− bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga
tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular
har davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat
milliy hisoblar tizimiga mos keladi.
Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu
xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.
Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari
shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular
umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi
bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq.
Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq
bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining
ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir.
Masalan, tannarxning pasayishiga
mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo,
elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob
uskunalardan foydalanish
darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning
kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.
Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi,
ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha
mablag’ beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining
turmush darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi.
Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha klassifikasiyalanadi.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);
2. Yordamchi va boshqa materiallar;
3. Yoqilgi;
4. Energiya;
5. Asosiy va qo’shimcha
ish haqi;
6. Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
7. Asosiy fondlar amortizasiyasi;
8. Boshqa pul xarajatlari.
Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 –
elementlar kishi
mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini
ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur
pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish,
pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu
kabi xarajatlar).
Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha
klassifikasiya qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi.
Birlik
mahsulot uchun xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi
xarajatlar klassifikasiyalanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab
asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot
ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik
jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va
nobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo’shiladi.
Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli
doimiy xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan
xarajatlar mahsulot hajmi
o’zgarishiga qarab o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar,
energiya, asosiy ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot
hajmi o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot
hajmining ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining
pasayishiga olib keladi.
XULOSA
Korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va ularni pasaytirishning nazariy
va amaliy masalalarini o’rganib, mazkur ishni bajarishda
quyidagi xulosalarga
keldik.
1. Korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va ularni pasaytirishning nazariy va
amaliy masalalari iqtisodiy adabiyotlarda kam yoritilganligiga guvoh bo’ldik. Shu
tufayli, korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari va ularni pasaytirish bilan bog’liq
tushunchalarni topishga harakat qildik va ishda ular ma’lum bir tizimga keltirildi.
Shulardan kelib chiqib, korxonalar ishlab chiqarish xarajatlari
tushunchasiga quyidagicha tasnifladik:
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmunga ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga taqsimlanadi:
•
moddiy xarajatlar;
•
asosiy fondlar amortizasiyasi;
•
mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;
•
ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;
•
boshqa xarajatlar; korxonalarning ichki potensial
resurslari deganda
uning faoliyatini to’liq
ta’minlaydigan turli ichki manbalardan tarkib topgan resurslar tushuniladi.
