beriladigan yuzalar (silindr, golovka, porshen)ning o ‘rtacha
te m p e ra tu ra s id a n farq qilganligi u c h u n
siqish ja ra y o n id a
o ‘zaro issiqlik almashinishi sodir b o ‘ladi. Siqish jarayonining
birinchi davrida issiqlik silindr devorlaridan ish aralashmasiga
beriladi, so‘ngra siqish natijasida ish aralashmasining te m p e
raturasi o ‘sadi va issiqlik, aksincha, aralashm ad an silindr
devorlariga beriladi.
Karburatorli dvigatellarda ish
aralashmasi elektr uchquni
bilan yondiriladi. Yonish boshlangandan so‘ng ish aralash
m asining svecha atrofidagi qismi alangalanadi va yonish
kamerasi b o ‘ylab yuqori tezlik (30... 50 m/s) bilan tarqaladi.
A ralashm aning asosiy massasi po rsh e n y u.ch.n. ga yaqin
(kengayish boshlanishida) bo ‘lganda yonib tugasa, ya’ni yonish
jarayoni o ‘zgarmas hajmda ketsa, bu holda issiqlikdan juda
yaxshi foydalanilgan b o ‘ladi va siklning indikator f.i.k. ortadi.
Buning uchun aralashmani ilgariroq, ya’ni porshen yu.ch.n.
ga kelmasdan yondirish kerak (3-nuqta).
Bunday sharoitda
yonish jarayoni juda qisqa vaqt oralig‘ida, ya’ni tirsakli valning
burilish burchagi yu.ch.n. ga 10... 15° yetmasdan va yu.ch.n.
dan 15... 20° o ‘tib ketgan davr oralig‘ida sodir b o ‘ladi, bu
holda temperatura va bosimning tez o ‘zgarishi kuzatiladi.
Kengayish jarayoni (ish y o ‘li) da yonish davom etadi,
silindr devorlari bilan issiqlik almashinadi, issiqlikning bir qismi
atmosferaga chiqarib yuboriladi. Natijada f.i.k. kamayadi.
Ishlatilgan gazlar chiqarish klapani ochilishi bilan (4-nuqta)
tashqariga chiqarila boshlanadi. Bu vaqtda silindr ichidagi
bosim atmosfera bosimiga nisbatan ancha yuqori bo‘lganligi
uchun, ishlatilgan gazlar jud a katta tezlik bilan tashqariga chiqa
boshlaydi. Chiqarish jarayoni porshen yu.ch.n.
ga yetguncha
davom etadi va chiqarish klapani yopilishi bilan tugaydi (5-
n u q t a ) . C h iq a r is h j a r a y o n i u z o q v a q t d a v o m e tis h ig a
qaramasdan (~260°) silindrning ichida ishlatilgan gazlarning
ozroq qismi qoladi va ular qoldiq gazlar koeffitsiyenti bilan
xarakterlanadi.
Dizel
Tezyurar dizellarning tirsakli vali 800... 3000 min"1 (yuk
avtomobillari) va 4500... 5000 min"1 (yengil avtomobillar)
47
chastota bilan aylanadi. Bunday sharoitlarda dizel siklining
kechishi juda qisqa m udd at (0,15... 0,05 s) larda sodir b o ‘lishi
kerak. A yniqsa, ish a ralash m asin i
hosil qilish va yonish
jarayonlariga katta ahamiyat berish zarur. T o ‘rt taktli nadduvsiz
dizelning /?—К koordinatalar sistemasidagi indikator diagram
masi 4.3-rasmda keltirilgan. Dizelda kiritish klapani ochilganda
(1-nuqta) silindr ichiga faqat havo kiradi, kiritish jarayoni
porshen yu.ch.n. dan p.ch.n. ga yetib kelguncha davom etadi
va 2-nuqtada, ya’ni klapan yopilishi bilan tugaydi.
Karburatorli dvigateldagi kabi dizelda
ham kiritish klapani
yopilishi bilan (2 -n u q ta) porshen p.ch.n. d a n y u.ch.n. ga
harakat qilganda silindr ichida siqish jarayoni sodir b o ‘ladi.
Bu vaqtda kiritilgan havo bilan silindr devorlari o ‘rtasida o ‘zaro
issiqlik alm ashinishi ketadi. Y onish kam erasiga yo n ilg ‘ini
purkash porshen yu.ch.n. ga yaqinlashganida (3-nuqta) bosh
lanadi. Dizel silindriga yonilg‘ini purkash porshen yu.ch.n. ga
10... 20° yetmasdan boshlanadi. Bu paytda siqilgan havoning
te m p e ra tu ra s i y u q o ri b o ‘lib (800... 1000° K), pu rk algan
yonilg‘ining zarralari havoga q o ‘shilishi bilan o ‘z - o ‘zidan yona
boshlaydi. Purkash k o ‘pgina hollarda yonish vaqtida tugaydi.
Demak, dizelda ish aralashmasini hosil qilish u chun ajratilgan
vaqt ju d a qisqa b o ‘lib, uni t o ‘g ‘ri tashkil qila bilish katta
ahamiyatga ega. Bunday sharoitda yonilg‘i purkash asboblariga
va havoning uyurma harakatiga b o ig a n talab oshadi.
Yuqori bosimli y o n ilg i nasosi va kichik
teshiklari b o ig a n
fo rsu n k a d iz e ln in g y o n is h k a m erasig a y o n i l g i n i m a y d a
zarrachalarga t o ‘zitib purkaydi. Siqilgan havoning uyu rm a
harakati t a ’sirida ish aralashmasi hosil b o ia d i.
Kameraning qaysi qismida aralashmaning tarkibi yonishga
tayyor b o is a , o ‘sha yerdan yona boshlaydi va tezlikda butun
kamera b o ‘ylab tarqaladi. Silindrga purkalgan
y o n ilg i m a i u m
vaqt o iis h i bilan yona boshlaydi. Bu davr alangalanishning
kechikish davri deyiladi. Bu davr ichida havo bilan yonilg‘i
aralashish va alangalanishga tayyorlanadi. D em ak , dizelda
yonish jarayoni karburatorli dvigateldagidek sodir b o ‘lmaydi.
Yonish jarayonida bosim a w a l ju d a tez ko‘tariladi
(c'z
uchastka), so‘ngra qisqa vaqt davomida
(zz uchastka) bosim
deyarli o ‘zgarmaydi. Yonish kengayish jarayonida
ham davom
etadi va bu paytda karburatorli dvigatelda b o ‘lgani singari,
48
yonish mahsulotlari bilan silindr devorlari o ‘rtasida issiqlik
almashinuvi sodir bo‘ladi. Demak, bu almashinuvda issiqlik
ning bir qismi isrof bo ‘ladi, bir qismi esa atmosferaga chiqib
ketadi. Ishlatilgan gazlarning chiqishi chiqarish klapani ochil
ganda 4-nuqtada boshlanib, porshen p.ch.n. dan yu.ch.n. ga
kelguncha davom etadi va klapan yopilganda (5-nuqtada)
tugaydi.
4.3-rasm.
