Boshqariluvchi gMldiraklar avtomobil
kuzoviga ikki to -
monlama, ya’ni ml yuritmasi va osma vositasida biriktirilishi
sababli bu gMldiraklar lapanglab aylanishi mumkin.
Ramaga (6.9-rasm) old qismi oddiy sham ir J, orqa qismiga
esa ilgak
4 bilan birlashtirilgan ressora
2 egilganda oldingi o ‘q
/
M M yoyi b o ‘yicha h a ra k a t qiladi. S h u n d a old o ‘qning
tebranish o ‘q chizigM sharnir 5 yonida joylashadi. Bo‘ylama
m l tortqisi
3 ning oldingi uchi m l soshkasining barmogM
atrofida
N N yoyi b o ‘yicha tebranadi.
M M va
N N yoylaming
qavariq tom oni bir-biriga qaram a-qarshi
joylashgani uchun
gMldirak vertikal harakatlan ishi bilan bir vaqtda shkvoren
atrofida ham buriladi. Bu esa boshqariluvchanlikni y o m o n
lashtiradi va haydovchini charchatadi. GMldirakning lapang-
lashini kamaytirish uchun g‘ildirak markazi va bo ‘ylama ml
tortqisi oxirining yo^nalishlarini yaqinlashtirish zamr. Buning
uchun ressoraning oldingi qismi kuzovga ilgak 4, orqa qismi
esa oddiy sharnir
5 bilan birlashtiriladi (6.9-rasm,
b) yoki ml
mexanizmi oldingi o ‘q yaqinida joylashtiriladi (6.9-rasm,
d).
6.9-rasm . B o sh q arilu v ch i g ‘ild ira k la rn in g te b ra n is h i.
6.7. B O S H Q A R IL U V C H I G ‘ILDIRAKLARNI
STABILLASH
Boshqariluvchi gMldiraklarning neytral holatini saqlash va
bu holatga avtomatik ravishda qaytish xususiyati stabillash
deb ataladi. GMldiraklarning stabilligi avtomobil to ‘g‘ri chiziq
b o ‘ylab harakatlanganda ko‘rinadi. GMldiraklar stabillanmagan
boMsa, av to m o b il h a ra k a ti t u r g ‘un boMmay, h a y d o v c h i
yo‘nalishni to ‘g ‘rilash uchun mini tinimsiz ch ap -o ‘ng tomonga
burishi kerak. Stabillanm agan
gMldiraklar haydovchini tez
charchatadi, shina va m l yuritmasi detallarining tez yeyilishiga
256
sab a b b o ‘la d i. A g a r b o s h q a r ilu v c h i g ‘ild ir a k la r y a x sh i
sta b illa n g a n b o ‘lsa, h a y d o v c h i rul c h a m b a ra g in i q o ‘yib
yuborganda ham avtomobil t o ‘g‘ri chiziqli y o‘nalish bo ‘yicha
harakatlanadi. Bunday avtomobilning boshqariluvchi g‘ildi-
raklari burilish tugagach, rul chambaragiga hech qanday kuch
q o ‘yilmasa ham , neytral vaziyatga o ‘zicha qaytadi. Bu esa
haydovchi ning
ishini osonlashtiradi, avtomobining to ‘siqqa
urilish ehtimolini kamaytiradi.
A vtom obilning t o ‘g ‘ri va egri chiziqli h arakatida g ‘il-
diraklarni stabillash har xil b o ‘ladi. T o ‘g‘ri chiziqli harakat
uchun stabillik 1 km masofa
s da rul chambaragini burish soni
nr va chastotasi Xr bilan belgilanadi, ya’ni
n burish
.
n
burish
/ n .x
n r = - . — r
— ;
К = - ; — — •
(94)
s
km
t
nun
Bundan tashqari, rul chambaragining
burilish amplitudasi
a . va burchakli tezligi со. to ‘g ‘ri chiziqli harakatdagi stabillik
o ‘lchagichi hisoblanadi:
«r = A , ^ ; Ю,= А ;
(95)
S
km
t
nun
bu yerda
nr ~ s masofada,
t vaqt ichida rul chambaragining
burilish soni;
Ar — shu burilishlarning amplitudalari yig‘indisi, gradus.
Avtomobilning burilishidagi stabilligi rul chambaragining
burilish burchak tezligi
q
r va 0 Pr burchaklari bilan xarakterla-
nadi. Egri chiziqli yo‘nalishdagi gMldiraklar stabilligini amaliy
6.10-rasm.
G M ldiraklarning
s ta b il b o ‘lish g ra fig i.
1 7 - Q o d i r o v , S . M .
2 5 7
aniqlash uc h u n aylana bo‘yicha oldingi g ‘ildiragi 90 burchakka
burilib harakatlanayotgan avtomobil rulini haydovchi q o ‘yib
yuboradi (6.10-rasm). Natijada 60 burchagiga burilgan g‘ildirak
teskari
tom on ga aylanib, neytral holatga qaytishga intiladi.
Lekin rul va oldingi o ‘q detallarida
• zazor borligi sababli dastlabki hola-
tiga qaytishi u c h u n 0Pr burchagi
yetishmaydi. 0Pr burchagi qanchalik
kichik, grafikning t o ‘g ‘ri chiziqli
qismi esa tik b o ‘lsa, bunday avto
mobil g ‘ildiraklari
shunchalik stabil
b o ‘ladi.
G ‘ildirakni stabillovchi m om ent
M t n o r m a l re a k s iy a
z , u r in m a
reaksiya x, yo n d a n t a ’sir etuvchi
reaksiya
у ham da shinaning elas-
tiklik m om enti ta ’sirida hosil b o ‘-
ladi. Stabillovchi m o m entni aniq
lash u c h u n
harakatdagi yetakchi
g‘ildirak sxemasini ko‘rib chiqamiz
( 6 . 1 1-rasm ). H a ra k a td a g i g ‘ildi-
rakning y o‘l bilan kontakt markazi
va v e k t o r i b o ‘y la b y o ‘n a l g a n .
B arabandan shinaga
X reaksiyasi
t a ’sir e ta d i. U n i P va у tashkil
etuvchilarga ajratamiz.
Sxemadan
P =
xcos 5 — у sin 5.
(86)
Agar g‘ildirak tekis harakatda b o ‘lsa, uning aylanish o ‘qiga
nisbatan m om entlar muvozanatidan quyidagini yozamiz:
6 .11-rasm . S ta b illik
m o m en tin in g kelib
c h iq ish ig a sx e m a .
(87)
X ning qiymatini (86) ifodaga q o ‘yib,
у ni aniqlaymiz:
P
к
s i n <5
ctgb -G k ■ f ■ ctgd -
y,
