Sana: “ ” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10

§ I.Darsning maqsadi: a) ta’limiy: o`quvchilarga mavzuga oid tushunchalar berish. b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish,ekologik, axloqiy tarbiya berish. v) rivojlantiruvchi: ularning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish. Fanga bo`lgan qiziqishini oshirish. d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3 II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy. III.Darsning usuli: . Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash. IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar. V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar. VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska. VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut: Darsning texnologik xaritasi: Dars bosqichlari Vaqt Tashkiliy qism. Yangi mavzuni boshlashga hozirlik Yangi mavzuni yoritish Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish Darsni yakunlash Uyga beriladigan topshiriqlar VIII.Darsning borishi (reja): 1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash, d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi 2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish v) tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy. IX.Yangi mavzu bayoni: Hayotning o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etishning organizm darajasida tirik organizmlarning xilma-xilligi, hayotiy jarayonlarning o‘ziga xos xususi- yatlari o‘rganiladi. Organizm o‘z-o‘zini idora etuvchi biologik sistema. Organizm hayotiy jarayonlarni yuqori darajada tartiblangan tarzda namoyon etish, o‘z-o‘zini idora etish va tiklash xususiyatlariga ega, irsiy axborotni avloddan avlodga barqaror o‘tkazilishini ta’minlovchi yaxlit biologik sistema sanaladi. Organizm yoki alohida olingan individ populatsiya tarkibiga muayyan tuzilish va funksional tarkibga ega bir qismi sifatida kiradi va populatsiya - tur jarayonida mu­him o‘rin tutadi. Odam organizmi o‘z-o‘zini idora eta- digan yaxlit biologik sistema ekanligi, organlar sistemalarida sodir bo‘ladigan ha­yotiy jarayonlarning boshqarilishi, tash­qi muhit omillarining ta’siri, sog‘lom turmush tarzi va gigiyena qoidalariga amal qilinmagan holda yuqumli va surunkali kasalliklar kelib chiqishi haqida «Odam va uning salomatligi» o‘quv fani orqali sizga ma’lum (34-rasm). Evolutsiya jarayonida ko‘p hujayrali organizmlarda dastlab gumoral idora etish paydo bo‘lgan. Yuqori darajada tuzilgan hayvonlar va odamning o‘z-o‘zini idora etishda gumoral boshqarish bilan bir qatorda nerv tizimi ham muhim o‘rin tutadi. U tirik organizmlar hayotiy jarayoni barqarorligi, doimiyligi va davomiyligini amalga oshiradi, zarur hollarda korreksiyalaydi va tashqi muhit hamda organizm o‘rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtiradi. Nerv sistemasi organizmning yaxlitligi va gomeostazning doimiyligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Gumoral boshqarish nerv orqali idora qilishga bo‘ysungan holda yagona nerv-gumoral tizimni hosil qiladi. Organizmdagi nerv-gumoral tizim irsiy axborot asosida vujudga keladi va har bir organizmda o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi. Har bir organizmning irsiy axboroti organizmning hayotiy jarayonlarini idora etishni ta’minlab, doimiy o‘zgarishda bo‘ladigan tashqi muhitga moslashishga yordam beradi. Bir hujayrali organizmlar boshqarilishi gumoral-kimyoviy yo‘l bilan amalga oshadi. O‘simliklarda o‘sish va morfofiziologik rivojlanishini biologik faol mod­dalar stimulatorlar - fitogormonlar (auksin, gibberellin, sitokinin) boshqaradi. Bir va ko‘p hujayrali organizmlar va ularning hayot faoliyatidagi o‘ziga xos xususiyatlar. Barcha tirik organizmlarda harakatlanish, nafas olish, oziqlanish, ayirish, modda va energiya almashinuvi, ichki va tashqi muhit omillariga qo‘zg‘alish orqali javob qaytarish, himoyalanish, o‘sish, rivojlanish, ko‘payish orqali irsiy axborotni nasldan naslga o‘tkazishi kabi hayotiy jarayonlar kuzatiladi.Bir hujayrali organizmlar biosferada muhim o‘rin tutadi. Ular orasida fotosintezni amalga oshiradigan avtotroflar (yashil suvo‘tlari, sianobakteriyalar) suvo‘tlari bilan oziqlanadigan fitotroflar, yirtqich va parazitlik qiladigan geterotroflar, o‘simlik va hayvon qoldiqlari bilan oziqlanadigan saprofitlar mavjud. Bir hujayralilarda metabolitik jarayonlar jadal sur’atda sodir bo‘ladi, shu sababli, biogeosenozda modda va energiya almashinuvida, ayniqsa uglerodning davra bo‘ylab aylanishida muhim ahamiyatga ega.(9-rasm). 9-rasm.Moddalar almashinuvi. Bir hujayrali organizmlar boshqarilishi gumoral-kimyoviy yo‘l bilan amalga oshadi. O‘simliklarda o‘sish va morfofiziologik rivojlanishini biologik faol mod­dalar stimulatorlar - fitogormonlar (auksin, gibberellin, sitokinin) boshqaradi. Bir va ko‘p hujayrali organizmlar va ularning hayot faoliyatidagi o‘ziga xos xususiyatlar. Barcha tirik organizmlarda harakatlanish, nafas olish, oziqlanish, ayirish, modda va energiya almashinuvi, ichki va tashqi muhit omillariga qo‘zg‘alish orqali javob qaytarish, himoyalanish, o‘sish, rivojlanish, ko‘payish orqali irsiy axborotni nasldan naslga o‘tkazishi kabi hayotiy jarayonlar kuzatiladi. Yangi mavzuni mustahkamlash Savol va topshiriqlar: Hayotning organizm darajasi uchun xos bo‘lgan xususiyatlarni ayting. Hayotning organizm darajasi xususiyatlari bilan molekula va hujayra daraja- larining xususiyatlarini taqqoslang. Umumiy xususiyatlar va farqlarni aniqlang. Hayotning organizm darajasi bilan hujayra darajalarining xususiyatlari o‘r- tasidagi uzviylikni tushuntiring. Mustaqil bajarish uchun topshiriq: “Bir va ko‘p hujayrali organizmlarda kechadigan jarayonlar” mavzusida referat tayyorlang. Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish _____________________ Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, va qo`shmcha adabiyotlar. Fan o`qituvchisi_____________________________________________ O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _________________________ Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V 16- Mavzu: Tirik organizmlarning oziqlanishiga ko‘ra turlari.13 -§ I.Darsning maqsadi: a) ta’limiy: o`quvchilarga tirik organizmlar oziqlanishiga ko`ra guruhlari haqida umumiy ma`lumotlar berish. b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish,ekologik, axloqiy tarbiya berish. v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish. d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3 II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy. III.Darsning usuli: . Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash. IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar. V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar. VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska. VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut: Darsning texnologik xaritasi: Dars bosqichlari Vaqt Tashkiliy qism. Yangi mavzuni boshlashga hozirlik Yangi mavzuni yoritish Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish Darsni yakunlash Uyga beriladigan topshiriqlar VIII.Darsning borishi (reja): 1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash, d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi 2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish v) tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy. IX.Yangi mavzu bayoni: Sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar ochiq biologik sistemalardir, ya’ni ular bilan atrof-muhit o‘rtasida uzluksiz modda va energiya almashinuvi bo‘lib turadi. Tirik organizmlardagi hayotiy jarayonlar, hujayradagi plastik reaksiyalar, membrana orqali moddalar transporti, hujayralarning o‘sishiva bo‘linishi, to‘qima va organlar faoliyati, tana haroratining doimiyligini saqlash uchun energiya zarur. Bu energiya oziq moddalarning parchalanish jarayonida hosil bo‘ladi. Tirik organizmlar tomonidan modda va energiyaning o‘zlashtirilishi oziqlanish deyiladi. Oziqlanish tirik organizmlarning muhim xususiyati hisoblanadi. Tirik organizmlar uglerod va energiyaning qanday manbayidan foyda- lanishiga ko‘ra avtotrof va geterotroflarga ajratiladi. Avtotroflar organik moddalarni anorganik moddalardan sintez qiluvchi organizmlardir. Organik moddalarni sintezlash uchun energiya zarur. Avto­troflar qaysi energiya turidan foydalanishiga ko‘ra fototrof va xemotroflarga bo‘linadi. Fototroflar - yorug‘lik energiyasidan foydalanib organik moddalarni sintezlaydigan organizmlardir. Fototroflarga barcha yashil o‘simliklar va sianobakteriyalar kiradi. Xemotroflar anorganik moddalarning oksidlanishidan hosil bo‘lgan energiyani organik birikmalar energiyasiga aylantiruvchi organizmlardir. Xemotroflarga nitrifikator, oltingugurt, vodorod va temir bakteriyalari kiradi. Geterotroflar organik uglerod manbayidan foydalanuvchi, ya’ni tayyor organik moddalar bilan oziqlanadigan organizmlardir. Geterotrof organizmlar o‘z hayot faoliyati uchun zarur energiyani organik birikmalarni parchalash hisobiga oladi. Geterotroflarga barcha hayvonlar, parazit o‘simliklar, zamburug‘lar va ko‘pchilik bakteriyalar kiradi. Geterotroflar oziq tarkibida o‘z organizmida sintezlash imkoni bo‘lmagan moddalarni, masalan, hayot uchun zarur vitaminlarni ham o‘zlashtiradilar. Oziqni qaysi usul bilan o‘zlashtirishlaridan qat’i nazar oziq moddalarning organizmlarda o‘zgarish yo‘llari, masalan, makromolekulalarning hazm organlarida fermentlar ishtirokida monomerlarga parchalanishi, parchalanish mahsulotlarining so‘rilishi, hujayralarga transport qilinishi kabi jarayonlar barcha geterotrof organizmlarda kuzatiladi. Geterotrof oziqlanishning bir necha tiplari farqlanadi. Ulardan asosiylari golozoy, saprofit, parazit oziqlanish hisoblanadi. Golozoy oziqlanish bir necha bosqichdan iborat: oziqning yutilishi, hazm qilinishi, ya’ni fermentlar ta’sirida parchalanishi, so‘rilishi. Oziqlanishning bu tipi o‘txo‘r va yirtqich hayvonlarga xos. Golozoy oziqlanishdan farqli ravishda, saprofit oziqlanish bosqichlari quyidagi tartibda sodir bo‘ladi: hazm fermentlarining tashqi muhitga ajralishi, oziqning fermentlar ta’sirida parchalanishi, parchalanish mahsulotlarining organizm tomonidan qabul qilinishi. Saprofit organizmlarga zamburug‘lar, ayrim bakteriyalar misol bo‘ladi. Parazitlar xo‘jayin organizmidagi organik moddalar hisobiga yashaydi. Parazit hayot kechiruvchi organizmlar ayrim bakteriyalar (ko‘kyo‘tal, vabo, o‘lat, qoqshol qo‘zg‘atuvchilari), zamburug‘lar (vertisillium, qorakuya, zang zamburug‘lari), o‘simliklar (raffleziya, devpechak, zarpechak, shumg‘iya), hayvonlar (leyshmaniya, bezgak paraziti, tripanosoma, askarida, jigar qurti)ga xos. O‘simliklarning mineral oziqlanishi. Yashil o‘simliklar organizmidagi hayotiy jarayonlar uchun nafaqat uglevodlar, balki oqsillar, lipidlar, nuklein kislotalar, viraminlar, fitogormonlar ham zarur. Bu moddalar tarkibiga uglerod, vodorod, kisloroddan tashqari azot, oltingugurt, fosfor va boshqa elementlar ham kiradi. Bu elementlar o‘simliklar tomonidan mineral moddalar: sulfatlar, nitratlar, fosfatlar ko‘rinishida qabul qilinadi. O‘simliklar suvda erigan mineral moddalarni tuproqdan shimib oladi. Hayvonlarning mineral oziqlanishi. Geterotrof organizmlarda kechadigan plastik jarayonlar, to‘qimalarning yangilanishi ko‘p jihatdan mineral moddalarga ham bog‘liq. Masalan, Ca tuzlari suyak, qon, tish dentini tarkibiga kiradi, qonning ivishi, muskullar qisqarishini ta’minlaydi. Nerv impulslarini o‘tkazishda ishtirok etadi va hujayraning osmotik bosimini ta’minlaydi. Fosfor nuklein kislotalar, ATF, fermentlar, suyak to‘qimasi tarkibiga kiradi, temir elementi gemoglobin, mioglobin oqsillari tarkibida O2 tashilishini ta’minlaydi. Ftor tish emali tarkibiga kiradi. Yangi mavzuni mustahkamlash Savol va topshiriqlar: Qanday organizmlar avtotrof organizmlar deyiladi? Fototrof va xemotrof organizmlarga ta’rif bering. Geterotrof organizmlar deganda qanday organizmlarni tushunasiz va ularning qanday xillari mavjud? Avtotrof va geterotrof organizmlarning o‘zaro munosabatini izohlang. Avtotrof, geterotrof organizmlarning ahamiyatini izohlang. Mustaqil bajarish uchun topshiriq: Saprofit Parazit Fototrof Xemotrof Avval o‘zlashtirgan bilimlaringiz asosida organizmlarni mos ravishda jadvalga yozing Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish _____________________ Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, va qo`shmcha adabiyotlar. Fan o`qituvchisi_____________________________________________ O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _________________________ Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V 17- Mavzu: Organizmlarning ko‘payishi. Jinssiz ko‘payish.14 -§ I.Darsning maqsadi: a) ta’limiy: o`quvchilarga tirik organizmlar oziqlanishiga ko`ra guruhlari haqida umumiy ma`lumotlar berish. b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish,ekologik, axloqiy tarbiya berish. v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish. d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3 II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy. III.Darsning usuli: . Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash. IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar. V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar. VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska. VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut: Darsning texnologik xaritasi: Dars bosqichlari Vaqt Tashkiliy qism. Yangi mavzuni boshlashga hozirlik Yangi mavzuni yoritish Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish Darsni yakunlash Uyga beriladigan topshiriqlar VIII.Darsning borishi (reja): 1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash, d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi 2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish v) tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy. IX.Yangi mavzu bayoni: Ko‘payish tirik organizmlarning genetik axborotdan foydalangan holda o‘ziga o‘xshaganlarni yarata olish xususiyatidir. Tirik organizmlarning ko‘- payish xususiyati tufayli tur doirasida avlodlar almashinuvi uzluksizligi ta’minlanadi. Ko‘payish jarayonida genetik materialning xilma-xil kombi- natsiyalari hosil bo‘lishi tufayli yangi irsiy belgilarga ega organizmlar paydo bo‘ladi. Bu esa tur ichida xilma-xillikni ta’minlovchi omildir. Tabiatda ko‘payishning ikki xil turi: jinssiz va jinsiy ko‘payish farqlanadi: Jinssiz ko‘payish. Jinssiz ko‘payish tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, bir hujayrali va ko‘p hujayrali organizmlarda kuzatiladi. Jinssiz ko‘payishga xos xususiyatlar: ko‘payishda faqat bitta ona organizm ishtirok etadi, somatik hujayralar yordamida amalga oshadi, mitoz jarayoniga asoslangan, hosil bo‘lgan yangi organizm ona organizmning genetik jihatdan aynan nusxasi bo‘ladi. .Jinssiz ko'payish Bir hujayralilarning jinssiz ko‘pavish usullari Ivo'p hujaM'alilarning jinssiz ko^payish usullari 1 Binarboiinibko'payishShizogoniva Sporalarorqaliko'payishKurtaklanibko'payish Fraementlarorqaliko'payishKurtaklanibko'payishSporaorqaliko'payishPoliembriomyausuliVegetativko'payish Jinssiz ko‘payishning evolutsiyadagi ahamiyati. Qulay sharoitda individ- larning tez va ko‘p nasl qoldirishini ta’minlashdir. Lekin jinssiz ko‘payishda organizmning yangi muhit sharoitiga moslanishni ta’minlovchi genetik axborotning o‘zgarishi, almashinishi va xilma-xillikning ortishi kuzatilmaydi. Shuning uchun ham ko‘pchilik organizmlar nafaqat jinssiz balki jinsiy usulda ham ko‘payadi. Oddiy binar bo‘linish prokariot organizmlarda kuzatiladi. Prokariot hujayraning halqasimon DNK- si replikatsiyalanadi, hujayra o‘rtasida to‘siq hosil bo‘lib, hujayra ikkiga bo‘linadi . Bir hujayrali sodda hayvonlardan amyoba, evglena, infuzoriya kabi hayvonlarning binar bo‘linishi mitoz jarayoniga asoslangan. Bezgak paraziti hayot siklida shizogoniya - ko‘p bo‘linish sodir bo‘ladi. Hujayra yadrosi bir necha marta mitoz bo‘linib, yosh hujayralarni hosil qiladi. Xlorella, xlamidomonada kabi suvo‘tlari, zamburug‘lar sporalar orqali ko‘payadi. Sporalar mitoz usulida hosil bo‘ladigan gaploid hujayralar bo‘lib, tarqalishga xizmat qiladi. Kurtaklanib ko‘payish mitoz asosida sodir bo‘ladigan jarayon bo‘lib, achitqi zamburug‘larida kuzatiladi. Ona hujayrada yadroni saqlovchi bo‘rtma paydo bo‘lib, kattalashadi va mustaqil organizmga aylanadi (10-rasm). Ko‘p hujayrali organizmlarda jinssiz ko‘payish quyidagicha amalga oshadi. Fragmentatsiya - tana bo‘laklari orqali ko‘payish usuli bo‘lib, regeneratsiya jarayoniga asoslangan. Fragmentatsiya suvo‘tlari (spirogira)da, g‘ovak tanlilarda, kovakichlilarda, yassi chuvalchanglarda, igna tanlilarda kuzatiladi Kurtaklanib ko‘payish g‘ovak tanlilarda, kovakichlilarda va ayrim halqali chuvalchanglarda kuzatiladi.Zamburug‘lar (qalpoqchalizamburug‘lar), suvo‘tlar, yo‘sinlar, qirq- quloqlar, qirqbo‘g‘imlarsporalariorqaliko‘payishxususiyatigaega. Gidroid polipning kurtaklanishi Oq planariyaning tana bo‘laklari orqali ko‘payishi 10rasm.Kurtaklanib ko‘payish Yangi mavzuni mustahkamlash Savol va topshiriqlar: Jinssiz ko‘payishning qanday turlarini bilasiz? Bir hujayralilarning jinssiz ko‘payishini aytib bering. Ko‘p hujayralilarning jinssiz ko‘payishini aytib bering. Jinssiz ko‘payishning ahamiyatini izohlang. Tirik organizmlar Ko‘payish usuli Tirik organizmlar Ko‘payish usuli Xlorella Qirqquloqlar Spirogira Infuzoriya Yassi chuvalchanglar Igna tanlilar Qalpoqchali zamburug‘lar Evglena Qirqbo‘g‘imlar Bezgak paraziti Yo‘sinlar Suvo‘tlar Achitqi zamburug‘i Amyoba Mustaqil bajarish uchun topshiriq: Jadvalda berilgan organizmlarning ko‘pa- yish usullarini yozing. Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish _____________________ Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, va qo`shmcha adabiyotlar. Fan o`qituvchisi_____________________________________________ O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _________________________ Sana:__________“_____” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V 18- Mavzu: Jinsiy ko‘payish.Nazorat ishi-2.15 - Download 5,73 Mb.