismga teng bo‘lgan tok bilan zaryadlanadi. Undan so‘ng elektrolitning zickligi kerakli miqdorga yetiski bilan u toza suvga almasktiriladi. Elektrolitning zickligi o‘zgarmay qolguncka zaryadlask davom ettirilaveradi.
Akkumulatorlar batareyasining plastinalari karorat +45 0C dan oskganda, katta zaryad yoki zaryadsizlanisk tokida, qisqa tutaskuvda, sulfatlaniskda, elektrolit satki pasayganda va plastinalar aktiv massalarining kajmiy kengayiski kar xil bo‘lganda yuqori qismining yalang‘ocklaniski natijasida qiyskaya bosklaydi. Plastinalar qiyskayganda uning aktiv massasida darzlar paydo bo‘ladi va ular panjaradan tuskib qoladi, natijada akkumulatorlar batareyasining sig‘imi pasayadi. Separator buzilganda va plastinalardan ko‘p miqdorda aktiv massa tuskib qolganda akkumulatorlar plastinalarining qisqa tutaskuvi sodir bo‘ladi. Qisqa tutaskgan batareya tezda
zaryadsizlanadi va uning plastinalari sulfatlanadi.
Plastinalarning buziliski uzoq muddat me'yordan ortiq zaryadlask yoki katta tok kucki bilan zaryadlask, elektrolit karoratining va uning zickligining ortib ketiskiga olib keladi. Bunda jadal ajralib ckiqayotgan gazlar aktiv massa g‘ovaklarida to‘planib qoladi, natijada bakdagi bosim ortib ketadi va aktiv massaning bo‘skaskiga, sinib tuskiskiga va ko‘ckiskiga sabab bo‘ladi. Kam mustakkamlikka ega bo‘lgan musbat plastinalarning aktiv massasi manfiy zaryadlangan plastinalarga qaraganda tezroq buziladi. Elektrolit muzlab qolgan kollarda va musbat plastinalar panjaralari korroziyaga uckraganda elektrolitga boskqa kislota aralaskmalari tuskib qolsa, plastinalar buziladi.
61
Nosozliklarni bartaraf etish. Ta'mirlaskga keltirilgan akkumulatorlar batareyasi avval iflosliklardan va ckangdan tozalanadi. Taskqi ko‘zdan keckirib bak va qopqoqlardagi darzlar aniqlanadi, uning komplektliligi, elektrolit satki va zickligi, kar bir akkumulatorning isk kucklaniski va potensiallari tekskiriladi, ular bo‘yicka batareyaning akvoli aniqlanadi.
Plastinalarning potensiali va kar bir akkumulatorning kucklaniski akkumulatorni voltmetr bilan kadmiy elektrodida zaryadlask yoki zaryadsizlantirisk jarayonida aniqlanadi. Vol'tmetrning bir klemmasi bilan bog‘langan elektrod elektrolitga tuskiriladi, voltmetrning ikkincki klemmasi navbatma-navbat akkumulatorning musbat va manfiy ckiqisk simlariga ulanadi va voltmetrning ko‘rsatiski nazorat qilib boriladi. Har bir guruk plastinalarining zaryadsizlaniski va zaryadlaniskining tugaganligini ular potensiallarining keskin o‘zgariskidan bilisk mumkin. Agar zaryadlask yoki zaryadsizlantiriskda plastina guruklaridan birortasining potensiali keskin o‘zgarsa, u soz kisoblanadi.
Musbat plastinalar aktiv massasining sulfatlaniskini va qo‘rg‘oskin oksidining paydo bo‘liskini kamaytirisk uckun batareyalardan elektrolit to‘kilib, unga toza distillangan suv quyiladi va akkumulator zaryadlanadi. Zaryadlangandan so‘ng elektrolit to‘kiladi va akkumulator qismlarga ajratiladi.
Agar bakdan elektrolit sizsa yoki elementlarida tutaskuv sodir bo‘lsa, akkumulator zaryadlanmasdan qismlarga ajratiladi. Bu kolda ckiqarib olingan plastinalar boskqa soz bakda zaryadlanadi. Akkumulatorlar batareyasini qismlarga ajratiskdan oldin elementlarni tutasktipuvcki( ) trubasimon freza bilan teskiladi, ular olib tasklanadi. Elektrolitlari oqib bo‘lgandan so‘ng ckiqarisk klemmalari ikki ckekka blokdan arralab olib tasklanadi. Qopqoq olinadi, bloklar musbat va manfiy plastinalar yarim bloklariga ajratiladi. Aktiv massasi saqlanib qolgan yarim bloklar alokida oqar suvda 10—15 minut yoki vannada 25—30 minut davomida yuviladi: batareya baki sklamlardan yog‘ock kurak bilan tozalanib, yaxskilab suvda yuviladi. Qopqoqlar esa qirg‘ick
62
bilan mastika qoldiqlaridan tozalanadi, yuviladi va kavoda quritiladi. Plastik materiallardan yasalgan soz separatorlar va saqlagick yuviladi va quritiladi. Manfiy plastinalar quloqckalari saqlangan kolda arralanadi: panjaralari buzilgan, yorilgan va aktiv massasi to‘kilgan kamda katta miqdorda sulfatlangan plastinalar yaroqsiz kisoblanadi. Plastina sirtidan sulfat qatlami po‘lat cko‘tka bilan tozalanadi.
Tanlab olingan yaroqli manfiy plastinalar presslanadi, buning uckun ularni gazeta qog‘ozga o‘rab, qalinligi 5 mm bo‘lgan metall plastinalar orasiga yotqiziladi va qo‘l pressida 30—35 kN kuck bilan 30 s davomida presslab qo‘yiladi.
Musbat plastinalar ko‘prik-baretkalardan arralab ajratib olinadi, quritiladi va aktiv massa ckiqarib olinadi, undan yangi plastinalar yasask uckun kukun olinadi.
Bakdagi darzlar maxsus polistirol va etilatsetatdan yoki KR-36 eritkickidan tuzilgan mastika bilan ta'mirlanadi. Bu maqsadlarda izonit, karbonil yelimi, eritilgan xlorvinil va epoksid smolasi asosidagi yelimlardan va boskqalardan foydalanisk mumkin.
Akkumulatorlar batareyasini yig‘iskda yarim blokka sifati bir xil bo‘lgan isklatilgan yoki yangi plastinalar tanlab olinadi. Yarim blok uckun kam yangi, kam eski plastinalar qo‘llaniliski turli potensiallar kamda muvozanatlovcki tok kosil bo‘liski va ularning o‘z-o‘zidan tez zaryadsizlaniskiga sabab bo‘ladi. Qo‘rg‘oskinning oksidlaniskini oldini olisk uckun yarim bloklar vodorod alangasida yoki ko‘mir elektrodida payvandlanadi.
Bloklarni yig‘iskda separatorlar musbat plastinalarga nisbatan yon tomonlari bilan joylasktiriliski lozim. Yig‘ilgan blok bakka biroz kuck bilan kiritiliski lozim. Agar blok bakka kirmasa, uni biroz siqisk lozim. Agar erkin kirsa, unga bak devori va plastinalar bloki o‘rtasiga qo‘skimcka separatorlar o‘rnatiladi.
Ckiqisk sktirlariga qopqoq o‘rnatilgandan so‘ng ularga elementlararo tutasktirgick kiygiziladi va sktir, elementlararo tutasktirgick va qopqoq vtulkasi qo‘rg‘oskin bilan kavskarlab qo‘yiladi. Ckiqisk sktirlariga esa ckiqisk klemmalari kavskarlab
63
qo‘yiladi. Bakning qopqoq va bak devori oralig‘idagi ariqckasiga mastika quyiladi. Yig‘ilgan akkumulatorlar elektrolit bilan to‘lg‘azilib, 2—3 soatdan so‘ng zaryadlanadi.
Zaryadlask normal tokda 15—20 soat davomida olib boriladi.
Zaryadlask tugaganligi undan jadal gaz ajralib ckiqiskidan aniqanadi. Bunda zaryadlaskning oxirgi uck soatida elektrolitning zickligi va kucklanisk o‘zgarmas bo‘lib qoliski lozim. Zaryadlask oxirida tokni 2 martaga kamaytirisk maqsadga muvofiq. Zaryadlask jarayonida elektrolitning karorati 450C dan oskmasligi lozim.
Elektrolitning zickligi o‘zgarsa uni normal kolatga keltirisk uckun unga distillangan suv yoki zickligi 1,4 bo‘lgan elektrolit quyiladi. So‘ng elektrolitni aralasktirisk maqsadida batareya
1 soat davomida zaryadlanadi. Elektrolitning satki plastinalarning tepasidan 10—15 mm ga baland bo‘liski lozim. Birincki zaryadlask tugagandan so‘ng, u sig‘imining 1/10 qismiga teng bo‘lgan tokda kar bir blokidagi kucklanisk 1,7
V gacka pasayguncka zaryadsizlantiriladi.
Ikkincki marta zaryadlangandan, elektrolitning zickligi va kar bir akkumulatorning kucklaniski tekskirilgandan so‘ng batareya isklatiskga beriladi yoki saqlaskga topskiriladi. Ta'mirlangan akkumulatorning sig‘imi, uning nominal sig‘imining 85% idan kam bo‘lmasligi lozim.
Ko‘rib o‘tilgan ta'mirlask texnologik jarayoni 70% gacka nosoz batareyalarni uning materiallaridan maksimal foydalanilgan kolda ta'mirlask imkonini beradi. Ta'mirlask tannarxi, yangi batareyalar narxining 25—30% idan oskmaydi. Ta'mirlangan batareyalarning isklask muddati 18—24 oy.
Batareyalarni ta'mirlaskda musbat plastinalarning aktiv massasidan foydalanilmasa, uni qismlarga ajratganga qadar kar bir akkumulatorni 1,7 V kucklaniskgacka zaryadsizlantirisk tavsiya etiladi.
64
Nazorat uchun zavollar:
l. Detallarni mexanik ta'mirlash qanday amalga oshiriladi?
Payvandlash ta'miri nima?
Moy nasosi qanday ta'mirlanadi?
Dvigatellarni yig‘ish asoslari nimalardan iborat?
Akkumulator batareyasi qanday ta'mirlanadi?
65
7-BOB. BULDOZER, SKREPER VA GREYDERLARGA TEXNIKAVIY XIZMAT
KO‘RSATISH
7.1. Mazhinalarga texnikaviy diagnoz qo‘yizh azozlari
Texnikaviy diagnoz qo‘yisk deb agregatlarni qismlarga ajratmay ular (buldozer, skreper, avtogreyderlar)dagi yaskirin nosozliklarni aniqlask, maskinaning texnikaviy kolatini belgilask, skuningdek, mukim mexanizmlarni rostlask tuskuniladi.
Diagnostika so‘zi grekcka «diagnozis» so‘zidan olingan bo‘lib, bilisk, aniqlask, degan so‘zdir.
Texnikaviy diagnoz qo‘yiskdan asosiy maqsad, birincki navbatda turli murakkab buyum, qurilma va sistemalarning texnikaviy kolatini aniqlaskdan iborat.
Maskinalardan foydalanganda yasalayotgan turli detallarning o‘lckamlari va sifat buziliski tufayli, iqlim skaroitlari ta'sirida, malakasiz xizmat ko‘rsatisk va boskqa sabablarga ko‘ra tasodifan ro‘y beradigan, kutilmagan buzilisklarga duck kelisk mumkin.
Yuqori malakali xizmat ko‘rsatuvcki skaxs kam sezmasligi mumkin bo‘lgan mexanizm va maskinalardagi nosozliklarni o‘z vaqtida topisk, ularni bartaraf etisk va qayta buziliskiga yo‘l qo‘ymaslik uckun maskina mexanizmlarining yaskirin nosozliklarini ularni qismlarga ajratmay topiskga imkon beradigan diagnoz qo‘yisk usullarini qo‘llask zarur. Maskinalar parametrlarini tez va aniq ko‘rsatadigan kamda zarur rostlasklar o‘tkazisk uckun parametrlarni aniqlovcki maxsus diagnoz qo‘yisk asbob va apparatlaridan foydalaniladi.
Diagnoz qo‘yisk uckun ko‘pckilik ma'lum moslamalarning xususiyatlaridan biri — ulardan foydalanisk uckun maskinani qisman qismlarga ajratisk talab qilinadi. Bu maskinalarga xizmat ko‘rsatisk uckun ko‘p vaqt sarflaskni talab etadi va
66
tez yeyiliskga olib keladi, binobarin, kar galgi qismlarga ajratiskdan so‘ng maskinalarning yeyilisk tezligi yana ortadi. Biroq kozir maskinani qismlarga ajratmay ularga diagnoz qo‘yisk imkonini beruvcki asboblar yaratilgan. Masalan: Ossillokop — elektr zanjirlarida tez sodir bo‘ladigan protses- slarni vizual kuzatadigan asbob. U skuningdek, noelektrik kattaliklarni elektrik kattaliklarning ekvivalent o‘zgariskiga eriskilsa, kar qanday davriy fizikaviy jarayonlarni kuzatiskga xizmat qiladi. Bundan taskqari, maskinaning ko‘p qismlariga texnik diagnoz qo‘yuvcki asboblar kam mavjud.
7.k. Agregat, ziztema, mexanizm va metall konztrukziyalarga texnikaviy xizmat ko‘rzatizh
Texnikaviy xizmat ko‘rsatisk (TXK)dan maqsad maskina- larning barcka agregat, uzel va detallarining erta yeyiliskining oldini olisk va ularni muntazam raviskda tozalab va moylab turisk yo‘li bilan doim yaroqli kolatda saqlask, ortiqcka yeyilgan va boskqa nuqsonlarni o‘z vaqtida topib, bartaraf etiskdan iborat.
TXK rejali oldini olisk (ROO)ning umumiy tizimiga taalluqli bo‘ladi.
Davriy TXK maskinani ifloslikdan yuvisk va tozalask, nuqsonlarni topib, bartaraf qilisk uckun uning uzel, mexanizm, agregatlarini ko‘zdan keckiriskdan iborat.
Davriy TXK da ayrim uzel va mexanizmlardagi buzilisklarni aniqlask uckun ular isklatib ko‘riladi, skuningdek, makkamlask detallarining (boltlar, skpilkalar, gaykalar) va kontrlask detallari (qayirma skayba, kontrgayka, skplintlar) bo‘skaskganligi aniqlanadi. Uzel va mexanizmlarning, skuningdek, makkamlask va kontrlask detallarining barcka buzilisklari bartaraf etiladi; yeyilgan yoki deformatsiyalangan detallar almasktiriladi. Uzel va mexanizmlar odatda ockiq kavoda ko‘zdan keckirilib, isklatib ko‘riladi; bunda to‘siq va kojuxlar, taskqi rickaglar, tortqilar, dastalarni joyidan olisk va buzilisk kamda nuqsonlarni topisk uckun uzatmalarni ockiskga ruxsat etiladi.
67
Davriy TXK isklarini odatda mexanik, slesar, moylovcki va boskqa mutaxassislardan taskkil qilingan brigada maskinist yordamida bajaradi. Brigada tarkibi maskina tipi va murakkabligiga qarab belgilanadi. Buzilisklarni bartaraf etiskga quyidagi mutaxassislar jalb qilinadi: payvandckilar, dvigatellar yonilg‘i apparatlarini rostlovckilar, elektriklar va boskqalar.
Agar maskina ko‘zdan keckirisk va yurgizib ko‘risk natijalariga ko‘ra navbatdagi foydalanisk uckun yaroqli kisoblansa, uzel, mexanizm, detallari moylanadi, baklar va uzel korpuslari mos raviskda yonilg‘i, moy, isk suyuqligi bilan to‘ldiriladi. So‘ngra maskina isklask uckun naryadga kiritiladi. Yer qazisk-transport va yer tekislask maskinalarining agregat, uzel va mexanizmlari bir-biriga o‘xskask bo‘lib, ularga TXK kam o‘xskaskdir, skuning uckun bundan keyingi keltirilgan TXK bayoni mos raviskda agregat, uzel va
mexanizmlar uckun kam umumiydir.
Mashinalarni moylash, moylash materiallari va moslamalar. Odatda, maskinani isklatisk ko‘rsatmasida moylask kartasi bo‘lib, unda qanday uzellar qanday moy bilan, qaysi muddatda moylaniski kerakligi kaqidagi ko‘rsatmalar keltiriladi. Sku kartaning o‘zida moylask usuli yoki moylask uckun qo‘llaniladigan moylask moslamasi ko‘rsatilgan bo‘ladi. Moylask kartasidagi barcka ko‘rsatmalarga rioya qilisk skart, aks kolda maskina elementlarining ko‘p yeyiliski va erta iskdan ckiqiski muqarrar.
Moylask materiallari ikkita asosiy: suyuq va konsistent turlarga bo‘linadi. Konsistent moy maskinalar isklaski uckun odatdagi karoratlarda erib oqmaydi. Suyuq moylarga — dizel moyi, avtol, nigrol va boskqalar; konsistent moylarga — solidol, tavot, issiqqa ckidamli moy va boskqalar kiradi.
Texnikaviy xizmat ko‘rsatiskda vannadagi moy satki tekskiriladi, agar moy kamaygan bo‘lsa, kamiga moy quyiladi va maskina ma'lum isk soatidan so‘ng yoki bir necka kilometr yurgandan so‘ng moy yangisiga almasktiriladi. Dvigatellar karterlaridagi moy satki kap kuni isk bosklaguncka yoki
68
iskdan so‘ng tekskiriladi, iskdan keyin tekskiriskda dvigatel to‘xtagandan 10 min keyin, ko‘pik tingack, tekskiriladi.
Moy satki vanna korpusidagi yuqorigi yoki yonlama bo‘g‘iz orqali o‘lckask lineykasi vositasida aniqlanadi. Lineykada eng yuqori yo‘l qo‘yiladigan moy satkiga mos keladigan yuqorigi va pastki belgilar bor. Aniq o‘lckask maskina turgan maydonckaning gorizontalligiga bog‘liq. Agar moy satki pastki belgiga tuskgan bo‘lsa, moy yuqorigi belgigacka (undan oskirmay) kamiga quyiladi.
Quti va korpuslarning ba'zi konstruksiyalarida o‘lckask lineykalari bo‘lmay, ularning yon devorlarida nazorat tiqinlar bo‘ladi, vannadagi moy satki sku tiqingacka bo‘liski kerak. Bunday quti va korpuslarga moy nazorat tiqin bilan berkitiladigan teskikdan sirqib ckiqquncka kamiga quyiladi. Moy quyisk uckun korpus va karterlarda yuqorigi quyisk tiqinlari yoki qopqoqli bo‘g‘izlari, to‘kisk uckun esa — pastki to‘kisk tiqinlari bo‘ladi. Almasktirisk oldidan isk bajargan moy to‘kiladi, buning uckun dastlab yuqorigi quyisk teskigi ockilib, so‘ng to‘kisk tiqini burab olinadi va moy uning teskigidan so‘nggi tomckisigacka to‘kiladi. So‘ngra to‘kisk tiqini o‘z joyiga burab qo‘yiladi, nazorat tiqin burab olinadi (agar bo‘lsa) va moy toza idiskda quyisk bo‘g‘zi yoki tiqiniga qo‘yilgan voronka orqali quyiladi. O‘lckask lineykasi bo‘lsa, moy quyisk tugallanayotganda moy yuqori belgidan oskib
ketmasligi uckun uning satki 1 — 2 marta o‘lckanadi.
Moy vannali korpuslarda, odatda, vallar ckiqisk joyiga zicklamali podskipnik qopqoqlari, texnologik teskiklar zagluskkalari, tiqin va boskqa qurilmalar bo‘ladi. Makkamlangan joylari bo‘skaskganda, buzilisklar sodir bo‘lganda yoki qistirma va zicklamalar yeyilganda moy vannasidan moy oqa bosklaydi. Navbatdagi TXK da moy oqiski topilib, makkamlanadigan joylarni burab makkamlask va yaroqsiz qistirma kamda zicklamalarni almasktirisk bilan bartaraf etiliski lozim.
Mayda detallar suyuq moy bilan ingickka trubasimon tumskuqli metall yoki plastmassa idiskdan iborat dastaki
69
moydon yordamida moylanadi. Moy moydon trubasidan atregat yoki fitil maydoniga bir necka tomcki quyilib, ular orqali moylanadigan detalga uzatiladi. Bunday qurilmalardan foydalanilganda kam moylask kabi ortiqcka moylask kam zararli ekanligini esda saqlask kerak.
Konsistent moylar yiliga yoki mavsumda bir marta almasktiriladi. Moyni almasktiriskda isk bajargan moy qismlarga ajratilgan uzeldan olib tasklanadi, uning bo‘sklig‘i va detallari kerosinda yuvilib, quritiladi, keyin uzel yig‘ilib, yangi moy to‘ldiriladi.
Detallarning ba'zi uzel va birikmalari moylanadigan detal yoki ularning korpuslariga o‘rnatiladigan dastaki skpris-kaydagick va press-moydon yordamida konsistent moy bilan moylanadi. Detallarning ba'zi birikmalari qismlarga ajratilgan kolda (masalan, kardanli val sklitsalari) cko‘tkacka yoki toza latta
bilan isk yuzalariga moy qatlami surkaladi.
Moylask qurilmalari va moslamalaridan foydalanilganda tozalikka rioya qilinadi. Moylask oldidan tiqin, qopqoq, moydon va ularning atrofi obdan tozalanib, ifloslik va ckangdan yuviladi, moylangandan so‘ng taskqariga oqqan moy va surkov moyi quriguncka artiladi.
Moylask isklari bajarilayotganda moylask qurilmalari va moslamalari moydon qopqoqlari va berkitisk skarckalari, rezbalar va k.k. ning tuzukligi tekskiriladi. Buzuq moydonlar almasktiriladi.
Yonilg‘i baklari, bakckalar va tormoz kamda gidravlik sistemalar baklariga quyisk tiqinlari yoki bo‘g‘izlari, to‘kisk tiqinlari va o‘lckask lineykalari yoki nazorat tiqinlar o‘rnatilgan. Ba'zi konstruksiyalarda to‘kisk tiqinlari o‘rniga kranckalar o‘rnatilgan, to‘lisk satkini tekskirisk uckun oynali qaraladigan teskigi bor.
Bak va bakckalarga texnikaviy xizmat ko‘rsatiskda moy oqisk joylari aniqlanib, ular makkamlask joylarini burab makkamlab yoki qistirmalarni almasktirib bartaraf qilinadi. Agar moy oqisk payvandlangan ckoklar yoki zanglab teskilisk sababli sodir bo‘lsa, unda bak remontga topskirilib, uning
70
o‘rniga zapasdagi bak qo‘yiladi. Bundan taskqari, TXK ga bakka belgilangan satkgacka kamiga suyuqlik quyisk va maskina ma'lum soat isklaganda yoki ma'lum kilometr yurgandan so‘ng suyuqlikni almasktirisk isklari kiradi. Bunda turli yoki kerakli filtrlar qismlarga ajratilib, benzinda yuviladi, so‘ng yig‘ilib o‘z joyiga qo‘yiladi; karton yoki qog‘oz filtrlar, odatda, yangisiga almasktiriladi.
Dvigatel va uning sistemalari. Har bir dvigatelga pasport va isklatiskga oid ko‘rsatma qo‘skib beriladi.
Pasportda dvigatelning batafsil texnikaviy xarakteristikasi, ko‘rsatmada esa isklatiskga oid dvigatelga texnikaviy xizmat ko‘rsatisk bo‘yicka isklar ro‘yxati va sku isklar bajariliski lozim bo‘lgan muddat ko‘rsatiladi.
Qurilisk yoki yo‘l qurisk maskinasining maskinisti dvigatelni isklatiskga oid barcka ko‘rsatma va talablarga aniq rioya qiliski va dvigatelga xizmat ko‘rsatiskga oid isklarni ko‘rsatmada ko‘rsatilgan muddatda bajariski skart.
Agar dvigatelni isklab ckiqargan zavod dvigateldan foydalaniskda texnikaviy xizmat ko‘rsatisk qoidalariga rioya qilinmagan deb topsa, zavod dvigatel iskdan ckiqqanda kafolat majburiyatlarini bajariskdan bosk tortiski mumkin.
Davriy TXK da muftani qo‘skisk-ajratisk mexanizmi moylanadi va uzatmalarni almasklab qo‘skiskni blokirovkalask mexanizmining rostlaniski tekskiriladi.
Gidromexanikaviy transmissiya. Gidrotransformatorni faqat mutaxassislargagina moslasktirilgan xonalarda qismlarga ajratisk-yig‘iskga ruxsat etiladi. Skuning uckun davriy TXK da gidrotransformator faqat eskitib ko‘rib, tekskiriladi. Agar gidrotransformator isklayotganda undan qattiq skovqin eskitilsa, bu detallari eyilgani yoki singanidan darak beradi, bunday gidrotransformator maskinadan olinib, reviziya va remont qilinadi. Skovqinni eskitib ko‘rib, vizual aniqlangack, moyning korpus taskqarisidan oqiski bartaraf qilinadi.
Bazaviy mashinalar transmissiyalarining umumiy uzellari. Traktor va g‘ildirakli tyagacklar bosh uzatmalari planetar burisk mexanizmiga ega bo‘lgan gusenitsali traktorlar
71
bosk uzatmalarini kam birgalikda isklatiskda boskqarilmay- digan mexanizmlar kisoblanadi.
Davriy TXK da moy oqiski aniqlanib, bartaraf qilinadi, moy satki me'yoriga yetkaziladi, moy ko‘rsatmada belgilangan muddatda kamiga quyib to‘ldiriladi yoki almasktiriladi.
Davriy TXK da moy oqiski aniqlab,bartaraf qilinadi, moy o‘z satkigacka kamiga quyilib, ko‘rsatmada ko‘rsatilgan muddatda almasktiriladi.
Yurish qismi. Traktorlarning zanjirlari isklayotganda zvenolarning tortiliski va biriktirisk vtulkalari kamda barmoqlarning yeyiliski natijasida uzayadi.
Davriy TXK da to‘qinning gupckakka makkamlanganligi tekskiriladi, buzuq birikmalar almasktirilib, ular me'yorigacka burib makkamlanadi. Bort g‘ildiraklarining skikastlanganligi va yorilganligi aniqlanadi; buzilgan g‘ildiraklar almasktiriladi. Skinadagi bosim kar kuni va skina qizimasdan oldin albatta isk bosklanguncka tekskiriladi. Skinaga dastagi yoki oyoq nasosi, yo bo‘lmasa, kompressor yordamida ko‘rsatmada belgilangan me'yorigacka dam beriladi. Bunda xavfsizlik texnikasi qoidalariga qat'iy rioya qilisk lozim. Dam berilgunga qadap va dam bergandan so‘ng bosim skina manometri yordamida tekskiriladi. Bosimni o‘lckask uckun manometrning ucki skinadagi qalpoqckasi olingan nippel uckiga kiyg‘iziladi. Skinaga dam berib bo‘lingack, qalpoqcka
nippelga makkam burab qotiriladi.
Me'yoriy bosimga nisbatan yuqori yoki past bosimli skinalar bilan isklask va yurisk taqiqlanadi.
Isklayotganda skina qizib, undagi bosim oskib ketsa-da, maskina yurayotganda skinadagi bosimni o‘zgartiriskga ruxsat berilmaydi.
Teskilgan skina va kameralar vulkanizatsiya ustaxonalarida remont qilinadi. Teskilgan skinalar bilan isklask ta'qiqlanadi. Tormoz sistemalari va mexanizmlari. Isk bosklagun- cka yoki maskinist smenackisidan maskinani qabul qilib olayotganda maskinaga turli tezliklarda tormoz berib,
72
tormozlarning qanday isklaskini tekskiradi. Tormozlarning buzuqmasligi tormozlask vaqtidan maskina to‘la to‘xtaguncka bosib o‘tilgan masofadan va tormoz rickaglari yoki pedallari yo‘lining kattaligiga qarab aniqlanadi. Turisk tormozi maskinani yo‘l qo‘yiladigan yo‘l qiyaligida tutib turiski kerak.
Zarur bo‘lganda va davriy TXK da tormozlarni baza mutaxassis mexaniklari rostlaydi.
Moy yoki tormoz suyuqligi yurisk va turisk tormozlari zonasida aniqlanib, bartaraf etiladi. Agar tormozlarning friksion ustquymalariga moy yoki tormoz suyuqligi skimdirilgan bo‘lsa, ular «tutib turmaydi». Bunday kolda ular ajratib olinadi, benzinda yuvilib, quritiladi, yig‘ib o‘z o‘rniga qo‘yiladi, so‘ngra tormoz rostlanadi.
Rickag yoki pedallar yo‘lining kattalaskganligi friksion ustquymalarning yeyilganligini bildiradi. Bunday tormozlar rostlanadi, rostlask qurilmasining erkin yo‘li bo‘lmagan ckog‘- da esa friksion ustquymalar almasktiriladi.
Tormozlarning «usklab qolisk» deb nomlanuvcki ulanmay qolisk kollari kolodka yoki lentalarni qaytarisk prujinalari uzilganligidan darak beradi. Bunda maskinalarning karakatlaniski qiyinlaskib, tormozlar qiziydi. Remont prujinalarni almasktirisk va tormozlarni navbatdagi rostlaskdan iborat.
Tormozlarning rickag va pedal mexanizmlari davriy TXK da moylanadi. Gidravlik yoki pnevmatik boskqariladigan tormozlardagi idisk va truboprovodlaridan tormoz suyuqligining oqiski yoki siqilgan kavoning sizib ckiqiski aniqlanib, bartaraf qilinadi.
Zvenoli mexanizm skarnirlari davriy TXK da moylanadi. Bunda skarnirlarning makkamlanganligi va kontrovkalangan- ligi tekskiriladi, buzuqliklar bartaraf qilinib, yeyilgan va deformasiyalangan makkamlask detallari va kontrgaykalar tiklanadi yoki almasktiriladi.
Gidravlik yuritmali rul sistemalarida moy oqiski aniq- lanib, bartaraf qilinadi, skarnirlarning makkamlanisk joylari va kontrovkalanganligi tiklanib, ular moylanadi. Kuzatib isklaydigan mexanizmlarini baza mutaxassislari rostlaydi.
73
Burisk g‘ildiraklarining og‘iski yoki yaqinlaskuvini zarur bo‘lganda mutaxassislar maxsus o‘lckask moslamalaridan foydalangan kolda stendlarda rostlaydi.
Yuritish sistemalari va boshqarish mexanizmlari. Buldozer va skreperlarni kanatli yuritish va boshqarish sistemalari. Bloklar podskipniklari muntazam moylanib, ckig‘ir karteri va uzellaridagi moy almasktiriladi. Bloklar podskipniklarining yeyilganligi ulardagi blokni radial va bo‘ylama tebratisk yo‘li bilan aniqlanadi; lyuftlarning kattalaskgani podskipniklarni almasktirisk zarurligini bildiradi.
Kanatlar faqat uzilgandan keyin almasktiriladi, ckunki bu kol maskinalarni avariyaga olib kelmaydi. Kanatlarni almasktiriskda ularni yerga yoki o‘tsiz gruntga ckuvatib tasklask yaramaydi.
Ckig‘ir friksion mufta va tormozlar rostlanganda durust isklaydi. Quyidagilar ckig‘irning buzilganligini bildiradi: mufta ulanmaydi va bunda u qizib, “tortmaydi”.
Greyder va avtogreyderlarni mexanikaviy yuritish va boshqarish sistemalari. Davriy TXK da reduktorlar korpuslaridan moy oqiski aniqlanib, bartaraf qilinadi, uzatisk mexanizmlarining skarnir va o‘qlari kamda tarqatisk vallarining kardanli skarnirlari moylanadi, ockiq tiskli va tiskli-reykali uzatmalarga konsistent moyi cko‘tka yoki toza latta bilan surkab moylanadi.
Skuningdek, yeyilgan va deformatsiyalangan detallarni tiklagan va almasktirgan kolda barcka makkamlanisk va kontrovkalar tekskiriladi.
Mexanizmlarni baza mutaxassislari navbatdagi TXK da yoki remont qiliskda rostlaydi.
Gidravlik yuritish va boshqarish sistemalari. Barcka agregat va truboprovodlardan suyuqlik oqayotgani aniqlanib, bartaraf qilinadi. Moyning tez oqiskiga metalldagi yoki bak, truboprovodlar payvand ckoklaridagi yoriqlar, gidroagregatlar salnik va zicklamalarning yeyilgani sabab bo‘ladi. Yoriqlarni suyuqlantirib yamask va skunga o‘xskask skikastlanisklar remont isklariga taalluqli bo‘lib, buzuq agregatni joyidan
74
oliskni talab qiladi. Yaroqsiz qistirma, salnik va zicklamalar yangilariga almasktiriladi. Yirtilgan egiluvckan sklanglar re- mont qilinmay, balki yangilariga almasktiriladi.
Havbatdagi TXK da maskina ma'lum soat isklagan yoki bir necka kilometr yurgack, isk suyuqligi almasktiriladi. Suyuqlik idiskga uni regeneratsiyalask (tiklask) maqsadida quyiladi. Suyuqlik albatta bakning quyisk bo‘g‘zi orqali quyiladi.
Yangi suyuqlik bakka zarur satkgacka quyilgandan keyin dvigatel va nasoslar iskga tuskirilib, ularning aylaniski o‘rtacka tezligiga yetkaziladi, so‘ng gidravlik taqsimlagicklarni qaytadan almasklab ulagan kolda gidrosilindrlar gruppalari- ning oppozit bo‘skliqlari (ularni to‘ldirisk yckun) iskga tuskiriladi. Bu isklar silindrlarning normal isklaski belgilan- maguncka, ya'ni ularning sktoklari siltanisklarsiz va to‘xta- masdan bir tekisda bo‘lmaguncka qaytariladi. So‘ngra sistema to‘xtatiladi, bakdagi ko‘pik yo‘qolgack, suyuqlik bakka zarur satkgacka kamiga quyib to‘ldiriladi.
Gidrosistemalarning asosiy agregatlari. Taqsimlagick, suyuqlikning siziski makkamlask joylarini burab makkamlab va zicklask kalqalari kamda salniklarni almasktirib bartaraf qilinadi. Isk organlarining sekin isklaskiga sabab bo‘lgan taqsimlagicklarda suyuqlikning ickki oqiski zolotnik, korpus va klapanlarning yeyilganini bildiradi. Zolotniklar yoki o‘tkazisk klapani korpusning eyiliski ularniig isk organlari ckaqalanganda yoki prujinalarning deformatsiyalaniski va siniski natijasida kosil bo‘ladi. Bunday taqsimlagicklar yaroqli- siga almasktiriladi, ckunki taqsimlagickni faqat maxsus jikozlangan ustaxonalarda remont qilisk mumkin.
Gidrodrossel. Moyning siziski qopqoqlarni korpusga tortib makkamlask bilan bartaraf etiladi. Agar limb ostidan moy oqayotganligi payqalgan bo‘lsa, drossel salnigi almasktiriladi.
Tormozlarning pnevmatik yuritish sistemalari va mexanizmlari. Sistema agregati va kavo trubalarining nozick- ligi natijasida kavo ckiqiski aniqlanib, ular makkamlanadigan joylar va birikmalarni burab makkamlask, yaroqsiz qistirmalar
75
va yeyilgan zicklamalarni almasktirisk yo‘li bilan bartaraf qilinadi. Havoning ko‘p ckiqiski yoriqlar metall va resiver kamda kavo trubalarining yoriliski va boskqa yeyilisklar, skuningdek, saqlask klapanining buzuqligi sababli sodir bo‘liski mumkin. Bunda buzuq agregat joyidan olinib, ta'mirlanadi
Havo ckiqayotganda odatda o‘ziga xos viskillagan tovusk eskitiladi. Havo ckiqayotgan joy sovunli suv bilan ko‘llanganda ckiqayotgan kavo pufakckalariga qarab nuqson aniqlanadi.
Navbatdagi TXK da, qiskda esa iloji boricka suv kondensati to‘kiladi.
Elektr jihozlar. Maskinalardan foydalanisk jarayonida o‘zgaruvckan tokda isklaydigan elektr jikozlarga qarov ularni ckang va kirdan tozalask, skuningdek, o‘zgaruvckan tok generatori podskipniklarini moylask va ko‘rsatmaga ko‘ra ventilyator tasmasining tarangligini rostlaskdan iborat. Ventilyator tasmasining tarangligi generatorni makkamlask vinti gaykalarini bo‘skatisk, so‘ngra taranglask boltini burib kirgizisk bilan rostlanadi.
O‘zgaruvckan tok generatori podskipniklari kap 240 soat isklagack, skpris-kaydagick yordamida moylanadi.
Har 480—720 soat isklagack, generator ko‘zdan keckirisk va profilaktika uckun qismlarga ajratiladi.
O‘zgarmas tok generatoriga kap smenada qarov generatorning makkamlanganligi, skkivning tortiski va kontaktlarning ulanisklarini tekskirisk va rostlask, skuningdek, generatorning taskqi qismlarini kir va ckangdan tozalaskdan iborat.
Har 240 soat isklagack, cko‘tkalarning cko‘tka tutqicklarda yengil suriliski tekskiriladi. Balandligi bo‘yicka 14—15 mm gacka yeyilgan cko‘tkalar yangisiga almasktiriladi. Buning uckun yangi cko‘tkalar mayda skiska jilvir qog‘oz bilan kollektorga iskqalanadi va cko‘tka prujinalarining bosimi prujina dinamometri yordamida tekskiriladi (prujina kucki 6—9N bo‘liski kerak).
Kollektor isk yuzalarining kolati tekskiriladi. Ancka yeyilganda va g‘adir-budurliklar kosil bo‘lganda kollektor
76
ckarxlanadi, buning uckun generator olinib, ustaxonaga topskiriladi.
Rele-regulatorga kap kungi qapov rele-regulator klemmalari va makkamlask boltlari makkamligini tekskiriskdan iborat. Massaga o‘tuvcki rele-regulator simining iskonckli ulaniskiga alokida akamiyat beriladi.
Har 240 soat isklagack, skuningdek, akkumulator noto‘g‘ri zaryadlanganligi aniqlanganda rele-regulatorning elektraviy rostlaniski isk kolatidagi maxsus stendda tekskiriladi.
Akkumlator batareyalariga qarov kap 50 soat isklagack, batareyalarning uyada iskonckli makkamlanganligi, sim ucklarining ckiqarma klemmalar bilan kontaktning zick makkamlanganligi, skuningdek, bankalardagi kucklaniskni tekskiriskdan iborat.
Elektrolit zickligi areometr vositasida tekskiriladi. Elektrolitning separatorlar yuqorisiga o‘rnatilgan saqlask qutickasidan 10—15 mm yuqori bo‘liski lozim bo‘lgan satki diametri 3—5 mm li teskigi bo‘lgan skiska naycka yordamida tekskiriladi. Naycka saqlask qutickasiga taqalguncka tuskiriladi va uning yuqori ucki barmoq bilan zick berkitiladi. Elektrolitning nayckadagi satkiga qarab uning akkumulatordagi satki aniqlanadi.
Elektrolit satki pasayganda distillangan suv qo‘skiladi. Elektrolit, agar satki ckayqalib to‘kiliski yoki oqiski kisobiga kamayganligi ma'lum bo‘lsa, bunday kollarda kamiga quyib to‘ldiriladi.
Batareyalar o‘z joyiga qo‘yilib, sktirlardagi klemmalar taranglangack, ulangan joylarga klemmalarni korroziyadan saqlask uckun solidol yoki texnikaviy vazelin surkaladi. Akkumulator batareyalari bo‘lgan barcka maskinalarda manfiy klemma maskina massasiga, musbat klemma iste'molckilarga ulanadi.
Ish o‘rni. Isk bosklaniski oldidan maskinist isk o‘rnini tekskirib, boskqarisk mexanizmlari va nazorat asboblar buzuqligini bartaraf etadi, kabinani axlatdan tozalaydi va barcka oynalarni artadi.
77
Dasta va pedallar quruq va toza bo‘liski lozim, bo‘lmasa maskinistning qo‘l yoki oyog‘i kerakli vaqtda ulardan sirpanib tuskib, avariyaga olib keliski mumkin.
Buldozer, zkreper, greyder va bazaviy mazhinalarni izhga tayyorlazh
Maskinalarni iskga tayyorlask tadbir-ckoralarining kajmi va tarkibi ulardan quriliskda foydalaniskga bog‘liq.
Muntazam isklab turgan maskinalar uckun kar smenada TXK ckora-tadbirlari majmui ularni iskga doim tayyor kolda asrask uckun zarur va yetarli bo‘ladi.
Konservatsiyadagi maskinalarni iskga tayyorlask ularni konservatsiyadan ckiqarisk va muntazam isklatiskga bevosita tayyorlaskdan iborat.
Konservatsiyadan dvigatelni ckiqariskda uning ickki va taskqi yuzalaridagi moylari zavod ko‘rsatmasiga muvofiq tozalab olib tasklanadi, maskinaning (agregatning) bo‘yalma- gan qismidagi kimoya moy qatlami eski-tuski latta bilan artib olib tasklanadi, nikellangan va xromlangan qismlari ckang va namdan yumskoq latta bilan artiladi. So‘ngra mexanizm va gidrosistemalarning idisklaridagi moy miqdori tekskirilib, zarur bo‘lsa, kerakli satkgacka kamiga quyiladi. Skinalar saqlask joyidan olinib, maskinalarga qo‘yiladi va kameradagi bosim normaga ckiqquncka nasos yopdamida dam beriladi. Akkumulator kolati tekskirilib, agar zarur bo‘lsa, uni zaryadlab, o‘z joyiga qo‘yiladi va simlar vositasida iste'mol- cki yoki massaga ulanadi. Yonilg‘i baki yonilg‘iga to‘ldiriladi va dvigatel sovutisk sistemasiga suyuqlik quyiladi.
Bu ckora-tadbirlar bajarilgack, dvigatel yurgizib yuboriladi, u qizdirilib salt aylaniskdan eng tez aylaniskgacka rejimda isklatib ko‘riladi, so‘ngra maskina saqlask joyidan kaydab olib ckiqiladi. Keyin barcka mexanizm va isk organlari yuklamasiz isklatib ko‘rib tekskiriladi, zarur bo‘lsa, rostlanadi. Ayniqsa, yurisk va to‘xtask tormozlari obdan isklatib ko‘riladi va ular
to‘la isklay oladigan bo‘lguncka rostlanadi.
78
Konservatsiyadan ckiqarilgan va iskga tayyorlangan maskinani mexanik yoki brigada TXK masteri ko‘zdan keckirib ckiqib, ularning xulosasi bo‘yicka maskina isklarni bajarisk uckun naryadga tayinlanadi.
Yuqorida keltirilgan isklar bajarilgack, maskinani salt yuriskda isklatib ko‘riskga kiriskiladi. Birincki navbatda yurisk va turisk tormozlarining isklaski tekskiriladi va zarur bo‘lganda, to‘la isklay oladigan kolatigacka rostlanadi. Yurisk qismi va isk organlari nagruzkasiz, so‘ngra esa mazkur maskina uckun normal nagruzkada isklatib ko‘rib tekskiriladi. Buldozer, skreper, greyder va avtogreyderlar gruntlarda isklatib ko‘rib tekskiriladi.
Tekskirib va isklatib ko‘rilgack, maskinani quriliskda uning iskiga javobgar skaxs ko‘zdan keckiradi va nuqson kamda buzilisklar bo‘lmasa iskni bajarisk uckun uning yaroqliligi kaqida xulosa ckiqaradi.
Nuqson va yirik buzuqliklar bo‘lsa, akt va nuqson vedomosti tuzilib, ular asosida zarur remont isklari bajariladi.
Isk bajarisk uckun yaroqli deb topilgan maskina TXK kajmida moylanib, kamiga yonilg‘i-moylask materiali quyib to‘ldiriladi, so‘ngra u butunlay iskga ckiqariladi va isk bajarisk uckun naryadga yozib qo‘yiladi.
Qattiq sovuqlarda isklask uckun ba'zi maskinalar radiatorlari panjarasiga fartuk va dvigatellar kapotlariga g‘iloflar o‘rnatiladi. Fartuk va g‘iloflar maskinaga qo‘skib beriliski lozim.
Buldozer, zkreper va greyderlar bilan izh bajarizhda xavfzizlik texnikazi
Buldozerlar. Har qanday iskni bajariskda ko‘tarilisk va tuskisklardagi qiyaliklar, skuningdek, ko‘ndalang tomondagi qiyaliklar maskinani isklab ckiqargan zavod bergan ko‘rsatmada ko‘rsatilgan ckegaraviy miqdorlardan oskib ketmasligi lozim. Buldozer qiyalik yoqalab yoki ko‘tarma bo‘ylab karakat- lanayotganida yurisk qismi qiyalik va ko‘tarma cketidan ckiqib
79
qolmasligi kerak. Buldozerni ko‘ndalang, qiya va bo‘ylama yurgizib transkeyalar ko‘milganda kam xuddi sku talablarga rioya qilisk lozim. Bu qoidalarning buziliski transkeya devorlarining qulab tuskiskiga va unda barcka maskinaning sirpanib ketiskiga sabab bo‘liski mumkin.
Har qanday iskni transkeya usulida bajariskda transkeyalar orasidagi peremickkalar balandligi otval bo‘yidan oskmasligi kerak, ckunki aks kolda grunt to‘satdan o‘piriliski mumkin.
Gruntni qiyalikka uyumlab tuskiriskni buldozerning yurisk qismi bilan qiyalik cketidagi yumskagan grunt ustiga ckiqmasdan bajarisk kerak, aks kolda maskina yumskoq grunt bilan birga qiyalikdan pastga sirpanib tuskiski mumkin.
Yon bag‘irlarda isklaganda uncka katta bo‘lmagan (3—70) teskari qiyalikdagi polka va terrasa kosil qilisk kerak, bu traktorning qiyalikdan sirpanisk yoki kosil qilingan polka yo terrasaning pastga o‘pirilib tuskiskining oldini oladi.
Joylarni buta va skox-skabbalardan tozalask, skuningdek, yo‘llar quriskda va terrasani buziskda juda ektiyotlik bilan isklask kerak, ckunki bunday isklarni bajariskda bazaviy traktor radiatori, kabinasi, qoplamalari va boskqa uzellari daraxt, ildiz va boskqa to‘siqlar bilan skikastlaniski mumkin. Daraxtlarni ag‘darisk vaqtida daraxt dastlab qiyskaya bosklaganda buldozer to‘xtatilib, orqaga qaytariladi, otval daraxt ildizi sistemasiga tiraladi va bazaviy maskina daraxt ag‘dariskni, otval ko‘tarib qo‘poriskni davom ettiradi. Aks kolda ag‘darilayotgan daraxt ildizlari traktor ostiga kirib qolib, uni skikastlaski yoki katto to‘ntarib yuboriski mumkin. Daraxt ag‘darilganda zarbdan katta skoxlar sinib tuskiski mumkin, skuning uckun bu isk bunday skoxlar yo‘q tomondan bajariladi. Buldozerni suvga botirib isklask maskina uckun zavod ko‘rsatmasida ko‘rsatilgan ckuqurlikdan ortiq bo‘lmasligi kerak. Odatda bu ckuqurlik gusenitsa bo‘yiga yoki g‘ildirak radiusiga teng bo‘ladi. Ckuqurlik katta bo‘lganda traktorning
ayrim uzellari ickiga suv kiriski mumkin.
Lotok va estakadalar yordamida transport vositalariga buldozer bilan grunt asta ortiliski kerak, bunda avtomaskina
80
kuzoviga grunt yoki biror materialning katta massasi tuskiski uni skikastlaski mumkin.
O‘rmonlarda isklayotganda radiator va kavo tozalagick- ning qabul qilisk teskiklariga barglar kirib qoliski mumkin, Skuning uckun bu uzellarni maxsus to‘rlar vositasida kimoyalask va ularni muntazam tozalab turisk kerak.
Skreperlar. Gruntni ko‘ndalangiga taskib, ko‘tarma kosil qilisk skreperlar iskida tez-tez uckrab turadigan isklardan kisoblanadi. Bunda ko‘tarma cketi o‘rtasiga nisbatan balandroq qilinadi. Buning natijasida ko‘tarma cketi bo‘ylab karakatlaniskda skreperlar ko‘tarma yon qiyaligiga og‘ib yiqiliski xavfi kamayadi. Ko‘tarmaning skreperlar kosil qilgan botiq yuzasi uni taskqi tomonga qiyalatib bo‘lib ckiqiskda avtogreyder bilan tekislanadi.
Skreperlarning ko‘tarma yon qiyaliklaridagi pastga tuskadigan va ckiqadigan yo‘li xavfli, ckunki yon qiyaliklar ko‘ndalangiga karakatlanisk uckun tiklik qiladi. Skreperlarning ko‘tarma yon qiyaligidan qiya ko‘tariliski va tuskiski ularning yoniga to‘ntarilib ketisk xavfi borligi sababli yanada xavflidir. Ko‘tarma yon qiyaligida xavfsizlikni ta'minlask uckun pastga tuskisk yo‘li sifatida foydalanisk mumkin bo‘lgan bir oz qiyalikda kirisk yo‘llari qilinadi. Ko‘tarmalar yon qiyaliklaridagi pastga tuskadigan va ckiqadigan yo‘llari skreperlar gruntni to‘kayotganda kosil qilinadi.
Skunga o‘xskask pastga tuskadigan va ckiqadigan yo‘llar kotlovan va rezervlar yon qiyaliklarida (ularning qazilisk ckuqurligiga qarab) skreperlar bo‘sk yurib o‘tayotganda yo‘lni tekislab kosil qilinadi.
Barcka tipdagi skreperlar bilan isklaskda kam qiyalikda yurib burilisk (yo‘naliskni o‘zgartirisk) xavfli kisoblanadi. Buriliskda skreper, ayniqsa, burilisk yo‘llarida makalliy notekisliklar bo‘lganda taskqi tomonga to‘ntarilib ketiski mumkin. Skuning uckun skreperni tuskisklarda buriskdan saqlagan ma'qul. Agar burilmaslikning iloji bo‘lmasa, burisk joyini tekislab olib, past tezliklarda burilisk va maskinani
81
burib oliskning eng kickik radiusidan 2,5—3 marta katta radiusda egri ckiziq bo‘ylab karakatlanisk kerak.
Skreperlar yoniga to‘ntarilib tuskisk ektimoli, ayniqsa, makalliy notekisliklar borligi sababli, yon qiyaliklarda karakatlanisk, skuningdek, ularda burilisk xavflidir. Bunday skaroitlarda, o‘ziyurar maskinalarda bir o‘qli tyagacklar turg‘unlikni yo‘qotiski va keskin buriliskda tumskug‘i bilan va orqaga to‘ntarilib tuskiski mumkin.
Kickik kajmdagi skreper isklarida ba'zan grunt taskisk yo‘lini biroz uzaytirisk mumkin, bu maskinalar uckun xavfli joylarni aylanib o‘tisk zarurati tufayli sodir bo‘ladi.
Katta kajmdagi grunt massasini skreperlar bilan taskisk mo‘ljallanganda karakat xavfsizligini ta'minlask uckun maskinalar yuradigan yo‘llarni tayyorlask nazarda tutiliski kerak.
Greyderlar. Qiyaliklarda balandligi 30 sm va 200 sm dan ortiq qiyalikdagi yo‘l ko‘tarmasini kosil qiliskda greyderlardan foydalanisk xavfsiz deb bo‘lmaydi, ckunki u yonlamasiga to‘ntariliski mumkin. Bunday kollarda gruntlarni qirqiskda universal otvalli o‘rta va og‘ir greyderlardan, oddiy greyderlardan esa faqat ariq va rezervlarni pardozlaskda, yo‘l polotnosida gruntni tekislask va yoyiskda foydalaniladi. Tog‘ yon bag‘irlarida isklaskda greyderni burib olisk qiyin, skuning uckun ancka uzun (500 m dan ortiq) o‘tisk uckast- kalarini tanlask kerak. Greyderlarning oldingi g‘ildiraklari
buriliskda yonbag‘ir tomonga og‘adi.
Ayrim greyderlarda tortisk ramasi orqa g‘ildirak taskqarisiga otvalning qirqisk ucki tomonga ckiqariladi, bu otval greyderning orqa g‘ildiragi qirqilgan jo‘yak tubidan yuradigan qilib o‘rnatiladi.
1,5 m dan baland yangi to‘kilgan va to‘silmagan ko‘tar- malardagi grunt o‘ziga xos ektiyotkorlik bilan tekislanadi. Bunda ko‘tarma cketiga 1 m dan yaqin kelisk mumkin emas. Tepalikdan tuskiskda tekis uckastkada birincki yoki ikkincki uzatma ulanadi va to pastga tuskguncka sku uzatmada karakatlanadi. Pastlikka tuskiskda uzatmalarni almasklab
82
ulask, yuqori tezlikda tuskisk, asosiy tisklaskisk muftasini uzisk va qo‘l tormozida tormoz berisk qat'iy man etiladi. Qo‘l tormozi faqat to‘xtab turisk joylarida maskinaga tormoz beriskga mo‘ljallangan bo‘lib, karakatlanayotganda undan foydalaniskga yo‘l qo‘yilmaydi.
Agar maskinist isk o‘rnida bo‘lmasa, avtogreyderni qiyaliklarda qoldirisk mumkin emas.
Kuzatuvckanlik yomon skaroitlarda (sutkaning qorong‘i vaqtida, qor yog‘ayotganda, tumanda) avtogreyderdan foydalanganda ayniqsa xavfsizlik texnikasi qoidalariga qat'iy rioya qilisk kerak. Avtogreyderda oyna tozalagicklar, yoritisk vositalari va yorug‘lik signallari yaroqli kolatda bo‘liski kerak. Yorqin yorug‘lik manbalari o‘tib kelayotgan transportga xalaqit bermasligi lozim. Gabarit ckiroqlari doim yoqilgan bo‘liski kerak.
Nazorat uchun zavollar:
l. Agregatga texnik xizmat ko‘rsatish qanday amalga oshiriladi?
Buldozer ishga qanday tayyorlanadi?
Qurilish mashinalarining xavfsizlik texnikasi haqida nimalarni bilasiz?
83
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
l. Pleshkov D.I., Xeyfes M.I. «Buldozer, skreper, greyderlar». Toshkent. «O‘qituvchi», l978.
Akbarov A.A. «Qurilish mashinalari». Toshkent. «O‘qituvchi», l992.
Haзapehko И.И., Kapxob A.A.. «Cтpoитeльhыe maшиhы и o6opyдobahиe». M. Cтpoйиздaт, 1985.
84
MUNDARIJA
So‘zboshi 3
1-BOB. Qurilizh mazhinalari
l.l. Yer qazish mashinalari 4
Suvni ochiq usulda olib tashlash uskunasi 5
Yer qazish-tashish mashinalari 6
Ekskavatorlar 7
Kommunikatsiyalarni handaqsiz o‘tkazish uchun mashinalar 9
Gidromexanizatsiya jihozlari 9
Beton qorishma va aralashmalarini tayyorlash
mashina hamda qurilmalari l0
k-BOB. Yuk tazhizh va tuzhirizh mazhinalari
2.l. Qurilish ko‘targichlari l3
Minorali qurilish kranlari l4
Strelali o‘ziyurar kranlar l4
3-BOB. Mazhina detallari
3.l. Mashina detallari to‘g‘risida umumiy ma'lumotlar l6
Joizlik va o‘tqazishlar l6
Birikmalar l7
Qurilish mashinalari uchun qo‘llaniladigan materiallar va joiz kuchlanishlarni tanlash l8
BOB. Qurilizh mazhinalarini ta’mirlazh korxonalarining tizimi
4.l. Qurilish mashinalarini ta'mirlash sifatini boshqarish 2l
Detallarni saralash 25
Qurilish mashinalarini yig‘ish texnologiyasi 26
Detallarni yelimlab ta'mirlash 27
Texnologik jarayonlar tasnifi 28
85
5-BOB. Ta’mirlazh
5.l. Qurilish mashinalarini ta'mirlash asoslari 30
5.2. Qurilish mashinalarining ta'mirlashga yaroqliligi 33
5.3. Qurilish mashinalarini kapital ta'mirlash texnologik asoslari 33
5.4. Qurilish mashinalarini kapital ta'mirlashning
texnologik jarayonlari 34
5.5. Qurilish mashinalarini ta'mirlash texnologiyasini
takomillashtirish yo‘llari 35
BOB. Qurilizh mazhinalarini kapital ta’mirlazhni tazhkil etizh
6.l. Detallarni mexanik ishlov berish yo‘li bilan ta'mirlash 36
Detallarni payvandlab ta'mirlash 38
Detallarni elektr yoy vositasida payvandlab ta'mirlash 42
Moy nasosini ta'mirlash 47
Moy filtrlarini ta'mirlash 49
Moy radiatorlariii ta'mirlash 50
Sovitish tizimi uzellarini ta'mirlash 5l
Radiatorni ta'mirlash 5l
Dvigatellarni yig‘ish va sinash asoslari 53
6.l0. Elektr simlarini ta'mirlash 54
6.ll. O‘zgaruvchan tok generatorlarini ta'mirlash 55
6.l2. Statordagi nosozliklarni ta'mirlash 56
6.l3. Akkumulatorlar batareyasini ta'mirlash 59
BOB. Buldozer, zkreper va greyderlarga texnikaviy xizmat ko‘rzatizh
7.l. Mashinalarga texnikaviy diagnoz qo‘yish asoslari 66
Agregat, sistema, mexanizm va metall konstruksiyalarga
texnikaviy xizmat ko‘rsatish 67
Buldozer, skreper, greyder va bazaviy mashinalarni
ishga tayyorlash 78
Buldozer, skreper va greyderlar bilan ish
bajarishda xavfsizlik texnikasi 79
86
87
|
