1.2. O'zbek tilida so'z o'zlashuvi masalalarining o'rganilishi
“O'zbek tili leksikologiyasi” kitobida rus tilshunoslaridan L. P. Krisin, N. M.
Shanskiy, A. V. Kalinin, M. I. Fomina, V. V. Akulenko, N. Sharopovlarning ishlariga
murojat qilingan holda so'z o'zlashtirish ta'rifiga quyidagicha fikr bildiriladi:
“O'zlashtirish - bir tildan ikkinchi tilga ma lum til elementlarining ko'chishi,
kirishidir”. M. D. Stepanov va I. I. Chernishevlar so'z o'zlashtirish deb, chet
so'zlarning tillarga kirib kelishi, ularning o'zlashish natijasi va ularning umumiy
majmuini tushunadilar.
Ma'lumki, chet tilidan kirib kelgan har bir yangi so'z tabiiy ravishda o'sha tilning
fonetik, orfografik, grammatik elagidan o'tadi. Bunda so'z o'qilishi, yozilishi va
tuzilishi bo'yicha o'zlashayotgan tilning muayyan qonuniyatlari ta'siri ostida ayrim
o'zgarishlarni boshidan kechiradi, ya'ni chet so'zlar qabul qiluvchi til tizmiga ma lum
darajada bo'ysunadi. Ular boshqacha o'qilishi, boshqacha yozilishi, ayrim harf va
tovushlarning tushirib qoldirish yoki ortiqcha qo'shib aytilishi, hatto shakli va
qiyofasini butunlay o'zgartirib yuborishi mumkin. O'zbek tilshunosligida bu
xususiyatlar 7 xilga bo'lib o'rganiladi:
1. O'zlashma so'z uni qabul qilgan tilning praktik yozuv xususiyatlariga moslashgan
bo'lishi.
2. Chet so'z o'zlashtiruvchi til grammatik sinflari, kategoriyalariga mos kelishi.
3. So'z uni qabul qilgan tilda qayta fonetik shakllanishi.
4. Chet so'z uni qabul qiluvchi tilga grammatik singishi.
5. Chet so'z uni qabul qiluvchi til so'z yasash sistemasida aktiv ishtirok etishi.
6. Chet so'z uni qabul qilgan tilga semantik jihatdan singishi:
a) o'zlashma so'z ma'nosi aniq bo'lishi;
b) o'zlashma so'z ma'nosi uni qabul qilgan tilda differensiatsiya qilingan
bo'lishi.
7. Chet so'z uni qabul qilgan tilda uzluksiz ishlatilishi kerak.
Bu yuqorida nomlangan xususiyatlar borasida tilshunoslar yakdil, ya'ni chet so'z
o'zlashayotgan tilga qabul qilinib unda mustahkam o'rnashib, singishib ketishi uchun
quyidagi talablar bo'yicha ular deyarli bir xil fikr bildiradilar. Ammo chet so'zlarning
ular o'zlashgan tillarda nomlanishi, differentsiatsiya qilinishi, terminologik
birliklarning qo'llanilishi nazarda tutilib, bu obyektiv va zaruriy faktor o'rganiladigan
bo'linsa, shu paytgacha qilingan ishlarda chet so'zlar turlicha terminlar,
differentsiatsiyalar ostida tahlil qilinganini ko'ramiz.
Chet so'zmi yoki o'zlashma? Bir tildan ikkinchisiga kirib kelib, chet so'zning qay
darajada qabul qiluvchi tilga o'zlashib ketganligini aniqlash, ayniqsa ularni chat so'z
va o'zlashmalarga ajratishning qiyin ekanligi ilmiy adabiyotlarda qayta-qayta ta'kidlab
kelinmoqda. Bu masala bilan birinchilar qatorida shug'ullangan nemis tilshunoslari
o'zlashgan so'zlarni “aniq qilib chet so'z yoki o'zlashma ekanligini farqlab berish ba'zi
bir sabablarga ko ra qiyin ekanligi”, “chet so'zlar masalasi cho'g' temir ekanligi, kimki
unga qo'l urmoqchi bo'lsa osongina barmoqlarini kuydirib olishi” mumklinligini
uqdirishgan edi. Ta'kidlangan qiyinchiliklarga, “ogohlantirishlarga” qaramay,
tilshunoslikda o'zlashgan so'zlar klassifikatsiyasi bo'yicha katta ishlar qilindi, ilmiy
fikr mulohazalar bildirildi.
O'zlashgan so'zlar olimlar tomonidan, avvalo, ikki ko'rinishda, yani chet so'z va
o'zlashmalarga bo'linib tahlil qilindi. Agar o'zlashgan so'z o'zi qabul qilingan tilga
singishib, fonetik, orfografik, grammatik jihatdan moslashib ketsa, uni o'zlashma,
begonaligicha qolaversa, uni chet so'z deb nomlashning o'zi kifoya bo'lgan bu jarayon
olimlar tomonidan turlicha izohlanildi. (9; 19)
Nemis olimi E.Vassersier 15 asrgacha o'zlashgan so'zlarni “o'zlashma”, 16 asrdan
keyin kirib kelgan so'zlarni “chet so'zlar” deb olmoq kerak, - deydi. Rus tilshunosi
A.P.Mayorov ham bu fikrni quvvatlaydi. U chet so'zlarning nemis tilidagi leksik-
semantik assimilyatsiyasi masalalarini o'rganayotib: ”Chet so'zlar ostida nemis tiliga
taxminan 15 asrdan keyin kirib kelgan va o'zlarining chet tillaridan kirib kelganligini
(o'qilishi, yozilishi va urg'usi bilan) bildirib turuvchi so'zlar tushuniladi”, - deydi.
Ta'riflardan ko'rinib turibdiki, E.Vassersier va A.Mayorovlar chet so'zlar
differentsiatsiya qilishda mezon qilib vaqtni olishgan va bir asrni belgilashgan.
Fikrimizcha, bu kriteriya ishonarli emas, buning ustiga ko'p chalkashliklar bilan
bog'liq. Birinchidan bu masalada kelishib, yani bir asrdan u yog'i o'zlashma va bu
yog'i chet so'z bo'lsin deb klassifikatsiya qilib bo'lmaydi. Zero, bu tillarning
rivojlanishi va o'zaro ta'siri qonuniyatlarini chuqurroq o'rganishdan qochish
demakdir.To'g'ri, biror tilga qarashli bo'lgan so'zning ikkinchi bir tilga o'tib, unga
moslashib ketishi uchun vaqt kerak.
Ammo biror asrni chegara qilib belgilash, til lug'at tarkibidagi o'zgarishlarni, so'z
o'zlashtirishning o'ziga yarasha xususiyatlarini daraja-badaraja, tadrijiy o'rganishdan
ko'z yumish yoki chetlab o'tishni anglatadi.
Chet so'zlarning o'zlashuvi borasida 19 asr oxirlarida nemis olimi F.Miklozix
tomonidan ikkinchi bir fikr o'rtaga tashlangan. U yozadi: “Til tarixida ikki davr
farqlanmog'i kerak. Birinchi davrda boshqa til egalari bilan munosabat kam, so'z
o'zlashtirish oz, til esa o'zining ichki qonuniyatlariga zid bo'lgan har bir jarayonga
nisbatan o'ta sezgir bo'lgan, qabul qilingan chetki materiallarni o'z qatlamiga
moslashtirgan. Ikkinchi davrda esa, chet so'zlar ko'plab, yalpi ravishda kirib kela
boshlagan, til begona ta'sirga o'z sezgilarini yo'qotgan, natijada qabul qilingan yangi
material o'z begona shaklini saqlab qola boshlagan”. (28; 108) F.Miklozix fikrida
ilmiylik bor. Chunki so'z o'zlashuvi o'zlashgan so'zlar soni va hajmiga albatta va
bevosita
bog'liq
bo'ladi.
Lekin
dunyo
tillari
rivojlanishining
xarakterli
xususiyatlaridan biri borki, u ham bo'lsa tillarning tashqi ta'siriga nisbatan, ayniqsa,
undan qabul qilinadigan so'zlarni, iloji boricha, saylab olishga intiladi. Til xalqning
hayotiy zarur, moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini ifodalovchi so'zlarni tez qabul qiladi,
o'zlashtiradi va o'ziga moslashtiradi.
Chet so'z va o'zlashmalarni aniq farqlashga harakat qilgan olimlardan yana biri
V.Shmitdir. U qiziq, ammo qisqa va aniq fikr aytgan: “O'zlashgan so'zlar deb, tilga
moslashib olgan, kelib chiqishini faqat etimologik tahlil orqaligina bilsa bo'ladigan
so'zlarga aytiladi. Ular tilga tashqi ko'rinish, urg'usi va fleksiyasi bo'yicha moslashib
olgan bo'ladilar. O'zlarining begona xususiyatini saqlab qolgan so'zlar esa chet so'zlar
deb yuritiladi”. Bu fikr yaqin- yaqinlargacha tilshunoslikda umumiy va keng tarqalgan
fikr edi. Keyingi yillarda chet so'zlar har tomonlama (fonetik, morfologik, semantik
jihatlardan) o'rganila boshlandi va yana ayrim qo'shimcha mulohazalar aytildi.
O'zlashmalarni fonetik jihatdan o'rgangan chex olimi B.Trnka chet so'zlarni 5ta
fonologik ko'rsatkichlar asosida tahlil qilish kerakligini uqtiradi. B.Trnka izlanishni
ingliz tili asosida qilib, quyidagi holatlarga tilshunoslar e'tiborini tortadi:
1. ingliz tiliga xos bo'lmagan fonemalar borligi yoki tub so'zdagi fonema variantlari
hisoblangan tovushlarning fonema sifatida qo'llanilishi;
2. urg'usiz bo'g'inlarda unlilarning shakli saqlanishi;
3. ingliz tiliga xos bo'lmagan fonemalar birikuvi va so'zdagi fonemalar soni;
4. fonologik zidliklardan morfologik foydalanish, masalan, urg'uning almashuvi yoki
o'rni, tovushlarning almashuvi;
5. ma'lum diftonglarning qo'llanilishi;
1950 yili E.Xaugen o'zlashgan so'zlarning morfologik tuzilishini o'rganish
g'oyasini ilgari suradi. U chet so'zlarni uch guruhga ajratib tahlil qilishni tavsiya
qiladi:
1. Morfologik o'zgarishlarsiz, o'zlarining manba tilidagi protipiga aynan o'xshash
so'zlar.
2. Morfologik jihatdan qisman o'zgargan, manba tilidagi shakliga qisman o'xshash
so'zlar.
3. Morfologik jihatdan to'la o'zgargan va semantik o'zlashmalar.
K.Xeller esa o'zlashgan so'zlar klassifikatsiyasida “so'zning yozilishi, aytilishi, unu
o'zlashtirgan til egalariga tanishligi, o'zlashgan tilda yangi so'zlar yasay olish
qobiliyati va yangi olgan suffikslariga qarab o'zlashgan so'zlar farqlanmog'i kerak”, -
deydi. (29; 14) Nemis olimining bu fikrini rus olimlaridan biri O.B. Shaxray
quvvatlaydi va unga yaqin ikkinchi bir fikrni aytadi: “so'z o'zlashuvining chet so'zlar
va o'zlashtirmalar guruhlariga bo'lib o'rganish yoki ularni o'zlashgan yoki
o'zlashmagan deb nomlash masala
mohiyatini aniq ocha olmaydi ............... chet tillardan qabul qilingan so'zlarni qay
darajada shaklan yoki funksional, qay darajada morfologik, fonetik va orfagrafik
moslashganini
aniqlash
va
morfologik
hamda
aktsentologik,
harf-tovush
mutanosibligi hamda so'z yasash va semantik xususiyatlarini farqlamoq kerak”.
I.
Kreyn ingliz tildagi fransuzcha so'zlarni organa turib, ishida yangi
“assimilyatsiyalashgan” va “assimilyatsiyalashmagan” terminlarini qo'llaydi. U ingliz
tilidagi fransuzcha so'zlarni lug'at asosida statistik hajmini aniqlab, ularning fonema,
garafema-fonema va morfologik o'zlashish xususiyatlarini solishtirib va taqqoslab
chiqadi. U ham o'zlashgan so'zlarni uchga bo'lgan: 1) to'la assimilyatsiyalashgan; 2)
yarim assimilyatsiyalashgan; 3) assimilyatsiyalashmagan so'zlar. I. Kreyn bu borada
aniq va statistik natijalarni aytsa-da, ishi lug'atga asosan bo'lgani uchun fransuzcha
so'zlarning ingliz tilida, ayniqsa, so'zlashuv nutqida qay darajada uchrashi, ularning
lug'at bilan semantik-sintaktik muloqoti to'g'risida kam to'xtalgan.
Endi chet so'zlarning o'zbek tilshunosligidagi klassifikatsiya masalasiga kelsak,
ular ikki katta guruhga bo'lib o'rganilib kelinmoqda:
1. O' zlashma so' zlar va o' zlashmalar;
2. Qo'llanma so'zlar va qo'llanmalar;
Qo'llanma so'zlar kommunikativ va stilistik funksiyasiga kora, o'z navbatida, ya'ni
ikki tipga bo'lib o'rganiladi: 1) ekzotik leksika yoki ekzotizmlar; 2) kiritma so'z va
iboralar, ya'ni chet til kiritmalari. Ikkinchi bir xil klassifikatsiya va ta'rifni M.
Mukarramov bildiradi: “Og'zaki va yozma nutqlar orqali o'tib, yangi tushunchalarni
ifodalaydigan va lug'atlarda qayd etiladigan til birikmalari o'zlashgan... buning aksi
yozma va og'zaki nutq formalari orqali bir tildan ikkinchi bir tilga o'tmagan, ya'ni
ma'no va tushunchalarni ifodalamaydigan, lug'atlarda qayd etilmaydigan o'zga til
birikmalari o'zlashmagan so'zlar sanaladi”. (10; 33) Chet so'zlar klassifikatsiyasi,
ularni chet so'z va o'zlashmalarga bo'lib o'raganish borasida aytilgan fikrlarni
xulosalab shuni aytish mumkinki, tilshunoslar tilning bu obyektiv va zaruriy
qonuniyatini turli davrda va turli nuqtayi nazardan turib tahlil qilganlar, ishlarida
turlicha atama va terminlar qo'llaganlar. Bu tabiiy hol. Chunki har bir tilning chet
so'zlarga munosabati ularni qabul qilishi va o'ziga moslab olishi turlicha o'ziga xos
kechadi.
“O'zbek tilshunosligida bu masalalarning o'rganilishiga kelsak, chet so'zlarning
fonetik, morfologik xususiyatlari kengroq o'rganiladi. Lekin ularning mazmuni
planida yuz beradigan o'zgarishlar, ya'ni chet so'zlarning semantik adaptatsiya
masalasi hali jiddiy tadqiqotlar obyekti bo'lgani yo'q”. (12; 28)
Qo'shimcha qilib yana shuni aytish kerakki, tillarning o'zaro munosabati va so'z
o'zlashuvi faqat og'zaki muomalada emas, balki qardosh va chet el adabiyotining
mutolasida va tarjimachilik faoliyatida ham keng miqyosda ishtirok etishni taqozo
etadi. Bundan tashqari, o'zbek tili bilan yaqin aloqada bo'lgan tillarning o'zbek tili
taraqqiyotiga ta'siri, o'sha tillardan “...o'zbek tiliga qabul qilingan so'z va formalar,
ma'no va stilistik bo'yoqlarning miqdorida emas, balki o'zbek tilining o'z
imkoniyatlarini ham aktivlashtirganida, ijodiy kuzatganida ham” ko'rinmoqda. (19; 4)
Bu masalalar o'zbek tilshunosligida anchadan beri olimlarimizning diqqatini o'ziga
tortib keldi. Sharqshunos A. K. Borovkovning “O'zbek adabiy tili 19051917 yillarda”
nomli yirik asarida olim so'z o'zlashtirilish masalalariga o'zbek tilshunosligida
birinchi bo'lib katta e'tibor berdi: “...biron bir xalqning aqliy kamolatini aniqlash
uchun uning tilini o'rganishning o'zi yetarlidir, agar tilda biror fan sohasiga oid sotsial
iboralar bo'lsa bu fan ayni shu tilda gapiradigan xalq tomonidan yaratilgan deb komil
ishonch bilan aytish mumkin. Va aksincha, agar biror bir narsa nomi mazkur xalqning
o'ziniki bo'lmay, boshqa xalq tilidan olingan bo'lsa, demak, o'sha predmetning o'zi
ham shu xalqda bo'lmagan”. (22; 10) M. Mirzayev, M. Po'latov, R. Doniyorov, I.
Rasulov, G. Muhammadjonov va
S. Akbarovlar o'zlarining yuqorida nomlangan ilmiy ishlarida rus tili va o'zbek
tilining o'zaro aloqalarini atroflicha o'rganib chiqib, rus tili orqali tilimizga boshqa
tillardan kirib kelgan til birliklarini o'rganishni alohida ta'kidlashdi. Bu borada
dastlabki ishlardan biri U. Usmonov va R. Doniyorovning “Ruscha- internatsional
so'zlarning lug'ati” o'zlashma so'zlarning lug'aviy ma'nolarini talqin etishda katta
voqea bo'ldi. O. Usmonov va Sh. Hamidovning “O'zbek tili leksikasi tarixidan” nomli
asari chop etildi. Bu yirik tadqiqot 19-asrning oxiri 20- asrning boshlarida o'zbek tili
lug'ati tarkibida yuz bergan o'zgarishlarni, xususan rus tilining o'zbek tili
taraqqiyotiga ko'rsatgan ta'sirini yoritish masalasiga bag'ishlanadi.
Qayd qilingan ishlarda asosan rus tilining o'zbek tiliga ta'siri va hamkorligi masalalari
o'rganilgan. O'zbek tiliga rus tili orqali G'arbiy Yevropa tillaridan kirib kelgan so'zlar
atroflicha o'rganilmagan. O'zbek tilshunosligi uchun “bu masalalar aktual bo'lib,
ularga ilmiy jamoatchilikning diqqat e'tiborini jalb qilish kerak. Ular ilmiy nazariy
nuqtai nazardan hal etilib, o'zbek tiliga chetdan kirgan so'zlarning o'zlashtirilishini
tartibga tushirish lozim”. (19; 4) Bu esa, avvalo, so'z o'zlashuvi sabablarini o'rganishni
taqozo qiladi.
Masalaning o'zbek tilshunosligida o'rganilishiga kelsak, bu borada ayrim fikr-
mulohazalar bildirishga to'g'ri keladi. Avvalo, bu hodisaning nomlanishining “ismi
jismiga monandligi” haqida. Tilimizdagi o'zga qatlam elementlarini chet so'zlar deb
nomlanishi to'g'ri, chunki bu so'zlar begona, yot, xorijiy tillardan bo' lib, bizga sirtdan,
chetdan kelganlar. Ammo ularning keyingi klassifikatsiyasi, ya'ni o'zlashgan so'zlar
va o'zlashmalar, qo'llangan so'zlar va qo'llanmalar deb atalishi va mazkur guruhlarga
bo'linib o'rganilishi e'tirozlidir. Ma'lumki, “o'zlashma” so'zi o'zlashmoq va
o'zlashtirmoq felining o'zagi va -ma yuklamasidan yasalgan bo'lib, o'zlashmoq so'zi
quyidagi ma'nolarga ega: 1. O'z kishisi bo'lib qolmoq, juda inoqlashmoq. 2. Ongiga
yetib bormoq, tushunarli bo'lmoq; singmoq.
O'zlashtirmoq so'zi esa quyidagi ma'nolarda qo'llaniladi. 1. O'zlashmoq. 2. Foydalansa
bo'ladigan qilmoq, ishiga yaroqli holatga keltirmoq. 3. Boshqaga qarashli narsani
o'ziniki qilib olmoq, egallamoq.
“O'zlashma” termini ma'nosini o'zlashmoq va o'zlashtirmoq fellarining
anglatadigan ma'nolari bilan taqqoslaydigan bo'lsak, u asosan birinchi va uchinchi
punktlarga va qisman qolgan boshqa punktdagilarga ham to'gri keladi. Lekin har
qanday chet so'z o'zi o'zlashayotgan tilda qanchalik darajada “yaroqli va foydalansa
bo'ladigan qilinmasin”, qanchalik darajada “til egalari ongiga yetib borib, ular uchun
tushunarli bo'lmasin”, qanchalik darajada “inoqlashib, singishib, o'ziniki bo'lib
olmasin”, qanchalik darajada “shaklan va mazmunan o'zgarmasin”, u etimologik
jihatdan bari bir chet so'zdir.
Tabiiyki, chet so'z qabul qiluvchi til ta'siri ostida o'zining aytilishi, yozilishi, so'z
yasash xususiyatlari va ma'no mazmunlarini, ozmi-ko'pmi o'zgartiradi. Shu
o'zgarishlar, chet so'zni qabul qilayotgan tilning bevosita ta'siri ostida sodir bo'lganligi
sababli, uni o'zlashtirayotgan tilga dahldor va uniki hisoblanadi. Demak, chet so'z
biznikiga aylanmaydi, balki uning o'zgargan imlosi, o'zgargan talaffuzi, yangi so'z
yasash imkoniyati va yangi kasb etgan ma'nosigina o'zlashgan bo'ladi. Vaholanki,
chet so'zning bu yangi xususiyatlari uni o'zlashtirayotgan tilning mahsulidir. Shuning
uchun tilda o'zlashma terminining qo'llanilishi, chet so'zning u kirib kelgan til
ta'siriostida yuzaga kelgan yangi sifat va belgilariga, yangi ma'no mazmunlariga
aloqador bo'lishi kerak. Nainki, chet so'zning o'ziga nisbatan, ayniqsa, u qabul qilinish
jarayonida biron-bir o'zgarishga uchramagan bo'lsa yoki uchramasa, endi uni
o'zlashdi, biznikiga aylandi, deb bo'lmaydi. U faqat o'zi kirib kelgan tildagi avvaldan
qo'llanilib kelayotgan chet so'zlar qatlamidan o'rin olgan bo'ladi, xolos. Zero, u aynan
o'zlashtirilmaydi, balki qabul qilinadi yoki kirib keladi.
Demak, “o'zlashtirish hodisasi, asosan so'z o'zlashtirishdan iborat” emas, balki chet
so'zlarning imlo va talaffuzi, so'z yasash xususiyatlari va ma'nolarini o'zlashtirishdir.
Endi qo'llanma so'z haqida. Bu terminlarga berilgan ta'rif, ya'ni ularning o'zi
qo'llanilayotgan tilniki emasligi, faqat bu til matnlarida ishlatilayotganligining o'zi
qo'llanma so'zlar iborasini inkor qilib, ularni chet so'zlar deyishni taqozo qiladi.
Qolaversa, chet so'zlarning ekzotikligi, ya'ni ularning uzoq mamlakatlarga xos bo'lib,
boshqalarga g'alati tuyulishi, qiziq urf- odatlarni anglatishi yoki ekzotik emasligining
so'z o'zlashtirish masalalari bilan bevosita aloqasi kam.
Chet so'zlarning qo'llanilish sabablarini asosan funksional vazifalardan izlamoq
kerak. Fikrimizcha, chet so'zlar klassifikatsiya qilinganda, ularning qabul qiluvchi
tilga qay darajada singishib ketganligi, ya'ni ularning aytilishi, yozilishi, yangi
qo'shimchalar olishi va so'z yasay bilishi, ma'no o'zgarishlari (ko'chma ma'nolar kasb
etishi) kabi xususiyatlarni qay darajada o'zgarib, o'zlashib ketganligini farqlab
o'rganmoq kerak. Bular uchun asosiy mezon - chet so'zlarning o'zlashgan tillardagi
o'rni, til egalari uchun hayotiy muhim narsa va hodisalarni ifodalay olish kuchi,
ularning qiziqish va ehtiyojlarini qoplay olish darajasi bo'lmog'i lozim. (9; 25-26)
Shundagina chet so'zlar ko'p qo'llaniladi, tilning struktural-semantik qoidalariga tez
moslashadi, qo'shilib singishib ketadi va yana ravnaq topadi.
| 