§
I.Darsning maqsadi:
a) ta’limiy: o`quvchilarga moddalar almashinuvi haqida tushunchalar berish
b) tarbiyaviy: o`quvchilarga axloqiy va ekologik tarbiya berish
v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish.
d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-2,Xk-3
II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy.
III.Darsning usuli: .Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash.
IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar.
V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.
VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska.
VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut:
Darsning texnik chizmasi:
VIII.Darsning borishi (reja):
1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,
d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi
2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish
v)tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy.
IX.Yangi mavzu bayoni:
Moddalar almashinuvi organizm va tashqi muhit o‘rtasida to‘xtovsiz sodir bo‘ladigan, tirik organizmlarning o‘sishi, hayot faoliyati, ko‘payishini ta’minlaydigan kimyoviy o‘zgarishlar majmuyidir. Tirik organizmlar o‘z hujayralari uchun zarur organik birikmalarni sintezlash, kimyoviy tarkibining doimiyligini saqlash uchun tashqi muhitdan zarur moddalarni oziq sifatida o‘zlashtiradilar. Bu moddalar hujayraga xos bo‘lgan biologik moddalarni sintezlash va hujayrani energiya bilan ta’minlash uchun sarflanadi.
Moddalar almashinuvining hujayradagi muhim funksiyalaridan biri hujayrani qurilish materiali bilan ta’minlashdir. Moddalar almashinuvi jarayonida tirik organizm hujayralari hayot faoliyatining doimiyligi, ya’ni gomeostazni saqlash uchun hujayra strukturalari bo‘lgan membranalar va organoidlar tarkibiga kiradigan oqsillar, lipidlar, uglevodlarni sintezlaydi. Hujayraning tuzilishi hamda tarkibining yangilanib turishini ta’minlaydigan biosintetik reaksiyalar yig‘indisi plastik almashinuv (assimilatsiya, anabolizm) deb ataladi.
Moddalar almashinuvining hujayradagi yana bir muhim funksiyasi hujayrani energiya bilan ta’minlashdir. Organizm hayot faoliyatining har qanday ko‘rinishi, ya’ni harakatlanish, ta’sirlanish, oziqlanish, to‘qima va organlar faoliyati, tana haroratining doimiyligini saqlash energiya sarflashni talab etadi. Hujayrani energiya bilan ta’minlash uchun organik moddalarning parchalanishi va kimyoviy reaksiyalar natijasida ajralib chiqadigan energiyadan foydalaniladi. Hujayrani energiya bilan ta’minlab beradigan reaksiyalar yig‘indisi energetik almashinuv (dissimilatsiya, katabolizm) deb ataladi. Hujayra hayot faoliyatining doimiyligini saqlashni ta’minlovchi plastik va energetik almashinuv reaksiyalari yig‘indisi metabolizm, metabolizm mahsulotlari esa metabolitlar deyiladi.
Plastik almashinuv bilan energiya almashinuvi bir-biri bilan chambarchas bog‘langan. Plastik almashinuv reaksiyalari uchun zarur energiya manbayi ATF energetik almashinuv reaksiyalarida hosil bo‘ladi. Energetik almashinuv reaksiyalarining yuzaga chiqishi uchun zarur fermentlar plastik almashinuv reaksiyalarida sintezlanadi. Plastik va energiya almashinuvlar orqali hujayra tashqi muhit bilan bog‘lanadi. Bu jarayonlar hujayra hayoti davom etishining asosiy sharti, uning o‘sishi, rivojlanishi va funksiyalarini yuzaga chiqarish manbayidir.
Energetik almashinuv bosqichlari.Hujayrada kechadigan energetik almashinuv jarayoni hujayraning nafas olishi deb ham ataladi.Nafas olish jarayonida kisloroddan foydalanadigan organizmlar aerob organizmlar, nafas olish jarayoni kislorodsiz muhitda kechadigan organizmlar anaerob organizmlar deyiladi. Aerob organizmlarda energetik almashinuv 3 bosqichda o‘tadi (5-rasm):
Tayyorgarlik bosqichi.
Kislorodsiz bosqich — glikoliz
Tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqich tirik organizmlarning ovqat hazm qilish organlarida va hujayra lizosomasi fermentlari ishtirokida o‘tadi. Bu bosqichda ovqat hazm qilish organlarida ishlab chiqiladigan fermentlar ta’sirida yuqori molekulali organik birikmalar kichik molekulalarga, ya’ni oqsillar aminokislotalarga, lipidlar glitserin va yog‘ kislotalariga, polisaxaridlar esa monosaxaridlarga parchalanadi.
Kislorodsizbosqich.Kislorodsizbosqich (glikoliz)datayyorgarlikbosqichidahosilbo‘lgankichikmolekulaliorganikmoddalar, masalanglukozakislorodishtirokisizfermentlarta’siridaparchalanadi. Glikoliz - glukozaningko‘pbosqichlikislorodsizparchalanishidir. Glikoliznatijasidabirmolekulaglukozadan 2 molekulasutkislotasi (C3H6O3), 2 molekulaATFhosilbo‘ladi, hamda 2 molekulasuvajralibchiqadi
5-rasm. Moddalar almashinuvi bosqichlari
Yangi mavzuni mustahkamlash
Savol va topshiriqlar:
Moddalar almashinuvi jarayonining mohiyati nimada?
Moddalar almashinuvining hujayradagi funksiyasini tushuntiring.
Glikoliz bosqichida bo‘lib o‘tadigan jarayonlarni tushuntiring.
Kislorodli parchalanish bosqichidagi reaksiyalarni tushuntiring.
Plastik almashinuv bilan energiya almashinuvi bir-biri bilan bog‘liqligini izohlang.
Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar:
1-topshiriq.Nafas olish jarayoni bosqichlariga mos ravishda «+» belgisini qo‘ying.
T/r
|
Xos xususiyatlar
|
Nafas olish jarayoni bosqichlari
|
I
|
II
|
III
|
1
|
Mitoxondriyalarda sodir bo‘ladi
|
|
|
|
2
|
Hujayradan tashqarida sodir bo‘ladi
|
|
|
|
3
|
Sitoplazmada sodir bo‘ladi
|
|
|
|
4
|
ATFga to‘planadigan energiya miqdori 0 kJ
|
|
|
|
5
|
Sintezlanadigan ATF miqdori 2 ta
|
|
|
|
6
|
Sintezlanadigan ATF miqdori 36 ta
|
|
|
|
7
|
Aerob sharoitda sodir bo‘ladi
|
|
|
|
8
|
Anerob sharoitda sodir bo‘ladi
|
|
|
|
9
|
Amilaza, pepsin, lipaza fermentlari ishtirokida kechadi
|
|
|
|
10
|
Glukozaning parchalanishi hisobiga boradi
|
|
|
|
11
|
Sut kislotaning parchalanishi hisobiga boradi
|
|
|
|
12
|
Biopolimerlar monomerlarga parchalanadi
|
|
|
|
13
|
Ajralgan energiyaning 100% i issiqlik tarzida tarqaladi
|
|
|
|
14
|
Sut kislota hosil bo‘ladi
|
|
|
|
15
|
H2O va CO2 hosil bo‘ladi
|
|
|
|
Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish _________________________
Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, vaqo`shmcha adabiyotlar.
Fan o`qituvchisi______________________________________________
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: ________________________
Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V
10- Mavzu: Plastik almashinuv. 9 -§
I.Darsning maqsadi:
a) ta’limiy: o`quvchilarga oqsillar biosintezi haqida umumiy ma`lumotlar berish.
b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish,ekologik, axloqiy tarbiya berish.
v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish.
d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3
II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy.
III.Darsning usuli: .Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash.
IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar.
V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.
VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska.
VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut:
Darsning texnologik xaritasi:
Dars bosqichlari
|
Vaqt
|
Tashkiliy qism.
|
|
Yangi mavzuni boshlashga hozirlik
|
|
Yangi mavzuni yoritish
|
|
Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish
|
|
Darsni yakunlash
|
|
Uyga beriladigan topshiriqlar
|
|
VIII.Darsning borishi (reja):
1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,
d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi
2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish
v)tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy.
IX.Yangi mavzu bayoni:
Tirik organizm hujayralari hayot faoliyatining doimiyligini saqlash uchun hujayra tuzilmalari bo‘lgan membranalar va organoidlar tarkibiga kiradigan oqsillar, lipidlar, uglevodlar moddalar almashinuvi jarayonida to‘xtovsiz sintezlanadi. Hujayra kimyoviy tarkibi va tuzilishining yangilanib turishini ta’minlaydigan biosintetik reaksiyalar yig‘indisi plastik almashinuv (assimilatsiya, anabolizm) deb ataladi.
Organizmlar energiya va uglerodning qanday manbayidan foydalanishiga ko‘ra avtotroflar va geterotroflarga bo‘linadi. Anorganik moddalardan organik moddalarni sintezlashda anorganik uglerod manbayidan foydalanadigan organizmlar avtotrof organizmlar deyiladi.Organik moddalarni sintezlashda yorug‘lik energiyasidan foydalanadigan avtotrof organizmlar foto- troflar, kimyoviy reaksiyalar energiyasidan foydalanadigan organizmlar xemotroflardir.
Fotosintez. Fototrof organizmlarga xlorofill pigmentiga ega organizmlar, yashil o‘simliklar, lishayniklar va ayrim bakteriyalar kiradi. Yashil o‘simliklar hujayrasidagi xloroplastlarda to‘plangan xlorofill pigmenti yordamida yorug‘lik energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi.Yorug‘lik energiyasi hisobiga organik birikmalar sintezlanishi fotosintez deyiladi (23-rasm).
Barcha tirik organizmlarning hayotiy faoliyati fotosintez jarayoni bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq. Fotosintez natijasida avtotrof organizm hujayralarida hosil bo‘lgan organik moddalar, birinchi navbatda shu organizm hujayralari hamda barcha geterotrof organizmlar uchun oziqa va energiya manbayidir.
Fotosintez jarayonini quyidagi umumiy formula orqali ifodalash mumkin: 6CO2 + 6H2O + quyosh energiyasi C6H12O6 + 6O2
Xlorofillpigmentio‘zigaxoskimyoviytuzilishgavayorug‘likkvantlariniushlabqolishxususiyatigaega.Fotosintezjarayonihujayraningfotosintezqiluvchituzilmalaridaikkibosqichdao‘tadi: yorug‘likvaqorong‘ilikbosqichlari (24-rasm).
Yorug‘lik bosqichi xloroplastlarning tila- koidlarida kechadi.Bunda boshlang‘ich mah- sulotlar sifatida yorug‘lik energiyasi, suv, ADF, xlorofill ishtirok etadi.
Fotosintez jarayonining yorug‘lik bosqichida oxirgi mahsulotlar sifatida
O2, ATF, NADFH hosil bo‘ladi. Molekular kislorod atmosferaga chiqariladi, energiyaga boy ATF va NADFH qorong‘ilik bosqichi reaksiyalariga sarflanadi.
Fotosintezning qorong‘ilik bosqichi xloroplastlarning stroma qismida amalga oshadi, bunda boshlang‘ich mahsulotlar sifatida CO2, ATF, NADFH qatnashadi. NADF molekulasi tarkibidagi H atomlari va CO2 molekulalari ATF energiyasi hisobiga birikib, birlamchi uglevod - glukoza sintezlanadi.
Fotosintezning umumiy reaksiyasi
|
12H2O + 6CO2 = C6H12O6 + 6O2 + 6H2O
|
Suvning fotolizi
|
12H2O = 6O2 + 24H + 24 e
|
NADFH ning hosil bo‘lishi
|
24NADF + 24H + 24 e = 24 NADFH
|
Fotofosforlanish
|
18ADF + H3PO4= 18ATF
|
Yorug‘lik reaksiyalari
|
12H2O + 24NADF + 18ADF + 18H3PO4= 6O2 + 24NADFH + 18ATF
|
Qorong‘ilik reaksiyalari
|
6CO2 + 24NADFH + 18ATF =
C«HO + 24NADF + 18ADF +18HPO + 6H O
|
Xemosintez. Xemosintez hodisasini 1887-yil rus olimi S. N. Vinogradskiy kashf etgan. Xemotroflar anorganik moddalardan organik moddalarni sintezlashda, anorganik moddalarning oksidlanish reaksiyalarida hosil bo‘lgan energiyadan foydalanadi. Xemoavtotrof organizmlarning hujayralarida anorganik birikmalar oksidlanishidan hosil bo‘lgan energiya ATFning fosfat bog‘lari energiyasiga aylanadi, ATF organik moddalarning sinteziga sarflanadi. Xemosintezlovchi bakteriyalarning bir necha turlari ma’lum.
Temir bakteriyalari ikki valentli temirni uch valentli birikmalargacha oksidlab, hosil bo‘lgan energiya hisobiga uglerodning anorganik birikmalaridan organik moddalarni sintezlaydi.
4 FeCO3 + O2+ 6H2O = 4Fe(OH)3+ 4CO2 + energiya
Nitrifikator bakteriyalar organik moddalarning chirishidan hosil bo‘lgan ammiakni nitritlarga (HNO2), nitritlarni nitratlargacha (HN03) oksidlab, shu jarayonda hosil bo‘ladigan energiyadan foydalanadi:
2NH3 + 3O2 = 2HNO2 + 2HjO + energiya 2NHO2 + O2 = 2HNO3 + energiya
Azot kislotasi esa tuproqdagi minerallar bilan birikib, o‘simliklar o‘zlashtira oladigan azotli o‘g‘itlar hosil qiladi.
Oltingugurt bakteriyalari vodorod sulfidni molekular oltingugurtga yoki sulfat kislotagacha oksidlab o‘z tanasida oltingugurt to‘playdi.Vodorod sulfid yetishmaganida bakteriyalar o‘z tanasida to‘planib qolgan oltingugurtni sulfat kislotagacha oksidlashdan ajraladigan energiyadan foydalanadi.
Yangi mavzuni mustahkamlash
Savol va topshiriqlar:
Plastik reaksiyalar haqida nimalarni bilasiz?
Fotosintez jarayonini tushuntiring.
Fotosintezning qorong‘ilik bosqichini tushuntiring.
Fotosintezning yorug‘lik bosqichini izohlab bering.
Xemosintez jarayoni haqida so‘zlab bering.
Mustaqil bajarish uchun topshiriq:Jadvalni to‘ldiring.
Taqqoslanadigan jihatlar
|
Fotosintez
|
Nafas olish
|
Hujayraning qaysi qismida sodir bo‘ladi
|
|
|
Bosqichlari
|
|
|
Boshlang‘ich mahsulot
|
|
|
Oxirgi mahsulot
|
|
|
Reaksiyasining ifodalanishi
|
|
|
Ahamiyati
|
|
|
Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish ________________________
Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, vaqo`shmcha adabiyotlar.
Fan o`qituvchisi______________________________________________
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: ________________________
Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V
11- Mavzu: Hujayra tiriklikning irsiy birligi..10 -§
I.Darsning maqsadi:
a) ta’limiy: o`quvchilarga mavzuga oid tushunchalar berish.
b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish,ekologik, axloqiy tarbiya berish.
v) rivojlantiruvchi: ularning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish. Fanga bo`lgan qiziqishini oshirish.
d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3
II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy.
III.Darsning usuli: .Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash.
IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar.
V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.
VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska.
VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut:
Darsning texnologikxaritasi:
Dars bosqichlari
|
Vaqt
|
Tashkiliy qism.
|
|
Yangi mavzuni boshlashga hozirlik
|
|
Yangi mavzuni yoritish
|
|
Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish
|
|
Darsni yakunlash
|
|
Uyga beriladigan topshiriqlar
|
|
VIII.Darsning borishi (reja):
1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,
d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi
2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish
v)tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy.
IX.Yangi mavzu bayoni:
Tirik organizmlar ko‘payish, ya’ni o‘ziga o‘xshaganlarni yaratish xu- susiyatiga ega bo‘lib, bu xususiyat genetik axborotni nasldan naslga o‘tkazish bilan bog‘liq. Ko‘payish xususiyatiga molekula darajada qaralsa, bu hodisa DNK molekulasining ikki hissa ortishi bilan ifodalanadi. Hujayra darajasida bu xususiyat mitoxondriyalar va xloroplastlarning bo‘linib ko‘payishi, mitoz, meyoz jarayonlarida aks etadi.
Hujayra o‘z irsiy axborotini barqaror va uzviy ravishda keyingi avlodga o‘tkaza oladigan irsiy birlik bo‘lib, avlodlarning bardavomligini ta’minlaydi. Irsiyatning moddiy asosi bo‘lgan DNK molekulasi o‘z-o‘zini ko‘paytirish xususiyatiga ega, lekin bu jarayon faqat tirik hujayradagina amalga oshadi.
Matritsali sintez reaksiyalari.Genetik axborot DNK molekulasidagi nukleotidlar ketma-ketligida ifodalangan.Genetik axborot asosida biopolimerlar sintezlanishi matritsali sintez reaksiyalari deyiladi.Bu reaksiyalarga DNK sintezi - reduplikatsiya, RNK sintezi - transkripsiya, oqsil biosintezi - translatsiya kiradi.Matritsali sintez reaksiyalari asosida nukleotidlarning o‘zaro komplementarligi yotadi.
DNK reduplikatsiyasi.Irsiy axborotni nasldan naslga o‘tkazish DNK molekulasining fundamental xususiyati - reduplikatsiyasi bilan bog‘liq. DNK molekulasining ikki hissa ortishi reduplikatsiya deyiladi.DNK molekulasining dastlabki qo‘sh zanjiri maxsus fermentlar yordamida ikkita alohida zanjirlarga ajraladi. DNKning bir zanjiri yangi zanjirning sintezi uchun matritsa bo‘lib xizmat qiladi. DNK - polimeraza fermenti ishtirokida hujayradagi erkin nukleotidlardan foydalanib, ATF energiyasi hisobiga DNKning yangi komple- mentar zanjiri sintezlanadi. Bu jarayon hujayra sikli interfaza bosqichining sintez davrida sodir bo‘ladi.
Hujayrada irsiy axborotning amalga oshirilishi.Organizmlar hayotining asosiy sharti, bu - hujayralar oqsil molekulasining sintezlay olish qobiliyatidir.Har bir tur boshqa turlardan farqlanuvchi, unikal oqsillar to‘plamiga ega. Turli organizmlarda bir xil funksiyani bajaradigan oqsillar ham aminokislotalar soni va izchilligi bilan farqlanadi. Muhim hayotiy funksiyalarni bajaruvchi oqsillar barcha organizmlarda o‘xshash bo‘ladi.
Oqsillar strukturasini DNKdagi nukleotidlar ketma-ketligi belgilaydi.Oqsillarning birlamchi strukturasi haqidagi genetik axborotlar DNK zanjirida nukleotidlar izchilligi tarzida birin-ketin joylashgan. DNKning bir polipeptid zanjiridagi aminokislotalar yoki ribosomal va transport RNK molekulalaridagi nukleotidlar izchilligini belgilaydigan bir qismi gen deb ataladi.
Oqsillar tarkibiga kiruvchi har bir aminokislotaning nuklein kislotalarda ketma-ket joylashgan uchta nukleotid (triplet, kodon) yordamida ifodalanishi genetik kod deyiladi. DNK tarkibida 4 ta har xil nukleotid bo‘lishi nazarda tutilsa, 43 = 64 ta kod hosil bo‘ladi. Bitta aminokislota 2, 3, 4, 6 ta kod yordamida kodlanar ekan. Genetik kod 1962-yili amerikalik bioximiklar M. Nirenberg va
S. Ochaolar tomonidan aniqlangan.
Genetik kodning xususiyatlari:
Har bir aminokislotani nukleotidlar tripleti kodlaydi.
Har bir triplet (kodon) bitta aminokislotani ifodalaydi.
Bitta aminokislotani bir necha triplet kodlashi mumkin.
Genetik kod barcha tirik organizmlar uchun universal.
Genetik kodning 61 tasi «ma’noli», ya’ni ma’lum aminokislotalarni ifodalovchi tripletlardir. UGA, UAA, UAG aminokislotalarni ifodalamaydi. Ular polipeptid zanjirining tugallanishini bildiruvchi terminator kodonlardir (6-rasm).
Nukleotid
|
|
2
|
|
1
|
U
|
С
|
A
|
G
|
3
|
U
|
uuu
uuc
UUA
UUG
|
Fenilalanin
Leysin
|
ucu
ucc
UCA
UCG
|
Cerin
|
UAU
UAC
UAA
UAG
|
Tiozin
Stop
kodonlar
|
UGU1 ctetei_ UGC 1 Slstem UGA Stop kodon UGG Triptofan
|
U
С
A
G
|
С
|
CUU
CUC
CUA
CUG
|
Leysin
|
CCU
ccc
CCA
CCG
|
Prolin
|
CAU
CAC
CAA
CAG
|
Gistidin
Glutamin
|
CGU
CGC
CGA
CGG
|
Arginin
|
U
С
A
G
|
A
|
AUU
AUC
AUA
AUG
|
Izoleysin
Metionin
|
ACU
ACC
АСА
ACG
|
Treonin
|
AAU
AAC
AAA
AAG
|
Asparagin
Lizin
|
AGU
AGC
AGA
AGG
|
Serin
Arginin
|
U
С
A
G
|
G
|
GUU
GUC
GUA
GUG
|
Valin
|
GCU
GCC
GCA
GCG
|
Alanin
|
GAU
GAC
GAA
GAG
|
Asparagin
kislota
Glutamin
kislota
|
GGU
GGC
GGA
GGG
|
Glitsin
|
U
С
A
G
|
6-rasm.Genetik kod. Izoh: AUG - start kodon; UAA, UAG, UGA teminator - stop kodonlar.
Transkripsiya (RNK sintezi).Bu jarayonda DNK matritsa hisoblanadi.Oqsil tuzilmasi to‘g‘risidagi axborot yadroda, DNKda saqlanadi. Oqsil sintezi esa sitoplazmada, ribosomalarda o‘tadi.(7-rasm)
RXK-polimeraza
7-rasm.Transkripsiya.
Yangi mavzuni mustahkamlash
Savol va topshiriqlar:
Replikatsiya, transkripsiya so‘zlarining ma’nosini tushuntirib bering.
DNKdan RNKning sintezlanish mexanizmini izohlang.
Genetik kod xususiyatlari nimalardan iborat?
Matritsali sintez nima?
Oqsil sintezida ribosomalar qanday funksiyalarni bajaradi?
t-RNKning oqsil biosintezidagi funksiyasini izohlang.
Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish ______________________
Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, vaqo`shmcha adabiyotlar.
Fan o`qituvchisi______________________________________________
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: ________________________
Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V
12- Mavzu: Hujayra sikli. Xromosoma – genlar tizimi sifatida. 11 -§
I.Darsning maqsadi:
a) ta’limiy: o`quvchilarga hujayra sikli, xromasoma, gen haqida tushunchalar berish
b) tarbiyaviy: o`quvchilarga axloqiy va ekologik tarbiya berish
v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish.
d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3
II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy.
III.Darsning usuli: .Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash.
IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar.
V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.
VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska.
VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut:
Darsning texnologikxaritasi:
Dars bosqichlari
|
Vaqt
|
Tashkiliy qism.
|
|
Yangi mavzuni boshlashga hozirlik
|
|
Yangi mavzuni yoritish
|
|
Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish
|
|
Darsni yakunlash
|
|
Uyga beriladigan topshiriqlar
|
|
VIII.Darsning borishi (reja):
1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,
d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi
2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish
v)tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy.
IX.Yangi mavzu bayoni:
Tirik organizmlarning irsiy axborotni saqlash va keyingi avlodga o‘tkazishdek eng muhim xususiyati xromosomalardagi DNKga bog‘liq. Bir bo‘linishdan ikkinchi bo‘linishgacha bo‘lgan davrda har bir xromosoma bitta DNKdan iborat bo‘ladi. Yadroning bo‘linishidan avval reduplikatsiya tufayli DNK molekulalari soni ikki hissa ortadi.
Euxromatin - xromatinning spirallashmagan, mikroskopda ko‘rinmay- digan ingichka, genetik jihatdan faol qismi. Geteroxromatin - xromatinning spirallashgan, zichlashgan, genetik jihatdan nofaol qismi.Yadroning bo‘linishidan avval xromatin kuchli spirallashgan, kaltalashgan, yog‘onlashgan strukturani, xromosomani hosil qiladi. Xromosomalar birin- chi marta Fleming (1882) va Strasburger (1884) tomonidan aniqlangan. «Xromosoma» atamasini fanga Valdeyer taklif etgan.
Jinsiy hujayralarda somatik (tana) hujayralarga nisbatan xromosomalar soni ikki hissa kam bo‘ladi. Jinsiy hujayralarda xromosomalar gaploid to‘plamda, somatik hujayralarda esa xromosomalar juft, ya’ni diploid to‘plamda bo‘ladi. Xromosomalar to‘plami n, shu to‘plamga xos DNK soni c harflari bilan ifoda etiladi. O‘lchami, shakli bilan bir-biriga o‘xshash, biri otadan, ikkinchisi onadan o‘tadigan xromosomalar gomolog xromosomalar deyiladi. Masalan, odamning somatik hujayralarida 23 juft xromosoma bo‘ladi. Xromosomalarning miqdor (soni, o‘lchami) va sifat belgilari yig‘indisi kariotip deyiladi. Xromosomalar soni va tuzilishining doimiyligi biologik tur uchun xos xususiyat hisoblanadi.
Hujayraning hayotiy sikli. Ona hujayraning bo‘linib ko‘payishidan hosil bo‘lgan hujayraning bo‘linib ko‘payishi yoki nobud bo‘lgunigacha bo‘lgan davr hayotiy sikl (hujayra sikli) deyiladi. Hujayra hayotiy sikli bir nechta davrlardan iborat:
Bo‘linish davri. Bunda hujayraning bo‘linishi sodir bo‘ladi.O‘sish davri. Hujayra bo‘linib ko‘paygach, ma’lum o‘lchamlarga qadar hajmi ortadi, o‘sa boshlaydi.
Differensiatsiyalanish (ixtisoslashish) davri. Bu davrda hujayra ma’lum tuzilish va funksional xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Yetuklik davri.Hujayra ixtisosligiga mos holda u yoki bu funksiyani bajaradi.
Qarish davri. Bu davr hujayra hayotiy funksiyalarining pasayishi bilan ifodalanadi, hujayraning bo‘linishi yoki nobud bo‘lishi bilan yakunlanadi.
Hujayralar bo‘linishining ikkita usuli bor: mitoz va meyoz.
Mitoz - eukariot hujayralarning bo‘linishi jarayoni bo‘lib, uning natijasida dastlab irsiy material ikki hissa ortadi, so‘ngra qiz hujayralar o‘rtasida teng taqsimlanadi.
Mitoz sikli - hujayraning bo‘linishga tayyorgarlik - interfaza va mitoz bo‘linish jarayonlarining o‘zaro bog‘langan va ketma-ket keladigan hodisalar majmuasi.
Interfaza deb, hujayraning ikkita bo‘linishi orasidagi vaqtga aytiladi. Interfazaning davomiyligi, odatda, umumiy hujayra siklining 90% ini tashkil etadi. Interfaza uchta davrdan iborat:
sintezdan oldingi - presintetik davr (Gx);
sintez (S);
sintezdan keyingi - postsintetik davr (G2).
Interfazaning Gt - presintetik davri bevosita mitozdan so‘ng boshlanib, davomiyligi 10 soatdan bir necha sutkagacha davom etadigan davr.Shu davrda yosh hujayra kattalashadi, hajm jihatdan ortadi.
Metafaza (meta - keyin)da xromatidalar zichlashib, yo‘g‘onlashib, hujayra markazi bo‘ylab to‘planadi. Xromatidalar sentromerasi ekvator tekisligida joylashadi.Bo‘linish urchug‘i iplari (axromatin iplari) har bir xromosomaning sentromerasiga ikki qutbdan birikadi.
Anafaza (ana - qayta) bosqichi xromosomalardagi sentromeralar bo‘linib, yakka holatdagi xromatidalar bo‘linish urchug‘ining qisqarishi hisobiga qutblarga tarqaladi. Har bir qutbda teng miqdordagi xromosomalar tarqaladi va ularning bo‘linishdan oldingi hujayraning xromosoma soniga muvofiq bo‘ladi.
Telofazada(telos - tugal)xromosomaiplariningyoyilishi, ingichkalashi- shi, uzayishikuzatiladi.Xromosomalarning har bir guruhi atrofida yadro qobig‘i paydo bo‘ladi, yadrocha shakllanadi. Bo‘linish urchug‘i parchalanadi.Shundan so‘ng sitokinez boshlanadi. Hayvon hujayralarining ekvotorial tekisligida botiqlik paydo bo‘lib, u borgan sari chuqurlashib boradi va sitoplazma bo‘linishi tugallanadi.
Meyoz. Meyoz eukariot hujayralarning o‘ziga xos bo‘linishi bo‘lib, bu bo‘linish natijasida hosil bo‘ladigan hujayralarda xromosomalar soni ikki hissa kamayadi. Meyoz ham mitoz singari interfazadan boshlanadi.Interfazada xromosomalar ikki hissa ortadi. Meyoz ikkita ketma-ket bo‘linishdan iborat. Birinchi - reduksion (meyoz I) bo‘linishda xromosomalar soni ikki marta kamayadi. Ikkinchi ekvatsion (meyoz II) bo‘linishda gaploid xromosomali hujayralar hosil bo‘ladi. Reduksion bo‘linish yadroning profaza I dan boshlanib, telofaza I gacha davom etadi. Ekvatsion bo‘linish esa profaza II dan telofaza II gacha bo‘lgan davrni qamrab oladi.
Profaza I da juft xromatidalardan tuzilgan xromosomalar spirallashib, yo‘g‘onlashib kaltalashadi.So‘ngra gomologik xromosomalar bir-biriga yaqinlashib yonma-yon joylashadi hamda xromatidalar tetradasini hosil qiladi.Bu jarayon konyugatsiya deb ataladi.Gomologik xromosomalarning o‘zaro o‘xshash qismlarining chalkashuvi oqibatida xromatidalarning ayrim qismlari almashishlari mumkin.Bu krossingover hodisasi deyiladi (8-rasm).
8-rasm.Krossingover jarayoni.1 - xromatidalar; 2 - sentromera; 3 - gomologik xromosomalar; 4 - konyugatsiya jarayonida xromatidalar tetradasi; 5 - krossingover jarayoni; 6 - krossover xromosomalar.
Yangi mavzuni mustahkamlash
Savol va topshiriqlar:
Eukariot hujayralarga qaysi yo‘l bilan bo‘linib ko‘payish xos?
Mitoz nima? Mitoz fazalarini tavsiflang.
Qanday qilib mitoz bo‘linish natijasida qiz hujayralar aynan bir xil irsiy axborotga ega bo‘ladi? Mitoz qanday biologik ahamiyatga ega?
Mitoz (a) va meyoz (b) bo‘linish natijasida qanday xromosoma to‘plamiga ega hujayralar hosil bo‘ladi?
Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish ______________________
Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, vaqo`shmcha adabiyotlar
Fan o`qituvchisi______________________________________________
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: ________________________
Sana:________“______” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V
13- Mavzu: 1-laboratoriyamashg‘uloti.Umumbiologik qonuniyatlarga doir masala va mashqlar yechish.
a) ta’limiy: o`quvchilarga masala va mashqlar yechishni o`rgatish.
b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish,ekologik, axloqiy tarbiya berish.
v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish.
d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-2,Xk-3
1-laboratoriyamashg‘uloti
Maqsad: Hayotning molekula va hujayra darajasidagi umumbiologik qonuniyatlarga doir masalalar yechish orqali biologik ob’ektlarda boradigan jarayonlarni kuzatish, tajribalar o‘tkazish va xulosa qilish kompetensiyasini shakllantirish.
Jihozlar: Hayotning molekula va hujayra darajasidagi umumbiologik qonuniyatlarni aks ettiruvchi rangli rasmlar, slaydlar.
Ishni bajarish tartibi;
I. DNK va RNK ning tuzilishiga doir masalalar yechish.
II. Oqsil biosinteziga doir masalalar yechish.
III. Hujayrada energiya almashinuviga doir masalalar yechish.
IV. Hujayra tirik organizmlarning tuzilish, funksional, rivojlanish va irsiy birligi deganda nimani tushunasiz?
I. DNK va RNK ning tuzilishiga doir quyida berilgan masalalarni yeching.
1) DNK molekulasi 6000 nukleotiddan iborat. Shu DNK molekulasining uzunligini aniqlang.
BERILGAN: 6000 ta nukleotid.(AGCT)
DNK uzunligi= ?
YECHISH: 6000* 0.34=2040 nm
2040 : 2= 1020 nm
JAVOB: DNK uzunligi 1020 nm
2) DNK molekulasi 3000 nukleotiddan iborat, shundan 650 tasini sitozinli nukleotidlar tashkil etadi. Shu DNK molekulasining uzunligini va boshqa nukleotidlar sonini aniqlang. Shu DNK molekulasining uzunligini aniqlang.
BERILGAN : DNK uzunligi- 3000 nm.
C = 650 ta
DNK uzunligi=?
G, T, A soni =?
YECHISH: 650 ta sitozin bo`lsa, 650 ta guanin bo`ladi. (G=C)
650+650= 1300 ta G va C
3000 – 1300=1700 ta A va T
Ya`ni : 850 ta A va 850 ta T
3000*0.34=1020 nm
1020:2=510 nm
JAVOB: DNK uzunligi = 510nm
650 ta G, 850 ta A, 850 ta T
3) Bir zanjirida GTCATGGATAGTCCTAAT nukleotidlar ketma- ketligi bo`lgan DNK molekulasidagi vodorod bog`lar sonini aniqlang.
G T C A T G G A T A G T C C T A A T
″′ ″ ″′ ″ ″ ″′ ″′ ″ ″ ″ ″′ ″ ″′ ″′ ″ ″″ ″
C A G T A C C T A T C A G G A T T A
C va G o`rtasida 3 ta vodorod bog`
T va A o`rtasida 2 ta vodorod bog`
JAVOB: 7*3=21 ( G va C)
11*2= 22 (A va T)
21+22= 43 ta vodorod bog` bor.
4) Tekshirishlar natijasida i-RNK tarkibida 34% guanin, 18% uratsil, 28% sitozin, 20% adenin borligini aniqlandi.Mazkur i-RNK uchun matritsa bo‘lgan DNK tarkibidagi nukleotidlarning % larini aniqlang.
BERILGAN: G - 34% , U – 18%, C- 28%, A – 20%
DNK dagi nukleotidlar =?
YECHISH: i-RNK DNK (I zanjir) DNK(II zanjir)
G – 34% C – 34% G - 34%
U – 18% A – 18% T – 18%
C – 28% G – 28% C – 28%
A – 20% T – 20% A – 20%
28%+34%=62% 2) 18%+20%=38%
62% : 2 = 31% G va C 38%:2=19% A va T
JAVOB: DNK zanjirida 31% guanin, 19% adinin, 31% sitozin, 19% tinim bor.
5) DNK molekulasining uzunligi 850 nm ga teng. DNK molekulasidagi nukleotidlar sonini aniqlang.
BERILGAN: DNK uzunligi 850nm.
Nukleotidlar soni= ?
YECHISH: 850:0.34 = 2500 ta (bitta zanjirda)
2500*2= 5000 ta
JAVOB: DNK da 5000 ta nukleotid bor.
II. Oqsil biosinteziga doir quyida berilgan masalalarni yeching.
1) DNK ning berilgan zanjiri asosida genetik kod jadvalidan foydalanib jadvalni to`ldiring.O`quvchiga DNK zanjiri beriladi.
DNKning 1- zanjiri
|
A
|
T
|
G
|
C
|
C
|
G
|
T
|
T
|
A
|
C
|
T
|
G
|
G
|
C
|
T
|
T
|
T
|
C
|
DNKning 2- zanjiri
|
T
|
A
|
C
|
G
|
G
|
C
|
A
|
A
|
T
|
G
|
A
|
C
|
C
|
G
|
A
|
A
|
A
|
G
|
i – RNK
|
A
|
U
|
G
|
C
|
C
|
G
|
U
|
U
|
A
|
C
|
U
|
G
|
G
|
C
|
U
|
U
|
U
|
C
|
Antikodon
|
U
|
A
|
C
|
G
|
G
|
C
|
A
|
A
|
U
|
G
|
A
|
C
|
C
|
G
|
A
|
A
|
A
|
G
|
Аminokislota
|
Gis
|
Gli
|
Asp
|
Asp
|
Arg
|
Liz
|
GTCATGGATAGTCCTAAT nukleotidlar ketma- ketligidan iborat DNK molekulasi asosida sintezlangan i-RNK molekulasidagi nukleotidlar ketma – ketligini va oqsildagi aminokislaotalar sonini aniqlang.
BERILGAN: DNK GTCATGGATAGTCCTAAT
i-RNK =?
Aminokilotalar soni = ?
YECHISH:
DNK G T C A T G G A T A G T C C T A AT
″′ ″ ″′ ″ ″ ″′ ″′ ″ ″ ″ ″′ ″ ″′ ″′ ″ ″ ″ ″
i- RNK C A G U A C C U A. U C A. G G A.U U A.
JAVOB: 6 ta aminokislota bor.
i-RNK CAG UAC CUA UCA GGA UUA
2. Oqsil molekulasida aminokislotalar quyidagi tartibda joylashgan. ser – glu – asp – tri – fen – ley – ala. Genetik kod jadvalidan foydalanib ushbu amonokislotalar ketma – ketligiga mos i-RNK molekulasidagi nukleotidlar ketma-ketligini aniqlang.
BERILGAN:
Aminokislota SER GLU ASP TRI FEN LEY ALA
Antikodon UCA GAA AAU UGG UUU UUA GCU
i-RNK AGU CUU UUA ACC AAA AAU CGA
JAVOB: i- RNK AGUCUUUUAACCAAAAAUCGA
3.i-RNK molekulasida UGCAAGCUGUUUAUAACCGAU tartibida nukleotidlar ketma – ketligi berilgan. Genetik kod jadvalidan foydalanib ushbu nukleotidlar ketma – ketligiga mos amonokislotalar ketma-ketligini aniqlang.
BERILGAN: UGC AAG CUG UUU AUA ACC GAU
YECHISH: sis liz ley fen izo tre asp
JAVOB: sistein, lizin, leysin, fenilalanin, izoleysin, treonin, asparagin
4. 450 nukleotid juftligidan iborat DNK bo`lagi asosida sintezlangan i-RNK dagi nukleotidlar sonini va oqsildagi aminokislaotalar sonini hamda oqsilning massasini aniqlang,
BERILGAN: DNK da 450 ta nukleotid jufti
Oqsildagi bitta aminokislota o`rtacha massasi = 120 Dalton
i-RNK dagi nukleotidlar soni=?
Oqsildagi aminokislotalar soni=?
Oqsil massasi =?
YECHISH: ______ 450ta (A G C T)
DNK transkipsiya i-RNK _______ 450(A G C U)
______ 450 ta (T C G A)
Oqsil (3ta nukleotid triplitidan iborat aminokislotalardan ketma – ketligidan tuzilgan)
450:3=150 ta (aminokislota)
150*120 Dalton= 18000 Dalton(Da)
JAVOB: i-RNK=450 (A G C U)
Aminokislota = 150 ta
Oqsil massasi =18000 Da
5. Oqsilning massasi 36000 ga teng bo`lsa, shu oqsilga mos i-RNKdagi va DNKdagi nukleotidlar sonini aniqlang.
BERILGAN: oqsil massasi= 36000 Da
i-RNK nukleotid soni=?
DNK nukleotid soni=?
YECHISH: 36 000 Da : 120 Da= 300 ta (aminokislota)
300*3=900 ta i-RNK nukleotidlari
900*2= 1800 ta DNK nukleoridlari (qo`sh zanjir)
JAVOB: i-RNK= 900 ta (A C G U)
DNK = 1800 ta (T G C A)
III. Hujayrada energiya almashinuviga doir quyida berilgan masalalarni yeching.
675 g glyukoza fermentlar ishtirokida aerob sharoitida bosqichma - bosqich parchalansa qancha energiya hosil bo’ladi?
BERILGAN: C6H12O6 →2sut kislota + 2 ATF + Q → 6CO6 + H2 O + 36 ATF + Q ↑
Massa : C6H12O6 =180g
Bosqichma –bosqich parchalanishda hammasi bo`lib, 2800 kj Q ajraladi.
675 g = ? Q
YECHISH: 180g ------ 2800kj
675 g------x
X=675*2800 = 1890000:180=10500 kj
180g
JAVOB: 675 g C6H12O6 to`liq parchalansa, 10500 kj energiya ajraladi.
Glikoliz jarayonida 4500 g glyukoza parchalangan bo’lsa, hujayrada qancha sut kislota hosil bo’ladi?
BERILAN: 180g C6H12O6 parchalansa, 2 mol sut kislota hosil bo`ladi.
4500 g C6H12O6 parchalansa =?
YECHISH: 180g-----2
4500 ----x
X=4500*2 =9000: 180= 50 mol
180
JAVOB: 4500 g C6H12O6 parchalanishidan 50 mol sut kislota hosil bo`ladi.
3) Muskullarda 7 mol glyukoza parchalandi. Shundan 3 mol glyukoza kislorod ishtirokida, 4 mol glyukoza kislorod ishtirokisiz parchalandi. Qancha CO2, H2O, sut kislota hosil bo`ladi.
BERILGAN: 7mol glukoza
3 mol C6H12O6 aerob parchalangan
4 mol C6H12O6 anaerob parchalangan
CO2 =? H2O=? Sut kislota =?
YECHISH: C6H12O6 + 6O2→ 6CO2 + 6H2O
3 C6H12O6 + 18O2→ 18CO2 + 18H2O
C6H12O6→ 2C3H6O3
4 C6H12O6→ 8C3H6O3
JAVOB: 3 mol glyukoza kislorodli muhitda parchalansa, 18 mol CO2va 18 mol H2 Oajraladi. 4 mol glyukoza kislorodsiz muhitda parchalansa, CO2va H2 O hosil bo`lmaydi. Faqat 8 mol sut kislota (C3H6O3) hosil bo`ladi.
4 ) Anaerob nafas olish jarayonida sitoplazmada 14 molekula sut kislota hosil bo’ldi. Parchalangan glyukozaning miqdorini aniqlang .
BERILGAN: O2 li muhutda 14 molekula sut kislota
Parchalangan C6H12O6 =?
YECHISH: 1mol C6H12O6→ 2mol C3H6O3
x C6H12O6→ 14 mol C3H6O3
x= 14*1 =14:2=7
2
JAVOB: 7 molekula glyukoza parchalangan.
Mashg’ulot natijalari va yakuniy xulosa.
XULOSA: Biz bugungi laboratoriya mashg`ulotida hayotning molekula va hujayra darajasidagi umumbiologik qonuniyatlargadoir masalalar yechishni o`rgandik va o`zimiz mustaqil masalalar yechdik.
Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish ______________________
Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, va qo`shmcha adabiyotlar.
Fan o`qituvchisi_____________________________________________
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _________________________
Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V
14- Mavzu: Umumlashtiruvchidars.
I.Darsning maqsadi:
a) ta’limiy:o`quvchilarningmavzuga oid umumiy ma`lumotlarini makrorlash.
b) tarbiyaviy: o`quvchilarning biologiya faniga bo`lgan qiziqishlarini oshirish, tirik tabiatni muhofaza qilish,unga ongli munosabatda bo`lishga o`rgatish, ularda ekologik, geografik, iqtisodiy, axloqiy , ilmiy va huquqiy tarbiya berish.
v) rivojlantiruvchi: O`quvchilarning darslik va qo`shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish.
d)shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar: Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3
II.Darsning turi:Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy.
III.Darsning usuli: . Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash.
IV.Darsning jihozi:Darslik ,ko’rgazmali qurollar.
V.Didaktik jihoz:Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.
VI.Texnik jihoz:Kadoskop,kompyuter, flepchat doska.
VII.Darsuchun talab etiladigan vaqt:45 minut:
Darsning texnologik xaritasi:
Dars bosqichlari
|
Vaqt
|
Tashkiliy qism.
|
|
Yangi mavzuni boshlashga hozirlik
|
|
Mavzularni takrorlash
|
|
Guruhlarda ishlash
|
|
Darsni yakunlash
|
|
Uyga beriladigan topshiriqlar
|
|
VIII.Darsning borishi (reja):
1.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,
d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi
2.Uyga vazifani so`rab baholash:a) og`zaki so`rov b) daftarni tekshirish
v) tarqatma materiallar orqali g) misollar yechish e) amaliy.
IX.Mavzularni takrorlash uchun savollar:
Savol va topshiriqlar:
Replikatsiya, transkripsiya so‘zlarining ma’nosini tushuntirib bering.
DNKdan RNKning sintezlanish mexanizmini izohlang.
Genetik kod xususiyatlari nimalardan iborat?
Matritsali sintez nima?
Oqsil sintezida ribosomalar qanday funksiyalarni bajaradi
t-RNKning oqsil biosintezidagi funksiyasini izohlang.
Hujayra tiriklikning tuzilish, funksional, rivojlanish birligi deganda nimani tushunasiz
Hayotning hujayra darajasining o‘ziga xos jihatlarini izohlang.
Hujayra nazariyasining mohiyatini va ahamiyatini tushuntirib bering.
Tirik organizmlar hujayralariga qiyosiy xarakteristika bering.
Replikatsiya, transkripsiya so‘zlarining ma’nosini tushuntirib bering.
DNKdan RNKning sintezlanish mexanizmini izohlang.
Genetik kod xususiyatlari nimalardan iborat?
Matritsali sintez nima?
Oqsil sintezida ribosomalar qanday funksiyalarni bajaradi?
t-RNKning oqsil biosintezidagi funksiyasini izohlang.
Eukariot hujayralarga qaysi yo‘l bilan bo‘linib ko‘payish xos?
Mitoz nima? Mitoz fazalarini tavsiflang.
Qanday qilib mitoz bo‘linish natijasida qiz hujayralar aynan bir xil irsiy axborotga ega bo‘ladi? Mitoz qanday biologik ahamiyatga ega?
Mitoz (a) va meyoz (b) bo‘linish natijasida qanday xromosoma to‘plamiga ega hujayralar hosil bo‘ladi?
Uyga vazifa:Mavzuni o`qib o`rganib kelish ______________________
Foydalanilgan adabiyotlar:10-sinf darsligi, va qo`shmcha adabiyotlar.
Fan o`qituvchisi_____________________________________________
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _________________________
Sana:________“___” Biologiya fani Sinf: 10-A10-B10-V
15- Mavzu: Hayotning organizm darajasi va uning o‘ziga xos jihatlari.12 -
|
