•v r r r & O M Z X **"
261
---------—
teskari (qabul qiluvchining tahriri) aloqalar majmuyi; 2) insonlar
o'rtasidagi o'zaro aloqa shakli va vositalari majmuyi.
MARKETING KONSEPSIYASI - l ) bozor munosabati sharoitlarida faoliyat
ko'rsatayotgan firma, tashkilot yoki shaxsning ish yuritish,
tadbirkorlikni tashkil etish falsafasi; 2) korxonaning yakuniy
maqsadi - daromad olish va iste’molchilar ehtiyojini qondirish
uchun foydalaniluvchi marketing faoliyatining asosiy vositalari,
qoidavag'oyalari tizimi. Atrofdagi aniq hoIatga,bozormunosabatlari
rivojlanish darajasiga qarab ananaviy, ishlab chiqarish, savdo, tovar,
ijtimoiy va servis konsepsiyalarini ajratib ko'rsatish mumkin.
MARKETING MAJMUASI - marketing retsepti, undan foydalanish korxonaga
maqsadli bozorlar ehtiyojlarini qondirish va atrof-muhitdagi
o'zgarishlarga moslashishda eng yaxshi ko'rsatkichlarga erishishga
imkon beradi. Eng sodda marketing retsepti tovar, narx, savdo
va kommunikatsiya siyosati sohasida (4P: Product, Price, Plase,
Promotion) muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlar o'tkazishni talab
qiladi.
t
MARKETING MODELLARI - l) foyda olish yoki uni o'stirish maqsadida
tovar va xizmatlarga talabni yaratish va takror ishlab chiqarish
bo'yicha o'zaro aloqalar jarayonida marketing tizimi subyektlari
xulq-atvorini ko'rsatish, sifat va sonlar jihatidan aks ettirish shakli;
2) marketing tizimini loyihalashtirish, rejalashtirish, tashkil etish,
faoliyat ko'rsatish va rivojlanishda marketing muhiti hamda
subyektlarining funksional, sabab-oqibat va resurs aloqalarini
ifodalovchi va aks ettiruvchi (imitasiya, regressiya, korrelyasiya va
h.k.) modellar majmuyi; 3) marketing-miks yoki uning tarkibiy
qismlari modellari (tovar siyosati modeli, narx hosil bo'lish modeli,
reklama modeli va h.k.).
MARKETING NAZORATI - strategik va marketing rejalarining bajarilish
natijalarini o'lchash, tahlil qilish va ularga zaruriy o'zgartirishlar
kiritish jarayoni.
MARKETINGNING O 'ZA R O ALOQALARI - l ) xizmat ko'rsatish
tadbirkorligining tovar hayotiylik davrining har bir bosqichida
barcha bozor subyektlari bilan aloqalarni rejalashtirish, tashkil
etish va boshqarish jarayonida barcha faoliyat turlari va resurslarni
qamrab olishga yo'naltirilgan istiqbolli konsepsiya. Mijoz bilan
uzoq muddatli o'zaro munosabatlarga va bitimda ishtirok etuvchi
tomonlar maqsadlarini qondirishga yo'naltirilgan konsepsiya;
2) bajarish mas’uliyatini taqsimlash va kengaytirish tamoyillari
bo'yicha marketingni tashkil etish usuli.
262
MARKETING
OPERATSIYALARI
TADQIQOTI
-
l )
marketing
qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish tizimida foydalaniluvchi
usullar (matematik dasturlashtirish, o'yinlar nazariyasi, qarorlar
nazariyasi, tasvirlarni tanib olish nazariyasi va hokazo) yig'indisi;
2) boshqa usullar yordamida bundan ham yomon javob beriladigan
amaliy savollarga yomon javob berish san’ati.
MARKETING PRINSIPLARI (TAMOYILLARI) - bozorni bilish, bozorga
moslashish va bozorga ta’sir o'tkazish.
MARKETING QARORI - l) istemolchilarning tovar va xizmatlarga talabini
barqaror shakllantirish, rivojlantirish va qondirish uchun zarur
bo'Igan marketing tadbiri yoki tadbirlari majmuyi, variantlar
ichidagi tanlash, javob; 2) firma, tovar va xizmatlarning raqobatchilik
ustunligini saqlab qolish yoki yaxshilash uchun marketing tizimi
subyekt va obyektlariga maqsadli yo'naltirilgan ta sir ko'rsatish.
MARKETING QARORI QABUL QILISHNING SAMARADORLIGI - l)
marketing vazifasinibajarishningko'rib chiqilayotgan (kutilayotgan)
ko'plab variantlari orasidan tanlab olishda iqtisodiy tavakkalchilik
narxining natijasi, foydalilik ko'rsatkichi; 2) marketing vazifasini
bajarishning tanlab olingan variantining iqtisodiy samara keltirish
qobiliyati.
MARKETING REJASI - belgilangan marketing maqsadlariga erishishda yordam
berishi kutilayotgan chora-tadbirlarning ketma-ketlikda detalli
ravishda ifodalanishi.
MARKETING SALOHIYATI - l ) korxona salohiyatining ajralmas qismi; 2)
tovar, narx, kommunikatsiya va savdo siyosati, talabni o'rganish
sohasida samarali marketing tadbirlarini rejalashtirish va o'tkazish
hisobiga marketing tizimining doimiy raqobatbardoshligi, tovar
va xizmatlarning bozordagi iqtisodiy va ijtimoiy konyunkturasini
ta'minlash qobiliyatlari majmuyi.
MARKETING STRATEGIYASI - iste’molchilami jalb etish, ularning ehtiyojini
qondirish va o'z maqsadiga erishish uchun marketing kompleksini
qo'llash tartibi.
MARKETING STRATEGIYASINI ISHLAB CHIQISH - maqbul topilgan
tovar g'oyasi asosida dastlabki marketing strategiyasini yaratish.
MARKETING TADQIQOTI - firma oldida turgan marketing vaziyati bilan
bog'liq hamda to'plash, tahlil qilish va natijalar hisobotini tuzish
uchun zarur bo'Igan ma’lumotlar doirasini tizimli ravishda aniqlash.
MARKETING TADQIQOTI DIZAYNI - l ) marketing tadqiqoti jarayoni va
modelini loyihalashtirish va tuzish; tadqiqotni o'tkazish, marketing
263
axborotlarini izlab topish uchun ratsional rejalami ishlab chiqish.
Qo'lda yoki axborot texnologiyalari yordamida amalga oshirilishi
mumkin; 2) marketing tadqiqoti subyektlari xulq-atvorining
o'zgarish holatlarini o'rganish va bashorat qilish bo'yicha ijodiy
jarayon.
MARKETING TAD QIQOTL ARI -
moddiy boyliklar va xizmatlar
muomalasi sohasida qarorlar qabul qilish hamda ularni nazorat
qilish jarayonlarini takomillashtirish maqsadida muntazam
ravishda muammolarni tahlil etish, asosiy qoidalarni yaratish va
ma’lumotlarni jamg'arish.
MARKETING TAFTISHI - korxonaning marketing doirasini atroflicha,
sistemali, xohs va muntazam tadqiq etish.
MARKETING TAKTIKASI - strategik maqsadlarga erishish uchun
marketingning aniq yo'naltirilgan amaliyoti.
MARKETING TIZIM I - bozor muhitining mustaqil, foyda olish maqsadida
tovar va xizmatlarga talabni shakllantirish va rivojlantirish bo'yicha
o'zaro uzluksiz aloqada bo'luvchi ijtimoiy-iqtisodiy elementlar
majmuyi. Marketing tizimi o'z ichiga quyidagilarni oladi: ishlab
chiqaruvchi firma, ta’minotchi firma, raqobatchi firma, vositachi
firma, iste’molchi (bozor).
MARKETING TIZIMINI AXBOROT BILAN TA’MINLASH -
l)
marketing hujjatlarini rasmiylashtirish usullari va vositalari
majmuasi, marketing tizimining holati va xulq-atvori to'g'risidagi
ma’lumotlarni izlab topish, kodlashtirish va saqlashni tashkil etish;
2) marketing tizimining normal faoliyat ko'rsatishini ta’minlovchi
quyi tizimlardan biri (tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy, texnik, dasturiy,
matematikta’minotvaboshqalar); 3) marketingaxborotlarimanbayi,
uning asosida korxona menejmenti turli xil boshqaruv qarorlarini
qabul qiladi; 4) ma’lumotlarni olish, ishlov berish, tizimlashtirish
va ularni “iste’mol uchun tayyor” axborotga aylantirish.
MARKETING TIZIMINING SAMARADORLIGI - l) marketing tizimining
marketing xarajatlari belgilab qo'yilgan holda tovar va xizmatlarga
talabni takror ishlab chiqarishni to'xtovsiz shakllantirish jarayonini
ta’minlash qobiliyati ko'rsatkichi; 2) marketing tizimi faoliyatining
sifat ko'rsatkichi; 3) marketing tizimi subyektlarining resurslar
ayirboshlash jarayonida o'zaro aloqalari natijaviyligining kompleks
ko'rsatkichi.
MARKETING XARAJATLARI - tovar va xizmatlarni shakllantirish hamda
takror ishlab chiqarish bo'yicha marketing chora-tadbirlari va
264
marketing faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan sarf
va chiqimlar yig'indisi. Marketing xarajatlarining asosiy tarkibiy
qismlari: boshqaruv xarajatlari, marketing bo'limi xodimlari
maoshi, amortizatsion ajratmalar, marketing bo'limining normal
faoliyat ko'rsatishi uchun zarur bo'lgan material va resurslar, tovar
siyosati, narx siyosati, kommunikativ siyosat, savdo va distributiv
siyosat uchun sarflanuvchi xarajatlar.
MARKETIN GDA
TARMOQ, YONDASHUVI
-
marketing
tizimi
subyektlarining faqat ikki tomonlama (xaridor va sotuvchi) emas,
balki ko'p tomonlama o'zaro aloqalari jarayonini aks ettirish
konsepsiyasi. Tarmoq yondashuvi na sotuvchilar va na xaridorlar
o'zlariga hamkorni tanlash va ularni almashtirishda erkin emas,
chunki resurslar o'zgarganda ularning bir-biriga qaramligi yuzaga
keladi, ya’ni aloqalar almashuvi buziladi. Marketing tarmog'i a’zolari
o'rtasida resurslar ayirboshlash “qaramlik” va “hokimlik” manbayi
hisoblanadi. Marketing tarmog'i uchta o'zaro bog'liq tarkibiy
qismdan iborat: ishtirokchilar (firmalar), resurslar va faoliyat turlari.
Tarmoq yondashuvi resurslarning turli xilligi va ularni ierarxik
nazorat qilishni talab qiladi.
MARKETINGNI BOSHQARISH - korxona maqsadlariga erishishi uchun
ahamiyatli xaridorlar bilan foydali ayriboshlovlarni o'rnatish,
mustahkamlash va qo'llab-quwatlash yuzasidan qilingan tahlil,
rejalashtirish, tatbiq qilish va tadbirlar bajarilishini nazorat qilish
harakatlari. Marketingni boshqarish jarayoni quyidagilardan tarkib
topgan: l) bozordagi imkoniyatlarni tahlil qilish; 2) maqsadli
bozorni tanlab olish; 3) marketing usulini ishlab chiqish; 4)
m
MARKETINGNI REJALASHTIRISH - marketing rejasini tuzish, tovarlarni
sotish hajmining o'sishi va firma foydasini maksimallashtirishga
qaratilgan marketing strategiyasini tanlash bilan bog'liq jarayon.
MARKETIN GNIN G TASHKILIY TUZILMALARI - menejmentning
asosiy tamoyillari - markazlashtirish, desentralizatsiya va
moslashuvchanlikni modifikatsiya qilishga asoslangan marketing
xizmati asosiy bo'linmalarining o'zaro harakatlari sxemasi turlari.
Funksional, mahsulot, bozor va matritsa strukturalari hamda
ularning modifikatsiyalarini ajratib ko'rsatish mumkin.
MARKET-MEYKER - qimmatli qog'ozlarga doir narxlar, talab va taklif
darajasini saqlab turish uchun birja bitimlarini tuzish majburiyatini
o'z zimmasiga olgan investitsiya vositachisi.
——
—
265
—
MARKS KARL GENRIX (1818-1883) - nemis olimi. Tarixni tushunishga
iqtisodiy yondashuv qoidasini yoqlab, kapitalistik ishlab chiqarish
usulining rivojlanishini chuqur va keng tahlil qilgan. Mehnat, qiymat
nazariyasiga asoslanib, XIX asrning ikkinchi yarmidagi iqtisodiyotni,
unga xos tendensiyalarni tahlil qilib, qo'shimcha qiymat nazariyasini
yaratgan. Uning asosida mehnatni ekspluatatsiya qilish qoidasi
yotadi. U iqtisodiyot fanining prinsipial muammolariga, xususan,
fanning mavzusi, kapitalizmning ishlab chiqarish munosabatlari
tizimi, bir formatsiyadan ikkinchi formatsiyaga o'tish kabi
muammolariga original talqin bergan. 4 tomdan iborat “ Kapital”
asari muallifi.
MARSHAL ALFRED (1842-1924)
- angliyalik iqtisodchi. Kembrij
maktabi va narx (talab va taklif) nazariyasi asoschisi. Uning “Siyosiy
iqtisod prinsiplari” (1890) darsligi yarim asr davomida XX asrning
40-yillarigacha iqtisodiy ta’lim asosi bo'lib kelgan. A. Marshal
nazariyasiga binoan, iqtisodiy jarayonlar narx talab va taklif asosida,
ya’ni me’yoriy naflilik hamda me’yoriy xarajatlar bilan aniqlanadi,
shuningdek, qisqa muddatli va uzoq muddatli taklif va talab
o'rtasidagi tafovut haqidagi qoida iqtisodiy nazariyaga Marshal
tomonidan kiritilgan.
MARSHALL XOCHI - talab va taklif egri chiziqlarining kesishganligini
ko'rsatadi. Kesishgan nuqta ularning muvozanati hamda turg'un
bahosini ifodalaydi.
MARTABA - insonning ish bilan bog'liq yillari mobaynida mehnat tajribasi
va faoliyatiga taalluqli, alohida anglab yetilgan nuqtayi nazari va
xulq-atvoridir (egallagan lavozimlaridagi, ish o'rinlaridagi izchillik,
mehnat tashkilotidagi mavqeyining ahvoli).
MAS’ ULIYAT - zimmasiga yuklatiladigan vakolatlarning amalda bajarilishi
oqibatlari, bajarilgan ishlarning pirovard natijasini baholashning
mezoni va shakliy ifodasi; boshqaruvni tashkil etish prinsipi.
MAS’ULIYAT MARKAZI - ish faoliyati natijasi uchun rahbari javob
beradigan tegishli subyektning tarkibiy bo'linmalari.
MASSHTAB SAMARASI - ishlab chiqarish masshtabining kengayishi
surati bilan mahsulot ishlab chiqarishning o'sish sur’ati o'rtasidagi
bog'liqlikni ifodalaydi. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan omillar
miqdoriga ishlab chiqarish masshtabi deyiladi.
MAS’ULIYATI CHEKLANGAN JAMIYAT - o'z mulki chegarasida
majburiyatlarga javobgar bo'Igan, qismlarga bo'lingan ustav
fondiga ega bo'Igan ta’sis hujjati bilan belgilangan aksioner jamiyat
266
turi. Jamiyat a’zolari mablag‘i jamiyat roziligi bilan boshqa shaxsga
berilishi mumkin.
MATERIALLAR - ishlab chiqarish moddiy sharoitlaridan biri, ya’ni mehnat
buyumlari. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini materiallar
tashkil qiladi. Asosiy vositalardan farq qilib, materiallar bir ishlab
chiqarish jarayonida o'z qiymatini to'la ravishda mahsulot
tannarxiga o'tkazadi.
MATERIALLARDAN FOYDALANISH KOEFFITSIYENTI - xomashyo
va materiallarning oqilona tarzda sarflanishini tavsiflovchi
ko'rsatkich. Tayyor mahsulot tarkibiga kiruvchi materiallarning
ishlov berilgan materiallar umumiy hajmiga nisbati sifatida
hisoblanadi.
MATERIALLARNI BAHOLASH USULLARI - ishlab chiqarishga yoziladigan
ishlab chiqarish zaxiralarining haqiqiy tannarxini aniqlash ularni
baholashning quyidagi usullarini qo'llash bilan amalga oshiriladi:
l ) o'rtacha tannarx bo'yicha; 2) o'rtacha chamalangan baholar
bo'yicha, birinchi tushum - birinchi xarajat, FIFO; 3) o'rtacha
chamalangan baholar bo'yicha, oxirgi tushum - oxirgi xarajat, LIFO.
Materiallarni baholashning birinchi usulida, hisobot oyi davomida
sarflangan materiallar ishlab chiqarish xarajatlari schyotlariga
odatdagidek, joriy baho bo'yicha yoziladi. Hisobot oyi oxirida
haqiqiy tannarx bilan joriy baho o'rtasidagi farqning tegishli ulushi
yoziladi. FIFO va LIFO usullari rivojlangan mamlakatlarda ishlab
chiqarish zaxiralarini baholash usullari sifatida ishlab chiqilgan.
FIFO usulida birinchi tushum - birinchi xarajat degani shuni
bildiradiki, ishlab chiqarishga qaysi materiallar par tiyasi berilishidan
qat’i nazar, ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar
bahosi bo'yicha baholanadi, so'ngra ikkinchi partiya bahosi bo'yicha
va hokazo. LIFO usulida boshqa qoida qo'llaniladi. Bunda oxirgi
tushum - oxirgi xarajat, ya’ni materiallar ishlab chiqarishga awal
oxirgi partiya tannarxi bo'yicha yoziladi, so'ngra awalgi partiya va
hokazo.
MATRITSALI LOYIHA - funksional va maxsus loyihalarni o'z ichiga
olgan tashkiliy tuzilma. Har bir loyihada har xil funksional
bo'linmalar
mutaxassislaridan
foydalaniladi.
Bunda
bo'sh
menejerlar qaysi masalalar qachon yechilishi kerakligi, funksional
menejerlar esa loyihani bajarish uchun mutaxassislardan qay birini
jalb etish zarurligi va qanday texnologik usullardan foydalanish
maqsadga muvofiqligini hal qiladi.
MATRITSALI TARKIB - matritsa turidagi katakchaiardan tashkil topgan
tarkibdir. U o'zini ikki turdagi departamentalizatsiya birlashmasi
deb biladi: vazifa va mahsulot bo'yicha.
MAVJUD DAROMAD - takror taqsimlanuvchi daromad hisobi (schyoti)
dagi balanslantiruvchi modda. Bu modda institutsion birlik yoki
birlamchi daromadi qoldig'iga barcha joriy transfertlar (mazkur
birlik yoki sektorlarning natura shaklidagi ijtimoiy transferti bunda
mustasno)ni qo'shish hamda bu birliklar va sektorlar tomonidan
natura shaklida to'lanadigan ijtimoiy transfertlami chegirib tashlash
natijasida hosil bo'ladi.
MAVJUD MAHSULOT - o'tgan yoki joriy yil (davr)da ishlab chiqarilgan
yoxud import asosida keltirilib, tovardan foydalanuvchiga berilgan
mahsulot.
MAVSUMIY NARX - mavsumiy tovarlarga belgilanadigan narx; o'zgaruvchan
narxning bir ko'rinishi.
MAVSUMIY TALAB - iste’mol qilish yaqqol mavsumiy xarakterga ega bo'lgan
tovarlarga talab.
MAVSUMIY TEBRANISH - ayrim fasl va oylarda ko'p yillik qatorlarda
muntazam ravishda kuzatiladigan barqaror tebranishlar.
MAXFIY KELISHUV - ochiq kelishuvga kelmasdan, firmalarning mahsulot
ishlab chiqarish hajmi va ularning narxi bo'yicha maxfiy kelishib
olish bilan bog'liq vaziyat.
MAXSUS AUDITORLIK TOPSHIRIG'I - auditorlik tashkiloti bilan
tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan rasmiy buxgalteriya
hisobotidan farqli bo'lgan maxsus hisobotning tekshirish yoki
buyurtmachi bilan kelishilgan boshqa tekshirishlarni amalga
oshirish. Bunday vazifa buxgalteriya hisobotining alohida maxsus
moddalarini tekshirish, mulk holati, kapitaldan foydalanish va
xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo'jalik faoliyati bilan
bog'liq bo'lgan boshqa masalalar bo'yicha tekshiruvlar o'tkazishni
o'z ichiga olishi mumkin. Maxsus auditorlik vazifasi haqida
shartnoma auditorlik tashkiloti va xo'jalik yurituvchi subyekt yoki
uning buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchi manfaatdor shaxs
yoxud davlat organi ishtirokida tuziladi.
MAXSUS BOJXONA BOJLARI - bojxona bojlarining ko'rinishlaridan biri
bo'lib, agarmamlakatgaolibkirilayotganmahsulotlarshungao'xshash
mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi mamlakatning o'zidagilarga zarar
yetkazadigan bo'lsa, himoya vositasi bo'lib xizmat qiladi. Boshqa
mamlakatlarning diskriminatsion harakatlariga nisbatan javob
tariqasida ham qo'llanilishi mumkin.
MAXSUS IMTIYOZLI KREDITLASH JAMG'ARMASI - kichik va
o'rta tadbirkorlik subyektlariga imtiyozli kreditlar, shuningdek,
mikrokreditlar berish maqsadida tashkil qilingan jamg'armadir.
Imtiyozli kredit berish jamg'armasi hisobidan beriladigan
mikrokreditlar bo'yicha foiz stavkalari mikrokredit berilgan kundagi
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasining 50 foizdan ortiq
bo'lmagan miqdorda belgilanadi
MAXSUS IQTISODIY ZONA - erkin iqtisodiy zonalarning maxsus turi
bo'lib, texnologik zonalar deb ataladi. Bu zonalarda yangi texnika
va texnologiyani yaratish uchun imtiyozlardan chet el korxonalari,
milliy korxonalar, shu jumladan, har xil tashkilotlar ham foydalanadi.
Savdo, sanoat, texnologiya ishlari uchun qulayliklar barpo etiladi.
MAXSUS LOYIHA - ma’lum bir doimiy ish bilan shug'ullanuvchi maxsus
tashkillashtirilgan odamlar guruhiga asoslangan loyihani amalga
oshirishga yo'naltirilgan tashkiliy tizim.
MAXSUS TALABLI TOVARLAR - maxsus iste’molchilarga mo'ljallangan,
ularning yuqori didi va boy tasawuriga mos xislatlar berib
tayyorlangan tovarlar.
MAXSUS ZAXIRALAR - zaxiralaming har bir kreditlar bo'yicha tashkil etilgan
zaxira summalaridir.
ME’YORIY MAHSULOT - bir ishlab chiqarish omili, qo'shimcha birligining
sarf qilinishi bilan yaratilgan qo'shimcha mahsulot. Bunda ishlab
chiqarishning boshqa omillari o'zgarmasdir. Ishlab chiqarish
omillari har qanday narxining asosida me’yoriy mahsulot yotadi.
ME’YORIY NAFLILIK - har bir keyingi xarid qilinayotgan tovar va
xizmatlarning iste’molchi uchun keltiradigan orttirma nafi. Masalan,
iste’molchi kutubxonasiga jahon klassiklari kitobini yig'adi.
Kutubxonadagi hamma kitoblarning yig'indisi umumiy naflilikni
tashkil etadi. U har bir yangi kitobni xarid qilishi bilan ortib boradi.
Me’yoriy nafni har bir xarid qilinadigan, aytaylik, Furqat asarlarining
navbatdagi kitobini xarid qilishdan kelgan naf tashkil etadi.
ME’YORIY NAFLILIKNING PASAYIB BORISH QONUNI - xaridor
qo'shimcha mahsulotning narxi pasayib borishi sharoitida sotib
oladi. Chunki inson mahsulotni sotib olgan sari unga kamroq
qoniqish beradi. Faraz qilamizki, iste’molchi kitob yig'moqda.
Shaxsiy kutubxonani shakllantirish jarayonida 10 va 100 kitobning
nafliligi bir xilda bo'lmaydi. Kutubxonada kitoblarning to'planib
borishi ehtiyoji o'tkirligi pasayadi. Shunga muvofiq, yuzinchi
kitobning me’yoriy nafliligi 10-kitobga nisbatan past bo'ladi.
ME’YORIY TASHQI NAFLIK - tovar va xizmatlarni sotuvchi hamda xaridordan
tashqari uchinchi taraf oladigan me’yoriy naf.
ME’YORIY UNUMDО RLIKNING KAMAYISHI QONUNI - mahsulot
ishlabchiqarishgasarfqilinadigano‘zgaruvchanomilningqo‘shimcha
birligi oldingisiga nisbatan mahsulot hajmining kamroq ortishiga
olib keladi. Faraz qilamizki, korxonada dastgohlar va ishchilar bor,
ishlab chiqarish bir smenada tashkil qilingan. Endi korxonaga yana
qo'shimcha ishchilarni ishga yollab, ishlab chiqarishni ikki smenali,
so'ng uch smenali qilib tashkil qiladi. Bunda ishlab chiqarish
unumdorligi va korxona daromadliligi oshib boradi. Agarda yana
ishchilar yollanadigan bo'lsa, unumdorlik oshmaydi. Doimiy omil
hisoblangan dastgohlarning o'z imkoniyatlari tugagan bo'ladi.
Unga qo'shimcha resurslarni jalb etish oldingi samarani bermaydi,
balki shu vaqtdan boshlab ishlab chiqarishga qo'shimcha sarflar
samaradorligi past, mahsulot birligiga sarflar oshib boradi. Agar
ishlab chiqarish qurollari (dastgohlar) niyangilasa, yana unumdorlik
oshib boradi. Lekin ma’lum vaqt o'tgandan so'ng yuqorida biz qayd
qilgan hoi yana qaytariladi. Ushbu qonun qisqa vaqt mobaynida
harakat qiladi.
ME’YORIY XARAJATLAR - bir qator chegaralanish sharoitlaridan kelib
chiqqan holda va subyektning kelgusidagi faoliyatiga yo'naltiradigan
xarajatlarning ilmiy asoslangan darajasi.
ME’YORIY-TEXNIK
SEKTOR
-
intellektual
va
sanoat
mulkini
patentlash hamda huquqiy himoya qilish, bozorda korxona
mahsulotlarining raqobat kurashida ustunlikka erishishiga doir
tavsiyalar berish.
ME’YORLASHTIRILGAN
T O 'G 'R I
MEHNAT
XARAJATLARI
-
me’yorlashtirilgan mehnat vaqtini birlik mahsulot miqdoriga
ko'paytirish natijasida olingan miqdor. Ushbu miqdor me’yor
darajasiga ko'paytirish yo'li bilan ham topiladi. Mazkur to'g'ri
xarajatlar mahsulotlarning aniq bir turini ishlab chiqarish natijasida
ro'yobga chiqadi va uning tannarxiga to'g'ridan-to'g'ri qo'shiladi.
ME’YORLASHTIRILGAN
UMUMIY
MEHNAT
SARFLARI
-
hisobot davri mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot birligining
miqdoridan va birlik tayyor mahsulotga to'g'ri keladigan
me’yorlashtirilgan mehnat sarflaridan kelib chiqqan holda
aniqlanadigan ko'rsatkich.
ME’YORLASHTIRISH - ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishning
samaradorligini ta’minlashga yo'naltirilgan muqobil me’yorlar va
me’yorlashtirishning ilmiy asoslangan hisoblar jarayoni.
-
270
--
MEDIANA - to'plamni teng ikki qismga bo‘ luvchi belgi qiymatidir.
MEHNAT - insonning biror-bir maqsadga qaratilgan ongli faoliyati bo'lib, u
orqali inson o'z ehtiyojlarini qondirish uchun tabiat in’omlarini
o'zgartiradi. Inson mehnati ikki yoqlama xarakterga ega: a) konkret
mehnat - tovarning iste’mol qiymatini yaratadigan, biron-bir aniq
ko'rinishga ega bo'lgan mehnat turi tushuniladi; b) abstrakt mehnat
- tovar qiymatini yaratadi. “Abstrakt” (o'zbektilida “mavhum” degan
ma’noni bildiradi) mehnatning aniq shaklidan qat’i nazar, umuman
sarflangan ish kuchidir, jami ijtimoiy mehnat sarfidan iborat bo'ladi.
MEHNAT BALANSI - mehnat resurslarining (ish kuchi, ish vaqti) haqiqatda
yoki kutilgan va ulardan foydalanish miqdorini aks ettiradi. Mehnat
balansida ishchi kuchini qayta ishlab chiqarish, joylashtirish va
mehnat resurslarini iste’molga mos ravishda taqsimlashning asosiy
jarayonlari haqida ma’Iumotlar ko'rsatiladi.
MEHNAT BIRJASI - doimiy ish joyini yo'qotgan ishsizlarni ro'yxatga olish.
Ularga nafaqa to'lash, yangi ish o'mi topib joylashtirish va
boshqa kasb-hunarga o'qitishni tashkil etib berish kabi vazifalarni
bajaruvchi muassasa. Mehnat birjasining mamlakat bo'yicha bosh
boshqarmasi, viloyat va tumanlarda esa bo'limlari mavjud bo'ladi.
MEHNAT BIRLIGINING BO ZO R BAHOSI - ish haqi miqdori (stavkasi)
bo'lib, u shartnomada belgilab qo'yiladi va muayyan vaqt birligi
ichida bajariladigan hamda muayyan kasb-malaka xususiyatlariga
ega bo'lgan mehnatga to'lanadigan haq darajasini belgilab beradi.
MEHNAT BOZORI - ish kuchiga talab va taklif asosida bo'lgan munosabat
shakllanishi. Mehnat bozori mamlakatdagi ishchi kuchiga bo'lgan
talab va uning taklif etilishi o'rtasidagi mutanosiblik nisbatini
ifodalaydi. Mehnat bozori shakllanishi mumkin, agarda ishchi
kuchi o'z mehnatining egasi bo'Isa. Mehnat bozori orqali ishchi
kuchi ma’lum muddatga sotiladi. Ishchi kuchiga bo'lgan talab uning
taklifidan ortiq bo'lsa, uning bahosi ko'tariladi yoki aksincha.
MEHNAT BOZOR1DA MONOPSONIYA - mukammallashgan raqobatdagi
mehnat bozorining alohida bir chetki ko'rinishi bo'lib, bunda biror
kichik shahardagi yagona firma mahalliy aholining ko'p qismini ish
bilan ta’minlaydi.
MEHNAT BUYUMI - moddiy boyliklar ishlab chiqarish maqsadida kishining
mehnati yo'naltirilgan buyumlar. Mehnat buyumlariga xomashyo,
asosiy materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, ta’mirlash uchun
ehtiyot qismlar kiradi. Mehnat buyumlari aylanma mablag'larga
kirib, mehnat qurollari bilan birga ishlab chiqarish vositalarini
tashkil etadi.
271
—
MEHNAT BUYUMLARI (PREDMETLARI) - tabiiy moddalar, narsa
yoki narsalar jamlanmasi bo'lib, inson o'zining shaxsiy va ishlab
chiqarish ehtiyojini qondirish uchun mehnat vositalari yordamida
ularga tasir o'tkazadi.
MEHNAT FAOLIYATI - insonning biror mehnat turi bilan band bo'lishi
tushuniladi.
MEHNAT HAQI - joriy davrda ish beruvchi tomonidan yollangan xodimga
bajargan ishlari uchun berilgan pul yoki natura usulidagi to'lovlar
bo'lib, ular hisoblangan summalar yig'indisidan tashkil topadi va
ikki qismga bo'linadi: ish haqi va ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar.
MEHNAT HAQI XARAJATLARI - asosiy ishlab chiqarish xodimlarining
ish haqi mukofotlari, rag'batlantiruvchi va tiklovchi (qoplovchi)
to'lanmalar, natural haq sifatida beriladigan mahsulotlarning
qiymati, tuzilgan shartnomalar bo'yicha xodimlarga beriladigan
mehnat haqi va boshqa to'lanmalarni o'z ichiga oladi.
MEHNAT IQTISODIYOTI VA SOTSIOLOGIYASI - ish beruvchi va
yollanma xodimlarning mehnat jarayonida yuzaga keladigan
iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarini ifoda etadigan fan.
MEHNAT JAMOASI - xodimlarning birgalikda mehnat faoliyatini amalga
oshiruvchi birlashmasi.
MEHNAT JARAYONIDA KADRLARGA OID YANGILIKLAR - yangi
texnika va mehnat turlarini o'zlashtirish, kadrlar bilan ishlashning
yangi usullari, xodimlarni yangi vazifalarga ko'tarish va ularning
o'rnini o'zlashtirish usullari yangi lavozim tavsifnomalari va
yo'riqnomalarini ishlab chiqish va shu kabilarni nazarda tutadi.
MEHNAT KO'NIKMASI - personalning tashkilot bilan o'zaro hamkorligi
jarayonida ularning o'zaro moslashuvi.
MEHNAT KOOPERATSIYASI - korxonada biror mahsulot yaratish uchun
mehnat qilayotgan ishchilar o'rtasida o'sha mahsulotni ishlab
chiqarish uchun bajarilishi zarur bo'lgan ish operatsiyalarining
taqsimlangan holda bir-biriga muvofiq ishlashi. Mehnatning
kooperatsiyalashuvi mehnat taqsimotini chuqurlashtiradi, ishchilar
bir xil ishnigina bajarishga ixtisoslashadilar va natijada mehnat
unumdorlgi ortishi ta’minlanadi.
MEHNAT MAZMUNI - ishlarning kasbiy mansubligi, ularning tarkibiy
murakkabligi, bajarishdagi izchilligi bilan belgilanadigan mehnat
elementlari bo'lib, xodimning mehnat predmetlari va vositalari
bilan o'zaro munosabatga kirishuvidir.
MEHNAT REDUKSIYASI - murakkab mehnatni oddiy mehnatga aylantirish
demakdir.
2
7
2
MEHNAT
RESURSLARI
-
aholining
mehnatga
layoqatli
qismi.
Erkaklarning 16 yoshdan 55 yoshgacha, ayollarning 16 yoshdan 50
yoshgacha bo'Igan qismi.
MEHNAT RESURSLARI BALANSI - mavjud mehnat resurslari va
ularning faoliyat turlari hamda sohalari bo'yicha taqsimlanishini
ifodalovchi ko'rsatkichlar tizimi.
MEHNAT SHARTNOMASI - tadbirkor va ishga kiruvchi shaxs o'rtasidagi
kelishuv. Unga ko'ra xodimning mehnat vazifasi, ish joyi, lavozimi,
oylik ish haqi, ish boshlash vaqti va hokazolar belgilab beriladi.
MEHNAT TAQSIMOTI - ijtimoiy mehnatning mustaqil vazifalarini bajaruvchi
mehnat turlariga ajralish jarayonidan iborat. Mehnat taqsimoti yuz
berganda, bir mehnat turidan ikkinchisi, ikkinchisidan uchinchisi
va hokazolar ajralib chiqadi va bu jarayon uzluksiz davom etaveradi.
MEHNAT UNUMDORLIGI - insonlar ishlab chiqarish faoliyatining
samaradorligi; xodim moddiy ishlab chiqarish sohasida ish vaqti
birligida ishlab chiqargan mahsulotlar miqdori yoki mahsulot
birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bilan o'lchanadi.
Mehnatning ijtimoiy unumdorligi ishlab chiqarilgan milliy
daromadning moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo'Igan
har bir xodimga nisbatan hisoblanadi.
MEHNAT
UNUMD ORLIGINI
OSHIRISH
ZAXIRALARI
(REZERVLARI) - texnika va texnologiyani takomillashtirish,
ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishni yaxshilash
hisobiga mehnat unumdorligini oshirishning barcha omillaridan
yanada to'laroq foydalanish imkoniyatidir.
MEHNAT VOSITALARI - insonning yaratayotgan buyumlariga o'z ta’sirini
o'tkazuvchi vositalar hisoblanadi. Mebnat vositalari tarkibida ishlab
chiqarish qurollari yetakchi rol o'ynaydi. Ishlab chiqarish qurollari
yordamida ishchilar mehnat buyumlarining tashqi ko'rinishini
o'zgartiradilar, ularga yangi tus beradilar va mehnat mahsuliga
aylantiradilar.
Mehnat
vositalariga,
shuningdek,
imoratlar,
inshootlar, transport vositalari va xo'jalik jihozlari ham kiradi.
MEHNAT O'LCHOVI - ma’lum mahsulotni ishlab chiqarish yoki boshqa biron
ishni bajarish uchun sarflangan ish vaqtini aniqlashga xizmat qiladi.
Bu o'lchovga kishi/kun va kishi/soatni misol keltirish mumkin.
MEHNATDAN QONIQISH HOSIL QILISH - xodimning mehnat
mazmuniga, xarakteri va shart-sharoitlariga qo'yadigan talablarining
muvozanatli holati. Bu talablarni amalga oshirish imkoniyatlariga
subyektiv baho berishdir.
MEHNATGA HAQ, TO'LASH TIZIM I - o ‘ zaro bog'langan, bir maqsadga
qaratilgan, bir-birini to'ldiruvchi turli haq to* lash shakllarining
o'zaro yig'indisi.
MEHNATGA HAQ, TO ‘LASHNING ISHBAY PROGRESSIV TIZIM I -
me’yordan ortiq bajarilgan ish yoki yetishtirilgan mahsulot uchun
progressiv ortib boruvchi stavka yoki rassenka bo'yicha haq to'lash.
MEHNATGA HAQ, TO'LASHNING ODDIY CHEGARALANMAGAN
TIZIM I - xodimlarga ish haqi mehnat me’yorining bajarilish
darajasidan qat’i nazar, o'zgarmagan stavka va rassenkalarda to'lab
boriladi.
MEHNATGA ISHBAY HAQ, TO'LASH - xodimlarning haqiqatda bajargan
ishi yoki yetishtirgan mahsulotiga to'lanadigan ish haqi tizimi.
MEHNATGA MOSLASHISH (KO'NIKISH) - shaxs yangi mehnat
vaziyatini o'zlashtirishining ijtimoiy jarayoni bo'lib, unda shaxs va
mehnat muhiti bir-biriga faol tasir ko'rsatadi.
MEHNATGA MUNOSABAT - murakkab ijtimoiy hodisa bo'lib, uch element
birligi: mehnat muomalasi sabablari va yo'nalishlari; real yoki
haqiqiy mehnat muomalasi; xodimlarning mehnat faoliyatiga
og'zaki baho berishidan iboratdir.
MEHNATNING CHEKLI MAHSULOTI - boshqa ishlab chiqarish omillari
sarfi o'zgarmaganda, bir birlik qo'shimcha mehnat sarfi hisobidan
ishlab chiqarilgan qo'shimcha mahsulot.
MEHNATNI ILMIY TASHKIL ETISH - ishlab chiqarishga tizimli joriy
qilinadigan ilm-fan yutuqlari va ilg'or tajribalarga asoslangan
mehnatni tashkil etish. U engyaxshi texnika va odamlarni bitta ishlab
chiqarish jarayoniga yig'ishga imkon beradi, material va mehnat
resurslaridan eng samarali foydalanish hamda ishlab chiqarish
faoliyatining uzluksiz borishini ta’minlaydi, inson sog'lig'ini
saqlashga yordam beradi.
MEHNATNI NORMALASH - ilmiy asoslangan mehnat xarajatlari va uning
natij alarini: vaqt normalari, soni, xizmat ko'rsatishningboshqarilishi,
mahsulot
ishlab
chiqarishning
normalangan
topshiriqlari
normalarini aniqlashdir.
MEHNATNI VAZIFAVIY TAQSIMLASH - alohida ishchilar guruhini
ularning jamoat faoliyatidagi vazifalariga qarab taqsimlash.
MELIORATSTYA - yerning unumdorligini tubdan yaxshilashga qaratilgan
tashkiliy-xo'jalik, muhandislik va agrotexnik tadbirlar turkumi.
MEMORIAL-ORDER - buxgalteriya provodkasi aks ettiriladigan hujjat.
—- т й й в я ь - —
274
^
—
Unda orderning nomeri, oy, yil, yozuvning mazmuni, summa,
debetlanuvchi va kreditlanuvchi schyotlarning nomi (schyotlar
korrespondensiyasi)
ko'rsatiladi.
Memorial-orderlar
maxsus
blankalarda tuziladi va bosh (katta) buxgalter yoki uning
yordamchisi
tomonidan
imzolanadi.
Memorial-orderlar
o'rniga tegishli shakldagi shtamplar qo'llanishi mumkin. Ayrim
hujjatlarning blankalarida memorial-order rekvizitlari mavjud, ya’ni
schyotlar korrespondensiyasi nazarda tutilgan. Hisobning jurnal-
order shaklida memorial-orderlar tuzilmaydi.
MENA - tovar ayirboshlash bitimlari qiymati. Teng tovarlarni bir-biriga
ayirboshlash.
MENEJER - yollanma professional boshqaruvchi; doimiy ravishda boshqaruv
lavozimini egallab turuvchi va bozor sharoitlarida faoliyat yurituvchi
tashkilot faoliyatining ayrim turlari bo'yicha qaror qabul qilish
vakolati berilgan shaxs.
MENEJERLIK - ishlab chiqarish faoliyatidan ko'proq samara olish maqsadida
intellektual, moliyaviy, xomashyo va moddiy quwatlami boshqarish
san’ati.
MENEJERNING O 'ZIN I O 'Z I NAZORAT QILISHI - menejerning o'z
faoliyati natijalari ustidan nazorat qilishi tufayli mehnat jarayoni
yaxshilanadi, qo'yilgan maqsadga erishildimi yoki yo'qligi
tekshiriladi hamda kerakli tuzatishlar kiritiladi.
MENEJMENT (inlg. management) - u yoki bu faoliyat turini tashkil etish va
rahbarlik qilish, iqtisodiy, moliya va boshqa inson hayotidagi
ishbilarmonlik sohasini tashkil qilish va boshqarishni bildiradi.
Bozor iqtisodi va ishlab chiqarish iqtisodining erkin bo'gini uchun
zarur bo'Igan boshqaruv turidir.
MENEJMENTNING SAMARADORLIGI - ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya,
boshqaruv faoliyatining natijaviyligi, moddiy, moliyaviy, mehnat va
odam resurslaridan foydalanishning muvofiqlik darajasi. Boshqaruv
natijalari va ularga erishishga sarflangan resurslami solishtirish
vositasida aniqlanadi. Menejment samaradorligining vazifaviy roli
uning rivojlanishi darajasi va dinamikasi, ushbu jarayonning sifatiy
va miqdoriy tomonlarini aks ettirishdir.
MENEJMENTNING TASHKILIY TARKIBI - firmaning maqsadga erishishi
uchun zaruriy vazifalarni ta’min etuvchi boshqaruv idoralari
birlashmasi orasida hukm suruvchi tizim.
MENGER KARL (1840-1921) - avstriyalik iqtisodchi, iqtisodiyot fanidagi
Avstriya maktabi asoschisi. Ushbu maktab o'z ne’matlarining
275
me’yoriy foydaliligi nazariyasi bilan taniqlidir. Birinchilar qatori
iqtisodiy hodisalarni tahlil etishda subyektiv-psixologik uslubni
qo'llagan. Insonni iqtisodiy hayotning asosiy omili deb hisoblagan.
MENGER KARL (1840-1921), BYOM-BAVERK YEVGENIY (1851-1914),
VIZER FRIDRIX (1851-1926) - Avstriya maktabi vakillari,
iste’mol ishlab chiqarishdan ustun qo'yilgan, tadqiqotning
Robinzonada usuli keng qo'Ilanilgan, qadriyatlar (yuqori foydalilik)
nazariyasi ilgari surilgan. Qiymat iste’mol qiymati bilan aynan bir xil
deb talqin qilingan.
MENTALITET - ijtimoiy muhit, milliy ananalar, ma’rifatchilik darajasi va boshqa
shu kabi obyektiv omillarning ta’siri ostida konkret olingan jamiyat
a’zolarining individual va ijtimoiy ongi, hayotiy pozitsiyalari,
madaniyati, o'zligini ifoda etishining namoyon bo'lish xususiyatlari.
MERKANTILIZM (ital. sotuvchi, savdogar) - iqtisodiy ta’limotning fan sifatida
shakllana boshlashida yuzaga kelgan dastlabki iqtisodiy ta’limot.
Merkantilizm ta’limotiga farang olimi A. Monkreten, ingliz olimlari
U. Stafford, T. Men, A. Serra va boshqalar asos solganlar. Ularning
ilmiy izlanishlarini muomala sohasi, savdo kapitali tashkil etgan.
Ular ijtimoiy boylikning o'sish manbayini ishlab chiqarish sohasida
emas, balki muomala sohasida savdodan izlaganlar. Buning natijasida
foyda muomala sohasidagina vujudga keladi, millatning boyligi pul
bilan belgilanadi, degan xulosaga kelganlar.
MEROS - qonun yoki vasiyatga muvofiq merosxo'rlik asosida qabul qilinadigan
mulk.
MEROSXO'RLAR - qonunga muvofiq ikki toifaga bo'linadi: l) birinchi darajali
(navbatdagi) merosxo'rlar - vafot etgan shaxsning bolalari, xotini
(eri), ota-onasi, vafot etgandan so'ng tug'ilgan farzand; 2) ikkinchi
darajali (navbatdagi) merosxo'rlar - vafot etgan shaxsning aka-
ukalari, opa-singillari, ota yoki ona tomonidan bobosi va momosi.
Ikkinchi darajali (navbatdagi) merosxo'rlar qonun bo'yicha birinchi
darajali (navbatdagi) merosxo'rlar bo'lmaganda, ular tomonidan
meros qabul qilinmaganda yoki vasiyatchi tomonidan ular meros
qabul qilish huquqidan mahrum etilganda, merosni qabul qilishga
chaqiriladilar.
METOD - l ) tabiiy va ijtimoiy hayot hodisalarini tadqiq qilish, bilish usuli; 2)
harakat qilish usuli, tarzi.
METODIKA - biror ishni tashkil qilishda maqsadga muvofiq qo'llanadigan
metodlar.
276
—
METODOLOGIYA - dunyoni ilmiy bilish metodi haqidagi ta’limot.
MEZON - taqqoslash yoki baholash uchun o'lchov, andoza. Masalan, mehnat -
kishi qadr-qimmatining mezonidir.
M HT HISOBOT TIZIM I - bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot
hisobot tizimidir.
M HT TA’RIFIGA ASOSAN JAMGARISH - barcha moliyaviy (mavjud pul
mablag'lari, depozitlar, qimmatli qog'ozlar, zayomlar, kreditlar va
h.k.) aktivlar va material aktivlar o'sishini anglatadi.
MHTDA JORIY TRANSFERTLAR - pul va natura holidagi daromadlarni
qayta taqsimlash va tashqi dunyo joriy transfertlar schyotlarida
qayd qilinsa, kapital transfertlar ichki iqtisodiyot va tashqi dunyo
kapital xarajatlar schyotlarida qayd qilinadi. To'lov balansida esa
joriy transfertlar joriy operatsiyalar schyotida, kapital transfertlar
kapital operatsiyalar schyotida qayd etiladigan bo'ldi.
MHTDA MEHNAT HAQI - ish beruvchi institutsion birlik (korxona va uy
xo'jalik)larning yollanma ishchilarga qilgan barcha xarajatlari
miqdori tushuniladi. Mehnat haqi ikki qismdan: ish haqi va ijtimoiy
sug'urta ajratmalaridan iborat.
MIJOZ - korxona, tadbirkor tovari va xizmatidan foydalanib kelayotgan barqaror
istemolchi.
MIJOZ MUHITIDA XIZMAT KO'RSATISH - xizmat ko'rsatish mijozning
doimiy bo'ladigan joyida amalga oshiriladi.
MIJOZLAR BILAN ALOQANING В ALAND VA PAST DARAJALARI -
mijoz xizmat ko'rsatish tizimida bo'lishi ko'zda tutiladi va mijoz
xizmat ko'rsatish tizimida bo'lishi shart bo'lgan vaqt ushbu xizmat
ko'rsatilishi uchun talab qilinadigan yig'indi vaqtga nisbatan foizda
aks ettiriladi.
MIKROFIRMA - kichik biznes korxonasining bir turi. Mamlakatimizda sanoat
ishlab chiqarishi tarmoqlarida 20 kishigacha, xizmat ko'rsatish
sohasida 10 kishigacha, savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5
MIKROIQTISODIYOT - inson, oila, korxona (firma) yoki tarmoq darajasidagi
iqtisodiyot. Mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyot bilan uzviy bog'liq.
Mikroiqtisodiyot ishlab chiqarish jarayonida bozor subyektlari
o'rtasida bo'ladigan taqsimot, almashuv va moddiy mablag'lar
taqsimoti munosabatlarini o'rganadi. Mikroiqtisodiyot ishlab
chiqaruvchilar bilan davlat o'rtasidagi munosabatlarni ham
o'rganadi. Mikroiqtisodiyotning asosiy bo'limlari: firma va istemol
•i/TFsзккхгяхо-— 277
nazariyalari, bozor tarkibi, infratuzilmalar, monopoliya va raqobat
muammolari, daromad taqsimoti, davlat va xususiy biznesning
o'zaro bog'liqligi, mehnat bozori tahlili, talab va taklif o'rtasidagi
nisbat, ish haqi va mehnat unumdorligi hisoblanadi.
MIKROKREDIT - xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va boshlang'ich
sarmoyani shakllantirishga beriladigan kreditlar. Mikrokreditlar: a)
yuridik shaxs maqomiga ega bo'lmagan tadbirkorlik faoliyati uchun
- eng kam ish haqining 50 barobarigacha; b) mikrofirma va dehqon
xo'jaliklariga eng kam ish haqining 100 barobarigacha; v) fermer
xo'jaligiga eng kam ish haqining 200 barobarigacha beriladi.
MIKROMARKETING - ayrim kompaniya (korxona) miqyosi bilan
chegaralangan marketing faoliyati.
MIKROMUHIT - firma marketing muhitining tarkibiy qismi. Bevosita firmaning
o'ziga va uning mijozlarga xizmat ko'rsatish imkoniyatlariga taalluqli
kuchlar, ya’ni ta’minotchilar, marketing vositachilari, mijozlar,
raqobatchilar bilan ifodalanadi.
MIKROTALAB - talabning nisbatan kichik miqyos, tovarning aniq turi, markasi,
varianti bo'yicha ko'rinishi.
MILL JEYMS (1773-1836) - ingliz iqtisodchisi, ish haqini oshirish uchun
kurashmaslik tarafdori; jonli mehnat bilan birga ishlab chiqarish
vositalarining mehnatini ham tan olishni talab qilgan.
MILLION - birning yonidagi nollar soni 6 ta bo'Igan son. XIII asrda mashhur
italiyalik sayyoh Marko Polo Xitoyga borib, bu mamlakat boyligini
ifodalash maqsadida “million” so'zini o'ylab topgan.
MILLIARD - birning yonidagi nollar soni 9 ta bo'Igan son.
MILLIY BANKLAR - 1. To'liq yoki qisman milliy kapitalga tegishli va uning
manfaatlari yo'lida harakat qiluvchi banklar. 2. AQSH da tijorat
banklarining nomi bo'lib, ular faoliyati federal qonunlar bilan
boshqariladi. 3. Ba’zi mamlakatlarda markaziy banklar shunday
nomlanadi. 4. O'zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki.
MILLIY BOYLIK - jamiyat ixtiyoridagi mehnat bilan yaratilgan va jamg'arilgan
moddiy ne’matlar majmuyi. Milliy boylik aholi turmushi, moddiy
va ma’naviy darajaning negizi, kengaytirilgan takror ishlab
chiqarishning moddiy asosi va natijasidir. Moddiy boylik tarkibiga
asosiy ishlab chiqarish fondlari, fan, maorif, sog'liqni saqlash,
sport, madaniyat va san’at, dam olish va shu kabi muassasalarga
tegishli bino, inshoot va uskunalar, ishlab chiqarish sohasidagi
moddiy aylanma mablag'lar, zaxiradagi moddiy resurslar kiradi.
Shuningdek, aholi ixtiyoridagi xizmat muddati bir yildan ortadigan
uy-joy va ro'zg'or buyum-anjomlari ham milliy boylik tarkibiga
kiradi. Xo'jalik faoliyatiga tortilgan tabiiy resurslar ham milliy boylik
hisobiga kiritiladi.
MILLIY BOZOR - muayyan mamlakat doirasida ishlab chiqarilgan tovarlar
muomalasi sohasini ifodalovchi tushuncha. Milliy bozor subyektini
shu mamlakat fuqarolaribo' lmish tovar egalari - korxonalar, firmalar,
birlashmalar, davlat va jamoatchilik tashkilotlari hamda ayrim
fuqarolar tashkil etadi. Milliy bozor hajmi muayyan mamlakatning
katta yoki kichikligiga, uning iqtisodiy darajasiga, xalqaro savdodagi
ishtirokiga bog'liq bo'ladi.
MILLIY DAROMAD - jamiyatda ma’lum davrda (masalan, bir yilda)
yangidan hosil bo'ladigan qiymat yoki yalpi milliy mahsulotdan
iste’mol qilinadigan ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib
tashlangandan so'ng qolgan qismi. Natural ashyoviy tarkibi jihatidan
milliy daromad aholi shaxsiy iste’moli uchun mo'ljallangan iste’mol
buyumlari va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun foydalaniladigan
ishlab chiqarish vositalaridan iborat. Shuningdek, milliy daromadni
ushbu yil yangidan sarflangan jonli mehnat natijasi sifatida ham
ta’riflash mumkin. Milliy daromad ko'rsatkichi sof milliy mahsulot
deb ham yuritiladi.
MILLIY HISOBCHILAR - mamlakat miqyosida uning tarmoqlari va
sektorlari kesimida MHT metodologiyasi asosida hisoblarni amalga
oshiruvchilar.
MILLIY HISOBLAR TIZIM I (M H T) - makrodarajada o'zaro bog'langan,
muayyan hisoblar yig'indisi va balansi tarzida tuzilgan jadval;
iqtisodiy faoliyat, iqtisodiyot tarkibi va milliy xo'jaliklardagi muhim
o'zaro aloqalar natijasini tavsiflaydigan hamda bozor iqtisodiyotiga
mos keladigan ko'rsatkichlar yig'indisi.
MILLIY IQTISODIYOT - barcha ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
tarmoqlari
va
sohalari,
funksional
iqtisodiyot,
ko'plab
infratuzilmalarni o'z ichiga qamrab olgan yaxlit iqtisodiyotdir.
MILLIY VALYUTA - muayyan mamlakat pul birligi. Mamlakatda yakka muomala
quwati va konvertlanganlik holatiga ko'ra tashqi savdo va xalqaro
hisob-kitob ishlarida qo'llaniladi.
MILLIY VALYUTA TIZIM I - bir mamlakatda valyuta amal qilishi bilan bog'liq
bo'lgan iqtisodiy va qonuniy munosabatlar yig'indisi.
MILLIY VALYUTANING PARITETI - milliy valyuta qiymatining xorijiy v
alyuta qiymatiga nisbati bo'lib, u hisoblanadigan ko'rsatkich
2
7
9
hisoblanadi va milliy valyuta kursini belgilash uchun asos bo'lib
xizmat qiladi.
MILLIY VALYUTANING QADRSIZLANISHI - xorijiy valyutalami sotib
olishga oldingiga nisbatan ko'proq milliy valyuta birliklari zarurligini
bildiradi.
MILLIY VALYUTANING QIMMATLASHISHI - xorijiy valyutalarni sotib
olishga oldingiga nisbatan kamroq milliy valyuta birliklari zarur
bo'lishini anglatadi.
MILLIY
XO'JALIKKA
(IQTISODIYOTGA)
QILINADIGAN
XARAJATLAR - katta masshtablarda yangi sanoat korxonalarini
qurish, zamonaviy industrial asosda qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishini rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyot boshqa
tarmoqlarining texnikaviy qayta qurollanishini ta’minlashga imkon
yaratadi.
MILLIY XUSUSIY NOMOLIYAVIY KORPORATSIYALAR - bunday
korporatsiyalar tarkibiga tegishli davlat idoralari tomonidan
nazorat ostiga olinmaydigan rezidentlik barcha nomoliyaviy va
kvazikorporatsiyalar kiradi.
MILLIYLASHTIRISH - xususiy shaxslar mulklarining tegishli davlat organining
maxsus aktiga ko'ra davlat ixtiyoriga o'tkazilishi.
MINIMAL NARX - aniq tovar narxining eng quyi chegarasi.
MO'LJALLANGAN BOZOR - biror korxona tanlab olgan aniq iste’molchilar
guruhi, korxonaning mavjud va bo'lajak iste’molchilar majmuyi.
M O'TADIL (OPTIM AL) TALAB - qondirish imkoniyatlariga mos, ma’qul
talab.
M ODA - to'plamda eng ko'p uchraydigan belgi qiymatidir
M ODDIY AYLANMA VOSITALAR ZAXIRASI - kelgusida qayta ishlov
beriladigan, sotiladigan, boshqa birliklar ixtiyoriga beriladigan yoki
boshqa usulda foydalaniladigan, shunga qadar ishlab chiqaruvchi
ixtiyorida turadigan vositalar hamda boshqa birliklardan sotib
olinadigan va oraliq iste’molda yoki kelgusida qayta ishlov
bermasdan qayta sotishga mo'ljallangan mahsulot.
M ODDIY EHTIYOJ - moddiy ne’matlar, buyumlarga bo'lgan va ular yordamida
qondiriladigan ehtiyoj.
M ODDIY INVESTITSIYALAR - asosiy kapital elementlarini sotib olish
bilan bog‘liq bo'lib, ko‘pchilik hollarda investitsion loyihalar
doirasida amalga oshiriladi.
2 8 0
M ODDIY XARAJATLAR - xomashyo va asosiy materiallar, yordamchi
materiallar, yoqilg‘i,energiyavaboshqaxarajatlardaniborat. Moddiy
resurslarning qiymati ularni sotib olish bahosi (qo'shilgan qiymat
solig'isiz), ta’minot va tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to'lanadigan
ustamalar, komission mukofotlar, boj to'lovlari, tovarlar birjasining
xizmat qiymatlari, tashish, saqlash va yetkazib berish haqlarining
yig'indisidan tashkil topadi.
M ODDIY YORDAM - ishsizlar, qochoqlar va majburiy ко‘chib o'tganlarga
bir martalik to'lanmalar va boshqalar.
MODEL - lotincha “modulus” so'zidan olingan bo'lib, o'lchov, me’yor degan
ma’nolarni anglatadi. Real voqelik (hodisa) yoki obyektning aqliy
in ikosi sifatida anglab yetilgan va ularning muhim elementlari
o'rtasidagi munosabatlar, aloqalar, o'ziga xos xususiyatlarni
namoyisb etishga xizmat qiluvchi analog.
MODELLAR BANKI - marketing yechimlarini qabul qilish uchun
mo'ljallangan matematik modellar to'plami.
MODELNING ADEKVATLIGI - modelning modellashtirilayotgan obyekt yoki
jarayonga mos kelishi.
MODERNIZATSIYA - obyektni takomillashtirish, yaxshilash, yangilash,
uni yangi talab va me’yorlarga, texnik shart-sharoitlarga, sifat
ko'rsatkichlariga moslashtirish.
MODIFIKATSIYA QILINGAN TOVAR - tovarning iste’mol xossalariga
ijobiy o'zgartirishlar kiritib, ishlab chiqarilgan varianti.
MOLIYA - taqsimot xarakteriga ega bo'Igan, pul ko'rinishidagi daromad va
yig'imlar shaklida moddiylashuvchi, o'zaro bog'liq iqtisodiy
munosabatlar majmuyi bo'lib, xo'jalik yurituvchi subyektlar va
davlat tomonidan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, ishchilarni
moddiy rag'batlantirish,
jamiyatning ijtimoiy
ehtiyojlarini
qondirishga yo'naltiriladi. Moliyaning asosiy ikkita funksiyasi
mavjud bo'lib, ular: taqsimlash va qayta taqsimlash hamda nazorat.
MOLIYA AKTIVLARI VA PASSIVLARI - Barcha moliyaviy aktivlar
moliyaviy majburiyatdan kelib chiqadi, ammo monetar oltin va
Xalqaro valyuta jamg'armasining qarz olish maxsus huquqi ham,
garchandularuchuntegishlimoliyamanbalaribo'lmasa-da,moliyaviy
aktiv sifatida qaraladi. Bundan tashqari, korporatsiyalarning
aksiyalari va derivatlar deb nomlanuvchi muayyan turdagi moliya
omillari (instrumentlari) ham moliyaviy aktiv sanaladi.
MOLIYA BIRJASI - qimmatbaho qog'ozlar, valyuta oldi-sotdisi bilan
savdo-sotiq qiluvchi tashkilot. U fond birjalari deb ham ataladi.
MOLIYA BOZORI - moliyaviy mablag'larni vaqtincha haq to'lab ishlatish
yoki ularni sotib olish yuzasidan bo'ladigan munosabatlar. U
tarkiban qimmatbaho qog'ozlar bozori va qarzga beriladigan pul
bozoridan iborat. Moliya bozori tizimiga - qimmatbaho qog'ozlar
bozori, valyuta bozori, ssuda kapitali bozori kabilar kiradi. Moliya
bozorida pulga obligatsiya va aksiyalar, veksel va sertifikatlar,
valyutalar oldi-sotdi qilinadi.
MOLIYA HISOBI - sektorlardan turli moliya aktivlari va passivlarining
o'zgarish jarayonini qayd etadi. Mamlakatning turli turdagi moliya
aktivlari va passivlarining "Tashqi dunyo”ga nisbatan bo'lgan
o'zgarishlarini ifodalaydi.
MOLIYA KAPITALI - bank kapitalining sanoat kapitali bilan qo'shilib yoki bir
bo'lib ketishi natijasida vujudga kelgan kapital.
MOLIYA
KORP О RATSIYALARI
SEKTORI
-
ko'proq
moliyaviy
vositachilik yoki moliyaviy vositachilik bilan yaqindan bog'langan
moliyaviy faoliyat bilan shug'ullanadigan barcha rezident
korporatsiyalari va kvazikorporatsiyalar moliyaviy korporatsiyalar
sektorini tashkil etadi.
MOLIYA MEXANIZMI - taqsimot va qayta taqsimot munosabatlarining
keng tizimini amalga oshirish, daromad va jamg'armalar tashkil
qilish, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlari tuzishni
taminlovchi shakl va usullar yig'indisidan iborat.
MOLIYA
OLIGARXIYASI
(“oligarxiya”
so'zi
ozchilikning
idora
etishini anglatadi) - mamlakat moliyasiga bir guruh yirik
korporatsiyalarning yuqori martabali boshqaruvchilari hukmronlik
qilishi. Moliya kapitalining yuzaga kelishi oligarxiyani vujudga
keltiradi.
MOLIYA SIYOSATI - moliyaviy resurslarni jamlash, ularni davlatning o'z
funksiya va vazifalarini amalga oshirish uchun taqsimlash hamda
ishlatish shakli va usullarida tizimli namoyon bo'luvchi tadbirlar
yig'indisidir.
MOLIYA SIYOSATINING ASOSIY YONALISHLARI
-
moliyaviy
resurslarning imkon qadar yuqori hajmini aniqlash va ushbu
manbalar doimiyligi va uzluksizligini ta’minlashdir, chunki
moliyaviy resurslar potensiali barcha o'zgarishlarning bazasidir.
MOLIYA SIYOSATINING MUHIM VAZIFASI - u yoki bu iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishning davlat rejasi yoki chora-tadbirlarini amalga
oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir.
MOLIYA STRATEGIYASI PRINSIPLARI - korxonaga o'z-o'zini tashkil
etishga qodir ochiq tizim sifatida qarash prinsipi; korxona
operatsion faoliyati bazaviy strategiyalarini hisobga olish prinsipi;
moliyaviy faoliyatni strategik boshqarishning tadbirkorlik stiliga
maqsadli yo'naltirish prinsipi; strategik moliyaviy rivojlanishning
dominant sohalarini belgilash prinsipi; moliyaviy strategiyaning
moslashuvchanligini ta’minlash prinsipi; strategik moUyaviy
tanlovlarmuqobilinitanlashprinsipi;moliyaviyfaoliyatdatexnologik
rivojlanish natijalaridan doimiy foydalanishni ta’minlash prinsipi;
strategik moliyaviy qarorlar qabul qilish j arayonida moliyaviy risklar
darajasini hisobga olish prinsipi; moliyaviy strategiyani amalga
oshirish jarayonining moliyaviy menejerlar professional apparatiga
yo'naltirish prinsipi; ishlab chiqilgan moliyaviy strategiyaning
tashkiliy tuzilma va tashkiliy madaniyatga muvofiqligini ta’minlash
prinsipi.
MOLIYA TIZIM I - davlat va korxonalar pul mablag' lari fondlarini shakllantirish,
taqsimlash va foydalanish shakllari hamda metodlari tizimi.
MOLIYA YILI - birinchi yanvardan o'ttiz birinchi dekabr kuni oxirigacha bo'lgan
vaqtni o'z ichiga oluvchi davr.
MOLIYA-BANK TIZIM I - tarixan shakllangan va belgilangan qonun-qoidalar
asosida faoliyat yurituvchi mamlakatdagi moliya-kredit muassasalari
majmuyidir.
MOLIYALASHTIRISH - biror tadbir uchun davlat tomonidan mablag' ajratish,
mablag' bilan ta’minlash, moliyalashtirish, masalan, xalqxo'jaligini
mablag' bilan ta’minlash.
MOLIYANI BOSHQARISH - subyektlarning moliyaviy munosabatlarini
amalga oshirish, pul oqimi fondlarini uyushtirish, taqsimlash va
samarali ishlatishga oid faoliyatni bildiradi.
MOLIYA FUNKSIYALARI - moliya mohiyatining amalda namoyon
bo'lishi. Uning taqsimlash va nazorat funksiyalari mavjud.
MOLIYANING
XALQARO
ALOQALARGA
TA’SIR
ETUVCHI
YO'NALISHI - xorijiy sarmoyadorlar mablag'larini jalb etish.
MOLIYASHTIRISH LIMITI - joriy moliya yili mobaynida ajratiladigan
pul mablag'lari chegarasi.
MOLIYAVIY “ KO'PIKLAR” - real qiymatga ega bo'lmagan pul va obligatsiyalar
haj mining ko'payishi.
MOLIYAVIY AKTIVLAR - birlikning o'z mablag'laridan iborat. Ular monetar
oltin, naqd pul, depozit, investitsiya, kreditlar, qimmatli qog'ozlar
ko'rinishida bo'lishi mumkin.
1
<
c
1,1
283
MOLIYAVIY APPARAT - moliyaviy boshqaruvni amalga oshiruvchi organlar.
0 ‘zbekistonda ularning tarkibiga O'zbekiston Respublikasining
Oliy majlisi va uning ikki (Senat va Qonunchilik) palatasi,
O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat soliq qo'mitasi,
Davlat bojxona qo'mitasi va ularning joylardagi quyi organlari,
turli mulkchilik shakllaridagi korxonalarda moliyaning operativ
boshqarish fimksiyasini amalga oshiruvchi moliyaviy bo'limlar va
boshqarmalar va h.k.lar kiradi.
MOLIYAVIY BO ZO R - qisqa, o'rta va uzoq muddatli kreditlar hamda fond
qiymatlari, ya’ni aksiyalar, obligatsiyalar va qimmatli qog'ozlarning
boshqa ko'rinishlari bozori. Birlamchi moliyaviy bozorda yangi
qimmatli qog'ozlar chiqariladi, ikkilamchi moliyaviy bozorda
esa oldin chiqarilgan qimmatli qog'ozlarning qayta sotilishi sodir
etiladi.
MOLIYAVIY BUDJET - kapital qo'yilmalar budjeti, pul mablag'lari budjeti
va bashorat qilinadigan balansni o'zida mujassamlashtirgan bosh
budjetning bir qismi.
MOLIYAVIY DASTAKLAR VA RAG'BATLANTIRISH VOSITALARI
- ularga foydani taqsimlash usullari, turli fondlarga to'lovlar,
ajratmalar, qo'llaniladigan imtiyozlar, sanksiyalar, jarimalar, soliqlar,
subsidiya, subvensiya va sanatsiyalar kiradi.
MOLIYAVIY DERIVATLAR - bozor narxiga ega bo'Igan pulli dastak bo'lib,
uning sohibiga birlamchi qimmatbaho qog'ozlarni sotish yoki sotib
olish huquqini beradi. Bularga opsionlar, fyucherslar, varrantlar,
svoplar kiradi.
MOLIYAVIY FAOLIYATDAN OLINGAN DAROMADLAR - deganda
qimmatli qog'ozlar, valyuta operatsiyalari, kredit va qarzlarni
berishdan olingan daromadlar tushuniladi. Bularga royalti,
dividendlar va foizlar, ijobiy kurs farqlari ko'rinishidagi daromadlar
va boshqalar kiradi.
MOLIYAVIY HISOBOT - xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot
(ish va xizmat)lar sotish natijalari to'g'risidagi ma’lumotlar majmuyi
bo'lib, u subyektning moliyaviy-xo'jalik faoliyati holatining ma’lum
davr (chorak, yillik)ga qiymat ko'rinishida aks etishidir. Hisobot
axborotlari sotilgan mahsulot (ish va xizmat)lar, ishlab chiqarish
xarajatlari, xo'jalik mablag'lari va ularning tashkil topish manbalari,
ishlarning moliyaviy natijalari, soliqqa tortish hamda dividendlar
to'g'risidagi ma’lumotlarni o'z ichiga oladi.
284
MOLIYAVIY HISOBOTNI TAYYORLASH - o'z vaqtida g'azna axborot
tizimiga kiritilgan, budjet tashkilotlariga yetkazilgan tovarlar va
xizmatlar hajmini tasdiqlovchi hujjatlar, to'lov hujjatlari va hududiy
g'azna bo'limlariga topshirilgan budjet tashkilotlarining oylik
hisobotlari asosida barcha hududiy g'azna bo'limlari mahalliy
budjetlarni boshqarish va ularning ijrosini nazorat qilish uchun
kerakli hisobotlarni markaziy g'aznachilikda o'rnatilgan maxsus
kompyuter dasturi orqali tezda umumlashtirishdir.
MOLIYAVIY INSTITUTLAR - investorlar bilan omonatchilar o'rtasida
faoliyatning o'zlari mashg'ul bo'lgan turidan foyda oluvchi
vositachilik faoliyati bilan shug'ullanadigan shaxslardir. Banklar,
pensiya va investitsiya fondlari, sug'urta kompaniyalari, tovar,
xomashyo va fond birjalari, aksiyadorlar va boshqalar moliyaviy
vositachi sifatida harakat qiladilar.
MOLIYAVIY INVESTITSIYALAR - qimmatli qog'ozlar (aksiya, obligatsiya),
sotib olish va bank depozitlariga uzoq muddatga jalb qilingan
qo'yilmalardir.
MOLIYAVIY JIHATDAN TARTIBGA SOLISH - uy xo'jaligi, korxona yoki
davlat ixtiyoridagi jami pul mablajlari, shuningdek, daromadlar
manbayining hosil qilinishi va ulardan foydalanishni boshqarish.
MOLIYAVIY KORXONALAR - tizimda moliya vositachiligi bilan qattiq
bog'langan holda, asosan, moliyaviy vositachilik yoki yordamchi
moliyaviy faoliyat bilan shug'ullanuvchi korxonalar.
MOLIYAVIY LIZING - ijara munosabatlarining alohida turi bo'lib, bunda bir
tomon (lizing oluvchi)ningtopshirig'igabinoanuchinchi tomondan
(sotuvchidan) mulk (lizing obyekti)ni lizing shartnomasida
belgilangan shartlarda lizing oluvchiga to'lov asosida foydalanish
va egalik qilish uchun hamda keyinchalik lizing oluvchining xususiy
mulkiga o'tishi sharti bilan berish maqsadida sotib oladi.
MOLIYAVIY MAJBURIYAT - bir institutsion birlik boshqa birlikka mablag'
berganda va ana shu mablag'ga egalik qiluvchi boshqa institutsion
birlik (kreditor) boshqa birlikdan, ya’ni qarzdordan bir qator to'lov
yoki to'lovlar olganda ro'y beradi. Bunday muomalalar o'zaro
tuzilgan shartnoma talablariga muvofiq amalga oshiriladi.
MOLIYAVIY MANBALAR - iqtisodiyotning turli darajasidagi chora-
tadbirlarni amalga oshirish uchun taqozo etiluvchi moliyaviy
mablag'laming kelib chiqish manbalari. Masalan, moliyaviy
manbalar aholi va korxonalarning manbalari, davlat budjeti
285
mablag'lari, qarzga olingan mablag'lar, xorijiy investorlarning
mablag'lari va boshqa ko'rinishlarda bo'lishi mumkin.
MOLIYAVIY MEXANIZM - moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning
davlat tomonidan o'rnatilgan shakllari, turlari va metodlari tizimi.
Davlat tomonidan tartibga solishning darajasiga bog'liq ravishda
ikkiga bo'linadi: direktiv moliyaviy mexanizm va tartibga soluvchi
moliyaviy mexanizm. Direktiv moliyaviy mexanizm davlat
bevosita ishtirok etadigan munosabatlar (soliqlar, davlat krediti,
budjet jarayoni va boshqalar) bilan bog'langan. Tartibga soluvchi
moliyaviy mexanizm esa davlat manfaatlariga to'g'ridan-to'g'ri
tasir etmaydigan moliyaviy munosabatlardan (masalan, korxona
ichki xo'jalik faoliyatini tashkil etish) foydalanishning asosiy
yo'nalishlarini belgilab (aniqlab) beradi.
MOLIYAVIY MUNOSABATLAR - pul jamg'armalarining xarajati natijasida
davlat hamda uning quyi va yuqori tashkilot idoralari, turli xo'jalik
yuritish shaklidagi korxonalar, firmalar, kooperativlar, birlashmalar,
jamoa uyushmalari, alohida aholi qatlamlari o'rtasida o'zaro yuzaga
keluvchi iqtisodiy munosabatlar.
MOLIYAVIY MENEJMENT - xo'jalik subyektining joriy va strategik
maqsadlariga erishishda ularning moliyaviy resurslari va moliyaviy
faoliyatini boshqarishdir.
MOLIYAVIY MENEJMENTDA ARBITRAJ - bir xil aktivlarga turli
baholardan foydalanish yo'li bilan tavakkalchiliksiz daromad olish
tushuniladi. Arbitraj keng tarqalgan investitsion taktika hisoblanadi
va bir davrning o'zida bir xil aktivlar (yoki uning funksional
ekvivalenti)ni nisbatan yuqori baholarda sotish va nisbatan past
narxlarda sotib olishdan iborat.
MOLIYAVIY NATIJA - korxona, birlashma, aksiyadorlik jamiyati, tashkilot,
muassasa va hokazolarning ma’lum hisobot davrida, uning
tadbirkorlik faoliyati jarayonida o'ziga qarashli mablag'ning oshishi
yoki kamayishi.
MOLIYAVIY NAZORAT - moliyaviy boshqaruv tizimining elementlaridan biri.
Barcha iqtisodiy subyektlar (davlat, hududiy-ma’muriy bo'linmalar,
korxona va tashkilotlar)ning moliyaviy faoliyati moliyaviy-xo'jalik
qonunchiligiga rioya etilishi, amalga oshirilgan xarajatlarning
maqsadga
muvofiqligi,
moliyaviy-xo'jalik
operatsiyalarining
iqtisodiy samaradorligi ustidan amalga oshiriladigan qiymatiy
nazoratning alohida sohasi.
286
MOLIYAVIY NAZORAT OBYEKTLARI - moliya tizimi va iqtisodiy
samaradorligini tekshirish lozim bo'lgan moliya-xo'jalik-tijorat
tuzilmalari paydo bo'lganida nazorat subyektlari (taftishchilar)ni
tashkil etish zarurati paydo bo'ladi.
MOLIYAVIY NAZORAT TIZIM I - subyektlar (nazorat qiluvchilar),
obyektlar (nazorat qilinuvchilar), nazoratning usul va vositalarini
birgalikda jamlab, o'z ichiga oladi.
MOLIYAVIY NAZORATNING SUBYEKTLARI - nazorat vazifalarini
ifodalovchi organlar.
MOLIYAVIY REJALASHTIRISH - muayyan muddat uchun moliyaviy
resurslar harakati va tegishli moliyaviy munosabatlar harakatini
asoslashdan iborat jarayon.
MOLIYAVIY RESURSLAR - davlat va korxonalar pul mablag'lari maqsadli
fondlarining majmuyi. Ular o'sishining asosiy sharti milliy
daromadning ko'payishidir. Mamlakatning moliyaviy resurslari
Iqtisodiyot vazirligi tomonidan tuziladigan yig'ma moliyaviy
balansda o'z ifodasini topadi. U o'z ichiga davlat budjet tizimi,
hukumatning nobudjet fondlari va turli mulkchilik shaklidagi
korxonalar (amortizatsiya va ularning ixtiyorida qoladigan foyda
summasi) ning resurslarini qamrab oladi.
MOLIYAVIY SOG'LOMLASHTIRISH - korxona bankrotligini bartaraf
etish yoki raqobatbardoshligini oshirish maqsadida chora-tadbirlar
tizimini qo'llash orqali uning moliyaviy holatini sog'lomlashtirish.
MOLIYAVIY
STRATEGIYA
-
korxonaning
muhim
funksional
strategiyalaridan biri bo'lib, tashqi vositalar o'zgaruvchanligi
sharoitida uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarni shakllantirish,
ular muvaffaqiyatini ta’minlashning eng samarali yo'llarini tanlash,
moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanish
yo'nalishlarini korrektirovka qilish yo'lida moliyaviy faoliyat
va moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning barcha asosiy
yo'nalishlarini ta’minlashni o'zida aks ettiradi.
MOLIYAVIY TAKTIKA - strategiya belgilab bergan vazifalarni jamiyat
rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni
tashkil etish usullari orqali amalga oshiradi.
MOLIYAVIY TRANZAKSIYA - mablag'lar ning elektron ko'rinishdagi
harakati tushuniladi.
MOLIYAVIY VEKSEL - korxona tomonidan bo'sh mablag'lari hisobidan
boshqa korxonalarga ssuda berishdir. Moliyaviy veksellarga
korxonaning
muddatida
qaytarilmagan
kreditor
qarzlarini
rasmiylashtiradigan veksellarni kiritish mumkin.
287
MOLIYAVIY VOSITACHILAR - qo'yilgan vazifalarni hal etish uchun
taqsimlash va nazorat vazifasini bajaradilar, zero, to'plangan
fondlarni to‘g'ri taqsimlashgina emas, balki ulardan jamiyat uchun
naqadar samarali, qanday foyda bilan ishlatilayotganligini nazorat
qilish ham muhim.
MOLIYAVIY YOKI PUL BOZORI - moliyaviy mablag'lar, ya’ni pul,
zayomlar, aksiyalarga bo'lgan talab va taklifni aks ettiruvchi bozor.
Moliyaviy bozorda indidiumlar va muassasalar pulni qarzga oladi
va beradi. Odatda, moliyaviy bozor fond, valyuta birjalari faoliyat
ko'rsatishini talab etadi.
MOL-MULK - egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish obyektlari bo'la oladigan
moddiy obyektlar, shu jumladan, pul mablag'lari, qimmatli
qog'ozlar, ulushlar (paylar, hissalar) hamda nomoddiy obyektlar.
MOL-MULK SOLIG'I TO'LOVCHILAR - o'z mulkiga ega bo'lgan
yuridik shaxslar hisoblanadi. Soliq to'lashning ixchamlashtirilgan
tizimiga o'tgan yuridik shaxslar (savdodan tashqari) va imtiyoz
olgan yuridik shaxslar bu soliqni to'lamaydilar.
MONETAR QOIDA - monetaristlar tomonidan ilgari surilgan qoida. Unga
binoan muomaladagi pul massasi har yili YaMM potensial o'sishiga
teng sur’atlarda oshib borishi kerak. Pul massasi har yili izchillik
bilan 3% dan 5% sur’atlarda oshib borishi zarur.
MONETAR SIYOSAT - iqtisodda pul massasini muvofiqlashtirishga
yo'naltirilgan davlat xatti-harakatlari.
MONETARIZM - iqtisodiyot nazariyasidagi G'arbda keng tarqalgan neoklassik
oqim nazariyalaridan biri. Monetarizm sof bozor iqtisodiyoti
nazariyasi hisoblanib, uning bosh g'oyasi bozor mexanizmi iqtisodiy
o'sishini ta’minlaydi. Bu mexanizmning asosiy vositasi pul degan
xulosadan iborat. Monetarizm nazariyasi asoschilari M. Fridman, F.
Keygan, A. Keltsar, D. Leyder va boshqalar bo'lib, ular o'sishning
eng muhim sharti inflyatsiyani yo'qotish va pulni sog'lomlashtirish,
pulni xo'jalik muomalasi vositasiga aylantirish deb qaraydilar. Ular
pulning barqarorligi va iqtisodiy faollik o'rtasida uzviy bog'lanish
borligini qayd etgan holda, iqtisodiy inqirozlarning sababini pul
muomalasidagi buzilishlardan axtaradilar.
MONITORING - tizim yoki obyekt holatini kuzatish, baholash, bashorat qilish,
uning faoliyatini nazorat qilish.
MONOPOLIYANING
O'LIK
YUKI
YOKI
JAMIYATNING
SOF
YO'QOTISHI - monopolist bo'lmagandagi mahsulot ishlab
—
288
—
—
chiqarish hajmidan monopolist ishlab chiqargan mahsulot
ayirmasiga teng.
MONOPOLISTIK RAQOBAT - bozor strukturasi, unda ko'p sotuvchilar
o'xshash, ammo ayrim tasniflari bilan farq qiladigan mahsulotlarni
sotadilar.Monopolistikraqobatdamukammal (sof) raqobatdagidan
farqli o'laroq, nisbatan ko'p bo'lmaydigan (ularning 1 miqdori
| 