l.l.
Tillar aro so'z o'zlashuvi sabablari
Dunyo tillari orasida bironta ham til yo'qki, unda ozmi, ko'pmi o'zlashgan so'z
uchramasin yoki “ma lum darajada aralashgan bo'lmasin”. (30; 6) Dunyo tillarining
umumiy soni ham oz emas. Hozirgi davrda 2500-3000 til borligi qayd etiladi. Bu
tillarning har birining o'z tarixi, taqdiri, jamiyat hayotida tutgan o'rni va mavqeyi bor.
Bundan tashqari, ular o'zaro munosabat, hamkorlik, bir-biridan so'z qabul qilish va
o'zlashtirish kabi xarakterlovchi belgi hamda xususiyatlarga ega. Bu masalalar,
ayniqsa, qaysi sabablarga kora bir til lug'at tarkibidagi so'z ikkinchi bir tilga o'tadi,
qanday qilib u qabul qiluvchi til lug'at tarkibiga o'zlashib, singishib ketadi kabi
savollar tilshunoslarni qiziqtirib keldi va ularga bir qator ilmiy-umumnazariy va
amaliy ishlarda yetarlicha javob berildi. Shu ishlarga asoslangan holda so'z
o'zlashuvining asosiy sabablarini nomlab o'tamiz.
Uzoq o'tmishga nazar tashlansa, chet so'zlar asosan o'zga tillarga og'zaki muomila
yo'li bilan (chunki yozuv bo'lmagan) o'tganligini ko'ramiz. Og'zaki muomila esa yaqin
qo'shnichilikda, xalqlarning bir yerdan ikkinchi yerga ko'chib o'tishda, savdo va oldi-
sotdi ishlarida yoki juda bo'lmasa bir-birlari bilan urushlar olib borganlarida yuz
bergan. Bular so'z o'zlashuvining sabablari xususiyatining bir tomonini xarakterlasa,
ular, ikkinchi tomondan, xalqlar ruhiga ham bog'liq bo'lgan. Chunki “odamning qo'li
va ko'ziga qaraganda, uning qulog'i va tili tez hamda aktivroqdir”. (30; 7)
Hozirgi kungi ijtimoiy hayot va ishlab chiqarishning o'sishi, sivilizatsiya va ilmiy-
texnika revolutsiyasining dunyoning hamma burchaklariga shaxdam qadamlar tashlab
kirib borishi, xalq va tillarning bir-biridan ajralib, aloqasiz yashashga bo'lgan
imkoniyatlarini butunlay yo'qqa chiqardi. Undan tashqari, yer yuzida birorta ham xalq
yo'qki, o'z taraqqiyoti davomida tashqi dunyo xalqlari muvaffaqiyatlariga e'tiborsiz
qarasin va ulardan o'rganmagan bo'lsin. Tabiiyki, bular hammasi, avvalo, o'z aksini
tilda va til orqali namoyon qiladi. Tilshunoslarning hisoblariga ko'ra (hozirgi kunda
o'lik til hisoblangan) lotin tilida 7000 dan ortiq, nemis tilida bir necha o'n minglab,
ingliz tilining yarmidan ko'pi, rus tilida on foizdan oshiq o'zlashgan so'zlar mavjud
ekan. (25; 8) O'zbek tili bo'yicha F.Abdullayev quyidagi faktlarni keltiradi: “O'zbek
adabiy tili leksikasi yuzasidan turli mualliflar tomonidan turli davrlar bo'yicha olib
borilgan statistik hisob natijalari (1920-1970 yillar oralig'i) rus leksikasini tadrijiy
sifatda o'sishi va, ayniqsa, arab tilidan olingan so'zlar miqdorining asta-sekin miqdoriy
kamayishini ko'rsatadi.
Ko'pgina tilshunoslar so'z o'zlashishining asosiy sabablari sifatida quyidagilarni
ko'rsatishadi:
• xalqlarning tarixiy aloqasi;
• yangi predmet, jarayon va tushunchani nomlash zaruriyati;
• nutqiy tejamkorlik imkoniyatiga intilish;
• ikki tildan foydalanishning alohida turi;
• chet tili so'zlarini yangilik sifatida qo'llash;
• biror millatning o'ziga xos udum yoki rasm-rusumlariga nisbatan ko'r- ko'rona
ergashish;
Agar so'z o'zlashuvining aniq sabablariga to'xtalinadigan bo'linsa, birinchi
navbatda, shuni aytmoq kerakki, bir til ikkinchi bir tilda birorta so'z o'zlashtirish
uchun shu o'zlashayotgan so'z qabul qiluvchi tilda bo'lmaganligi, u o'sha tilda zarur va
hayotiy ehtiyoj bilan bog'liq bo'lgan narsani anglatib va ifodalab kelganligi asosiy
omildir. Bu holatlar uchun odatda, o'zga tildan qabul qilinayotgan narsa, predmet,
hodisa va tushunchalar bilan ularning nomlarining o'zlashuvi xarakterli hisoblanadi.
Bunday paytlarda qabul qiluvchi til juda tejamkor bo'lishga intiladi, binobarin, kirib
kelayotgan yangiliklarni iloji boricha, bir so'z tarzida o'zlashtiradi. Unga mahalliy
tilda izoh berilib o'tirilmay, o'sha yangi narsa, hodisa yoki yangi tushuncha o'z holicha
qabul qilinadi. Masalan, bifshteks, dizel, sviter, tramvay, futbol, kompyuter va
boshqalar.
Geografik terminlar, ijtimoiy-siyosiy soha so'zlari, til egalarining milliy,
boshqalarda yo'q va xos bo'lmagan narsa hamda hodisalarni anglatuvchi so'zlari ham
so'z o'zlashuvining asosiy sabablaridan hisoblanadi. Chunki biz shu til egalari bilan
munosabatda bo'lar ekanmiz, mazkur so'zlarni chetlab o'ta olmaymiz, ularsiz fikrimiz
ifodalanmaydi. Masalan, leyboristlar, tred-yunionlar, bundestag, biznes, kollej, firma
va boshqalar.
So'z o'zlashtirilayotgan tilda o'zlashayotgan so'zning sinonimi bo'lishi va uning
parallel qo'llanishi holati ham obyektiv jarayondir. Masalan buxgalter - hisobchi,
layner - samalyot, snayper - mergan, gandbol - qo'l to'pi va boshqalar. Ammo bu
so'zlar bir xil ma'noni anglatadi ,degan gap emas. Ular o'zlarining juz'iy ma'no
bo'yoqlari, qo'llanilish o'rni va maqsadlari bilan bir-biridan farq qilishadi.
Ayrim o'zlashmalarning ma'nosi o'zlashayotgan tilda yana bir sifatlovchi talab qiladi.
Shu ortiqchalik ko'pincha o'zlashmaning o'zi qo'llanilishiga olib keladi. Miting - katta
yig'in, broyler - go'shtdor jo'ja va boshqalar. (9; 16)
Ko'pchilik o'zlashmalarning tub ma'nosini berish uchun iboralar yoki butun boshli
gap tuzmoq kerak. Bunday hollarda o'zlashmaning o'zini qo'llash afzalroqdir,masalan,
buterbrod - ustiga saryog' surtilgan yoki pishloq, kolbasa bo'lagi qo'yilgan bir bo'lak
non; gol- raqib komanda darvozasiga to'pning urib kiritilishi. (9; 17)
Bundan tashqari, o'zlashayotgan so'zlar ma'nolarining qabul qiluvchi tildagi
semantik
o'zgarishlari,
yani
ularning
ma'nolardagi
konkretlashuvi
yoki
umumiylashuvi, ma'nodagi torayish yoki kengayish, salbiy yoki ijobiy m'ano olish,
polisemik so'znig monosemik yoki aksincha, monosemik so'zning polisemik bo'lib
o'tishi, nutq rang -barangligini oshirish uchun qo'llanilishi kabi bir qator tomonlari
borki, bular ham so'z o'zlashuvining obyektiv sabablari hisoblanadi. Yuqorida qayd
qilingan so'z o'zlashuvi sabablari qatoriga hozirgi kunda yana bir manba qo'shiladi.
Bu dunyoning hamma mamlakatlarida juda ko'plab axborot byurolarining tashkil
qilinishi va bu byurolarning juda ko'pchilik tillar bilan ish ko'rishidir. Ular dunyoning
turli burchaklarida turli tillarda kelgan xabarlarni o'z ona tilida qayta ishlashi va uni
o'z xalqiga mufassal ravishda tez va aniq yetkazib berishlari kerak bo'ladi. Buning
ustiga radio, telivizor va boshqa ommaviy axborot vositalari qo'shib tasavvur
qilinadigan bo'linsa, tillarning o'zaro aloqasi hamkorligini misli ko'rilmagan darajada
oshib borayotganiga ortiqcha isbot kerak bo'lmay qoladi. Ommviy axborot vositalari
ham so'z o'zlashuvini uch xil yo'sinda: 1 o'zgarishsiz, yani o'zicha; 2 kal'kalab,
so'zma-so'z tarjima qilib; 3 yarim kal'kalab, yani aralashtirib olish asosida xalqqa
yetkazib beradi.
Yangi kirib kelgan so'zlarning taqdiri, yani u tola o'zlashadimi yoki bir marta aytilib,
qo'llanilib ketaveradimi,mazkur so'zning mavqeiga, so'z qabul qilgan xalqning
hayotiy va kundalik ehtiyojlarini ifodalash kuchiga va, qolaversa, o'zlashtiruvchi
tilning ichki imkoniyatlariga bog'liq bo'ladi. Bularning tahlili, avvalo, so'z
o'zlashtirish va o'zlashmalar masalasiga to'xtalib o'tishni taqozo qiladi.
| 