4.2. Yevropa Ittifoqi sharoitlarida xalqaro kompaniyalarning
imkoniyatlari
Yevropa Ittifoqida integratsion jarayonlarning rivojlanishi bilan
xalqaro kompaniyalarga Yevropa firmalari bilan hamkorlik qilish uchun
tobora keng imkoniyatlar ochilmoqda. Bunda hamkorlik sharoitlari o‘z
xususiyatiga ega. Masalan, 90-yillar oxirida Yevropa Ittifoqi quyidagi
savdo-siyosiy qurollar majmuasiga ega bo‘ldi: yagona boj tarifi, qishloq
xo‘jalik tovarlari eksporti va importining yagona rejimi, dempingga qarshi
tadbirlar, import ustidan nazorat va olib kirishni bir tomonlama tartibga
solish; YeIda eksportni (asosan, to‘qimachilik va qora metallarni)
“ixtiyoriy” cheklash haqidagi kelishuvlar. YeIda amal qilayotgan
qoidalarga ko‘ra hech bir a’zo mamlakat mustaqil ravishda (boshqa a’zo
mamlakatlar bilan maslahatlashmasdan) uchinchi mamlakatlar bilan savdo
107
muzokaralari olib bora olmaydi va savdo kelishuvlarini imzolay olmaydi.
Oxirgi yillarda YeI nomidan tuziluvchi kelishuvlarga tobora ko‘proq
savdo siyosati doirasidan tashqariga chiquvchi sanoat va fan–texnika
hamkorligi masalalari kiritilmoqda.
YeI mamlakatlari jamoaviy savdo siyosati vositalari bilan bir qatorda
milliy xarakterdagi turli choralarni qo‘llamoqdalar. Masalan, eksport
kreditlarini berish milliy hukumatlar ixtiyorida qolgan. Texnik me’yorlar
va standartlar, sanitar nazoratini, ma’muriy qoidalarni unifikatsiyalash
davomida proteksionistik maqsadlarda qo‘llash mumkin bo‘lgan
qo‘shimcha jamoaviy vositalar ishlab chiqildi.
Importni tartibga solish – yagona boj tarifi YeIning uchinchi
mamlakatlar bilan savdo munosabatlarida ishlatiladi. Konkret tovarlarga
boj tariflarining stavka miqdori xomashyoni qayta ishlash darajasiga qarab
belgilangan. Agar YeIda ishlab chiqarilmaydigan yoki yetishmaydigan
xomashyoning o‘zi bojsiz yoki kam bojlar bilan olib kirilsa, yarimtayyor
mahsulotlarlarga (ayniqsa, tayyor mahsulotlarga) boj to‘lovlari ancha
yuqori bo‘ladi. 90-yillarda yagona boj tarifining boshlang‘ich to‘lovlari
paxta xomashyosiga – 0 %, kalava ipga 10 %, ip gazlamaga 17%; ishlov
berilmagan teriga 0%, ishlov berilgan teriga 7%, poyafzal terisiga 16 % va
h.k. qilib belgilangan.
Preferensiyalarning umumiy tizimi (PUT) ko‘proq rivojlanayotgan
mamlakatlar bilan munosabatlarda qo‘llaniladi. U YuNKTAD qaroriga
binoan bir tomonlama tartibda qabul qilingan. 1993-yilda Yevroittifoq
preferensiyalar umumiy tizimini Rossiya va boshqa MDH mamlakatlariga
ham joriy etdi. Endi ko‘pgina sanoat tovarlari Rossiyadan YeIga bojsiz
kiritilishi mumkin. Tarif preferensiyalari faqat to‘qimachilik, baliq
mahsulotlariga, shuningdek, YeKPB (1951-yilda FRG, Fransiya, Italiya,
Belgiya, Niderland, Lyuksemburg tomonidan qora metallurgiya
korxonalari mahsuloti hajmi va assortimenti ustidan nazorat qilish,
markazlashtirish va rejalashtirish maqsadida tashkil qilingan Yevropa
ko‘mir va po‘lat birlashmasi) nomenklaturasi tovarlariga tarif
preferensiyalari qo‘llanilmaydi.
PUT YeI Kengashi tasdiqlaydigan va har yili qayta ko‘rib
chiqiladigan sxemalar asosida amal qiladi. PUT harakat qilishining asosiy
maqsadi faqat preferensial rejim taqdim qilingan mamlakatlardan faqat
shu rejim qo‘llaniluvchi tovarlarni imtiyozli sharoitlarda olib kirilishini
ta’minlashdan iborat. Tovarning kelib chiqish mamlakatini o‘rnatish
qoidalari bo‘yicha ma’lum mamlakatlarda butunlay yoki import
materiallariga jiddiy ishlov berish yordamida ishlab chiqarilgan tovar shu
108
mamlakatdan kelib chiqqan hisoblanadi. Eksport qiluvchi mamlakat faqat
bojxona idoralari tomonidan beriladigan maxsus hujjat-sertifikatni taqdim
etish bilan o‘z tovarining kelib chiqish faktini tasdiqlaydi.
Kontingenlash va import ustidan nazorat YeIga a’zo mamlakatlarning
mahsuloti bilan raqobatlashayotgan tovarlarning olib kirilishini cheklash
va to‘xtatish maqsadida qo‘llaniladi. Ayrim savdo sohalarida (masalan,
qora va rangli metallar) kontingentirlash roli namoyon bo‘ladi.
Yevroittifoq hududida bunday tovarlarning muomalaga kiritilishi uchun
importga ruxsatnoma yoki tegishli a’zo mamlakatlarning maxsus organlari
tomonidan o‘rnatilgan kvotalar chegarasida berilgan shunga o‘xshash
hujjat talab qilinadi.
Xususan, Yevroittifoq sobiq Ittifoq mamlakatlaridan alyuminiy olib
kirishga cheklovlar kiritdi. Yevroittifoq Komissiyasi buni korxonalarimiz-
ning sun’iy pasaytirilgan energiya haqi va nisbatan yengilroq ekologik
me’yorlar ko‘rinishida katta ustunliklarga egaligi bilan asoslaydi.
Eksportni “ixtiyoriy” cheklash haqidagi kelishuvlar importer va
eksporter o‘rtasidagi kelishuv natijasi bo‘lib, haqiqatda ular eksporterga
qat’iyroq cheklovchi choralarni qo‘llash xavfi ostida o‘tkaziladi. YeIning
to‘qimachilik mahsulotlari va qora metallarning asosiy yetkazib
beruvchilari bilan qator kelishuvlar eksportni “ixtiyoriy” cheklashga
yaqqol misol bo‘la oladi.
Dempingga qarshi tadbirlar Yevroittifoq tomonidan uchinchi
mamlakatlardan importni cheklab turish uchun faol qo‘llaniladigan notarif
to‘siqlar qatoriga kiradi. YeIning dempingga qarshi siyosatini amalga
oshiruvchi YeI Komissiyasi eksporter-mamlakatda haqiqiy eksport va
ichki baholarni taqqoslaydi, demping miqdori esa ushbu tovar ichki
bahosining eksport bahosidan ortiq miqdori bilan aniqlanadi.
YeIning antidemping qonunchiligi YeI barcha a’zo mamlakatlarining
hududida bir vaqtda himoya choralari kiritilishini belgilaydi.
Texnik to‘siqlar notarif xususiyatga ega choralarga kiradi. Bu guruh
ichida muomalada bo‘lgan va tashqaridan olib kirilayotgan sanoat
mahsulotlariga me’yorlar va standartlar – sifat tavsiflari, komponentlar
dozirovkasi va hokazo kiradi. Milliy me’yorlarni uyg‘unlashtirish va
barcha YeI a’zo mamlakatlari uchun sanoat mahsulotlariga yagona
standartlarni ishlab chiqish jarayoni bilan birga 1985-yildan beri
Yevroittifoqda soddalashtirilgan tartib: ayrim tovarlar uchun emas, balki
yirik tovar guruhlariga (avtomobillar, elektrotexnik uskunalar) va atrof-
muhit muhofazasi, iste’molchilar manfaatlari himoyasi va boshqa jihatdan
109
ahamiyatga ega bo‘lgan faqat asosiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha yagona
me’yorlar o‘rnatiladi.
Eksportni tartibga solish – eksport nazorati va olib chiqishni cheklash
– a’zo mamlakatlarning milliy xavfsizligi, milliy boyliklarni saqlash,
intellektual mulkni himoya qilish, aholi hayoti va salomatligi, atrof-muhit
muhofazasi maqsadlarida kamroq tovar guruhlariga qo‘llaniladi.
Yevroittifoqda a’zo mamlakatlar tashqi iqtisodiy ekspansiyaning
ko‘pgina muhim instrumentlari – eksportga davlat subsidiyalari, eksport
kreditlari, eksportyorlarga turli soliq, ma’muriy va boshqa turdagi yordam
ko‘rsatish usullarini qo‘llashda mustaqilliklari saqlangan.
Hozirgi vaqtda YeIda sanoat mahsuloti eksportini tartibga solish,
asosan, a’zo mamlakatlar siyosatini muvofiqlashtirish mexanizmi
yordamida amalga oshiriladi. Eksport kreditlarini taqdim qilish
sharoitlarini kelishishga alohida e’tibor beriladi. Shu maqsadda maxsus
organ – sug‘urtalash, kafolatlar va moliyaviy kreditlar sohasida siyosatni
muvofiqlashtirish bo‘yicha guruh tuzilgan, unga YeI barcha a’zo
mamlakatlari va YeI Kengashi vakillari kiradi.
Eksportni tartibga solishning boshqa instrumentlari ko‘proq: miqdoriy
cheklashlar (neft va undan olinadigan mahsulotlar), eksportni bevosita
taqiqlash va litsenziyalash (kimyo mahsulotlari, radioaktiv moddalar) kabi
ma’muriy choralar hisoblanadi.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini olib chiqishni tartibga solish
xususiyatlariga eksportni subsidiyalash kiradi: YeI qishloq xo‘jalik fondi
(YeI yagona budjetining tarkibiy qismi) xarajatlarining umumiy miqdori
yagona agrar siyosatni o‘tkazish uchun barcha sarflarning 20-40 % ini
tashkil qiladi. Ko‘p hollarda subsidiyalar ma’lum tovarlar (galla, sut
mahsulotlari) bo‘yicha jahon baholaridan ancha yuqori. Subsidiya darajasi
har biri konkret holda YeI Komissiyasi tomonidan aniqlanadi.
| 