•
'я
г ? 1*
*
*
—
KONTRPASSIV SCHYOT - moliyaviy hisobotda majburiyat yoki kapitalning
sof qiymatini aks ettirish uchun uning qoldig'i u bilan bog'liq
bo'lgan passiv schyotining qoldig idan chegirib tashlanadi. 8600
“Sotib olingan xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi schyotlar” 9040
"Sotilgan tovarlarning qaytishi”, 9050 “Xaridor va buyurtmachilarga
berilgan chegirmalar” schyotlari kontrpassiv schyotlarga misol
bo'ladi.
KONVERGENSIYA - 1. Marketingda talab xarakteriga ko'ra bozor turli
bug‘inlariningbir-birigauyg'unlashibborishi.2.Birjadabaholarning
haqiqiy baholarga va fyuchers shartnomalariga ko'ra uyg'unlashishi.
KONVERGENSIYA NAZARIYASI - bu nazariyaning asosida kapitalistik
ijtimoiy sistemalar o'rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy
tafovutlar go'yo asta-sekin bartaraf etiladi, degan g'oya yotadi.
Asosiy vakillari: U. Rostou, J. Gelbreyt (1908), Ya. Tinbergen
(1903).
KONVERSIYA - (lot. conversio - o'zgarish) 1. Harbiy ishlab chiqarish va boshqa
xil harbiy faoliyat sohalarining tinchlik maqsadlariga ko'chirilishi. 2.
Korxonaning umuman boshqa turdagi mahsulot ishlab chiqarishga
o'tishi.
KONVERTATSION JARAYON - materiallarning tovar va xizmatlarga aylanishi
bo'yicha harakatning davom etishi (harakatlar shakllanishi,
natijalar).
KONVERTATSION MARKETING -. Oldin chiqarilgan zayom shartlarini
o'zgartirish. 2. Bir kompaniyadagi aksiya va obligatsiyalarni
almashtirish.
KONVERTATSIYA - bir tomondagi aksiya yoki obligatsiyani boshqa tipdagisiga
shu kompaniyada almashtirish.
KONVERTIRLANGAN VALYUTA - erkin muomaladagi pul tizimi; bozor
kursi bo'yicha to'lov amal qiladigan pul. Amal qilgan valyuta kursiga
ko'ra bir mamlakat valyutasini boshqasiga almashtirish.
KONVERTIRLASHTIRISH
-
valyutani
oltinga
almashtirish;
bir
valyutani boshqasiga erkin almashtirish.
KONVEYER - ishlab chiqarish jarayonida har bir ishchi bajaradigan belgilangan
operatsiyani aks ettiruvchi ish joylari.
KONYUNKTURA - bozorning alohida segmentida talab, taklif, narx va raqobat
holatini xarakterlovchi omillar tizimi.
KOOPERATIV - yuridik shaxs huquqiga ega bo'lgan, birgalikda ishlab chiqarish
yoki boshqa xo'jalik faoliyatini olib borish maqsadida kishilarning
229
shaxsan ishtiroki va a’zolarning mulklarini pay badallari asosida
birlashtirish natijasida tashkil etilgan birlashma.
KOOPERATIV MULK - biron-bir faoliyat yuritish uchun a’zolikka asoslangan
holda erkin uyushgan kishilaming umumiy mulki.
KOOPERATIV O 'YIN - o'yinda bir nechta o'yinchilar o'zaro kelishib, birgalikda
o'ynaydi (iqtisodiyotda kooperativ o'yinga misol sifatida karterni
keltirish mumkin).
KOOPERATSIYA - ishlab chiqarish yoki ayirboshlash doirasidagi jamoaga
birlashish.
KOOPERATSIYA ALOQALARI - turli soha ishlab chiqarish tarmoqlarida
ma’lum mahsulotni tayyorlash bo'yicha uzoq muddatli aloqalarni
o'rnatish.
KOOPERATSIYA QILISH - yakuniy mahsulotni birgalikda tayyorlash bo'yicha
uzoq muddatli to'g'ridan-to'g'ri xo'jalik aloqalarini o'rnatish.
KOOPERATSIYALASHUV - muayyan bir mahsulot yaratish uchun turli
korxonalar hamkorligi. Bu korxonalar faqat bir yoki ikki tarmoqqa
tegishli bo'lmasligi mumkin. Kooperatsiyalashuvda qatnashuvchi
korxonalar soni vujudga kelayotgan mahsulotning murakkabligiga
'liq.
КО ORDINATSIYA (o'zaro moslik, muvofiqlik) - amaldagi faoliyatning yanada
samaraliroq bo'lishini ko'zlab, alohida tashkilotning turli tarkibiy
qismlari yoxud turli tashkilotlarning aniq maqsad yo'lidagi o'zaro
hamkorligini ta’minlash, munosabatlarni barqaror saqlab turish.
KOOPERATIV - dastlabki bosqichda o'z-o'zini boshqarish va moliyalashtirish
maqsadida tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun ixtiyoriy
ravishda birlashgan fuqarolar guruhini jamlagan tashkilot.
Hamkorlikda mahsulot ishlab chiqarish, sotish, sotib olish, tovarlar
iste’moli va xizmat ko'rsatish maqsadida tashkil etiladi. Undagi
jamg'armalar qatnashchilarining pay va badallari asosida vujudga
keladi.
KORNER - sotib olish yo'li bilan ustama foyda olish maqsadida u yoki bu tovarni
sotib olish bo'yicha tijoratchilar o'rtasidagi kelishuv.
KORPORATSIYA - bir necha korxonalar, firmalarning birlashuvi. Yuridik tilda
jismoniy shaxslamingbirgalikda faoliyat ko'rsatish uchun birlashuvi.
Korporatsiya bu katta va ulkan firmalardir. Hozirgi vaqtda ular bozor
iqtisodi taraqqiyot topgan davlatlar ishlab chiqarishining barcha
sohalarida ustuvorlikka ega.
2
3
0
—
—
KORPORATIV BOSHQARUV - qonunchilik, me’yorlar va xususiy sektorning
mos ravishdagi amaliyotining shunday birikmasiga tushuniladiki,
ular kompaniyaga moliyaviy va inson resurslarini jalb qilish, samarali
faoliyatni olib borishga imkoniyat beradi. Oqibatda aksiyadorlar,
boshqa manfaatdor shaxslar va jamiyatning manfaatlariga rioya
qilgan holda o'z aksiyadorlari uchun uzoq muddatli iqtisodiy
qiymatni ko'paytirish orqali o'z mavjudligini saqlab qolishni
ta’minlaydi.
KORPORATIV BOSHQARUV KODEKSI - ixtiyoriy belgilanuvchi andozalar
va ichki me’yorlar yig'indisi bo'lib, korporativ munosabatlarning
tartibini o'rnatadi va tartibga soladi. Kodeks korxonadagi korporativ
boshqaruvningbarcha muhim elementlariga taalluqli bo'Igan asosiy
me’yorlar va tavsiyalardan tarkib topishi kerak. Emitentlarning
Kodeks qoidalariga rioya qilishidan asosiy manfaatdorligi qimmatli
qog'ozlar bozori orqali ularning investitsiyalarni jalb qilishga
intilishidir.
KORPORATIV BOSHQARUV ORGANLARI - aksiyadorlar umumiy
yig'ilishi; kuzatuv kengashi (direktorlar kengashi); ijroiya organi.
KORPORATIV BOSHQARUVDA DAVLAT ISHTIROKI BO'YICHA
AMERIKA MODELI - model, odatda, ishlab chiqarish sektorida
davlatning ulushi kichik bo'Igan mamlakatlarda qo'llaniladi. Ularda
davlat aksiya paketlarini shartnoma asosida xususiy boshqaruvchi
kompaniyalargaberishxususiyatlidir.Mazkurmodelda“Jamoatchilik
uchun ochiq korporatsiyalar” mavjud bo'lib, ular mos ravishda
tarmoq departamentlari va vazirliklarga bo'ysunadi.
KORPORATIV BOSHQARUVDA DAVLAT ISHTIROKI BO'YICH A I
ITALIYA MODELI - korxonalarda davlat ulushi katta bo'Igan
davlatlarga xosdir. Davlat korxonalari va davlat aksiya paketlarini
boshqarish uchun davlat mulki vazirligiga qarashli ko'p tarmoqli
xolding kompaniyalari tashkil qilinadi.
KORPORATIV BOSHQARUVDA RISKNI BOSHQARISH MAQSADI -
har qanday yomon vaziyatlarda ham gap aslo bankrotlikka tushish
haqida emas, balki faqat foydaning birmuncha kamayishi haqida
ketishiga erishishdir.
KORPORATIV BOSHQARUVNING BOSHQARUV QOIDALARIDA
AD OLATLILIK TAMOYILI - halol raqobatchilik sharoitida
kompaniyaga muvaffaqiyatli harakat qilishga imkoniyat berishi
va shu bilan birga, barcha qatnashchilar, shu jumladan, minoritar
aksiyadorlarning huquqlarini ham ta’minlashi lozim. Barcha
J W
--' У <4
К
aksiyadorlar o'z huquqlariga daxl qilinganda, ularni himoya
qilishning samarali usullariga ega bo'lishi kerak.
KORPORATIV BOSHQARUVNING MAQSADI - korxona investitsiya
jozibadorligini
oshirish
va
barcha
manfaatdor
tomonlar
manfaatlarining oqilona muvozanatiga rioya qilgan holda, amaldagi
qonunchilik doirasida ochiq aksionerlik jamiyatining barcha faoliyat
turlaridan imkon qadar yuqoriroq foyda olish.
KORPORATIV BOSHQARUVNING MODELLARI - unitar (investor)
modeli - AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya; ikki pog'onali
(manfaatdor shaxslar) modeli - Germaniya; kontinental model;
tarmoq modeli - Yaponiya (keyretsu), Koreya (chaebol).
KORPORATIV BOSHQARUVNING
RAVSHANLIK TAMOYILI
-
kompaniyaga aloqador barcha muhim axborotlar, shu jumladan,
mulkchilik strukturasi, moliyaviy holat, faoliyat natijalari va
boshqalarning o'z vaqtida va aniq oshkora qilinishini nazarda tutadi.
KORPORATIV
BOSHQARUVNING
VAZIFALARI
-
aksiyadorlar
huquqlari va manfaatlarini himoya qilish; ochiq aksionerlik jamiyat
investitsion jozibardorligini oshirish; aksiyalar narxining o'sishi
orqali uzoqmuddatli iqtisodiy qiymatningjamg‘arilishi;jamiyatning
rivojlanish strategiyasini aniqlash va uning amalga oshirilishini
nazorat qilish; aksiyadorlik jamiyati biznes-rejalarini tasdiqlash va
ularning bajarilishini nazorat qilish va faoliyatning boshqa muhim
masalalarini hal qilish.
KORPORATIV HUQUQ, - korxonada ishlab chiqilgan qoidalar tizimi bo'lib,
manfaatdor tomonlarning irodasini ifodalaydi va tashkilot
faoliyatining turli tomonlarini tartibga soladi.
KORPORATIV NAZORAT ORGANLARI - taftish komissiyasi; ichki audit
xizmati; auditorlik tashkiloti.
KORPORATIV OBLIGATSIYALAR - aksiyadorlik jamiyatlari va o'zining
tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’i nazar, tijorat banklari tomonidan
chiqariladigan obligatsiyalar.
KORPORATIV REKLAMA - aniq bir tovar markasiga emas, balki to'liq
tovarlar assortimentiga ehtiyoj yaratuvchi reklama.
KORPORATIV VMS - ishlab chiqarish va taqsimotning ketma-ket bosqichlari
yakka xo'jalik egaligi doirasida birlashgan tizim.
KORPORATSIYA (BIRLASHMA) - rivojlangan yirik aksionerlik jamiyati
va trestlar; biron-bir faoliyat uchun uyushgan yuridik va jismoniy
232
shaxslar majmuyi. Korporatsiyalar negizi aksionerlik jamiyatlari
hisoblanadi. Korporatsiyalar bir xil mahsulotlarning asosiy
ishlab chiqaruvchilarini birlashtiradi, natijada ishlab chiqarish
monopollashadi.
Ayni
paytda
korporatsiyalar
investitsiya
kapitalining markazlashuviga yordam beradi, ilmiy-texnika
taraqqiyoti, mahsulotning raqobatbardoshligi va uzoq hayotiy
siklini ta’minlaydi.
KORPORATSIYA MADANIYATI - kompaniyada qabul qilingan asosiy
falsafiy qoida va g'oyalar hamda qadriyatlar tizimi.
KORPORATSIYALARNING
DAROMADIDAN
OLINADIGAN
SO L IQ - daromad solig'i va foyda solig' ining (ayrim mamlakatlarda)
o'rniga barcha kompaniyalarning foydasidan qat’iy foizda olinadigan
soliq. Barcha korporativ organ va nokorporativ assotsiatsiyalarga
nisbatan qo'llaniladi. Taqsimlanadigan dividendlar summalaridan
ham soliq olishni taqozo etadi.
KORPORATSIYALARNING
TAQSIMLANUVCHI
DAROMADI
-
korporatsiyalashgan korxonalar to'laydigan dividendlar (foydalar)
va kvazikorporatsiya korxonalarining daromadlaridan olinadigan
chegirmalar.
KORREKTURA - buxgalteriya hisobi hujjatlaridagi xatolarni tuzatish.
Korrektura usulining mohiyati shundan iboratki, bunda noto‘g‘ri
yozuvning ustidan yupqa qilib chiziladi. Uning yon tomoniga yoki
tepasiga to g ri yozuv yoziladi va bu to‘g‘rida muayyan hujjatning
tagida hisobning shu sohasiga javobgar shaxs yoki bosh buxgalter
tomonidan izoh beriladi va uning imzosi bilan tasdiqlanadi. Qilingan
tuzatishga “tuzatilgani to‘g‘n ” degan yozuv ilova qilinadi va tuzatish
sanasi ko'rsatiladi.
KORRELYATSION BOG'LANISH - bu shunday to'liqsiz bog'lanishki,
unda omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon
sharoitlarida natijaning har xil qiymatlari mos keladi.
KORRELYATSION-REGRESSION
MODEL
-
bu
o'rganilayotgan
hodisalar orasidagi bog'lanishni natijaviy belgi bilan muhim omillar
o'rtasidagi ishonchli miqdoriy nisbatlar orqali ifodalashdir.
KORRESPONDENT - boshqa tashkilotlarga bozorda to'la faoliyat olib borish
uchun xizmat ko'rsatadigan bank yoki boshqa moliya tashkiloti.
KORRESPONDENTLIK
BANKI
-
korrespondentlik
shartnomalari
asosida boshqa bankning to'lov va hisob-kitoblari bo'yicha
talabnomalarini bajaradigan bank.
233
KORRELYATSION TAHLIL - hodisalar orasidagi bog'lanish zichlik
darajasini baholash usulidir.
KORXONA (firma) - amaldagi qonunlar asosida mustaqil ravishda foyda olish
maqsadida faoliyat yurituvchi xo'jalik shakli. Korxona ishlab
chiqarish, xizmat ko'rsatish, vositachilikvaboshqa sohalarda faoliyat
ko'rsatishi mumkin bo'lib, xususiy, aksionerlik jamoa, kooperativ,
davlat yoki aralash mulk shakllarida bo'lishi mumkin.
KORXONA (FIRMA) DAROMADI - sotilgan mahsulot uchun korxona olgan
pul miqdori.
KORXONA (TASHKILOT) - muayyan maqsadlarga erishish uchun birgalikda
ishlaydigan kishilar birlashmasi.
KORXONA AKTIVLARI - korxonada ishlab chiqarish fondlari shaklida band
bo'Igan kapitaldir.
KORXONA FAOLIYATI UZLUKSIZLIGINING EHTIMOLI - mazkur
xo'jalik subyekti kelajakda o'z faoliyatini davom ettirishi (hisobot
davridan keyin kamida 12 oy davomida) va unda o'z faoliyatini
tugatish yoki qisqartirishga zaruriyat ehtimoli yo'qligini o'zida
mujassamlashtirgan buxgalteriya hisobining bir tamoyili.
KORXONA FONDLARI - xo'jalik faoliyatini amalga oshirish uchun korxona
ixtiyoridagi qiymatga ega bo'Igan moddiy ashyolar, binolar,
uskunalar, pul mablag'laridan iborat. Korxona fondlari ishlab
chiqarish jarayonida qatnashish o'rniga ko'ra asosiy va aylanma
fondlar bir-biridan farqlanadi.
KORXONA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI - mahsulot yaratish
uchun korxonada qilingan moddiy va pul sarflari yig'indisi.
KORXONA MULKI - asosiy fondlar, nomoddiy aktivlar va ishlab chiqarish
zaxiralari yig'indisidan iborat. Uning tarkibiga: materiallar, tayyor
mahsulot, kelgusi davr xarajatlari, hisobot davrida (kunida)
mahsulot tannarxi tarkibiga kiritilmagan, lekin amalga oshirilgan
ishlab chiqarish xarajatlari, qoldiq mahsulotlarning muomala
xarajatlari va ortib jo'natilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar,
ko'rsatilgan xizmatlar va boshqalar kiradi. Soliqqa tortish bazasi
(asosi) hisoblanayotgan paytda asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar,
kam baholi va tez eskiradigan predmetlarning qiymatidan eskirish
summasi chiqarib tashlanadi.
KORXONA PERSONALI - umumiy tarzda mazkur korxona va tashkilotning
barcha yollangan xodimlarini qamrab oladi va ular mutlaqo aniq
vazifalarni bajaradilar.
—
234
--
KORXONA RESURSLARI - ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatishda
foydalaniladigan resurslar bo'lib, ularni uch guruhga ajratish
mumkin: natural yoki tabiiy resurslar, moddiy resurslar va inson
resurslari.
KORXONALARGA PREFERENSIYA BERISH - milliy iqtisodiyotda
faoliyat ko'rsatuvchi korxonalarni moliyaviy qo'llab-quwatlash
maqsadida ular tomonidan ishlab chiqarishga chet eldan olib
kiriladigan xomashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar,
shuningdek, asbob-uskunalami olib kirishda boj to'lovlari va
boshqa jarayonlar bo'yicha yengilliklar (imtiyozlar) berilishi.
KORXONALARNI TEXNIK QAYTA QUROLLANTIRISH - ishlab
chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish,
eskirgan qurilma va uskunalarni yangilash va almashtirish, ishlab
chiqarish tuzilmasi va tashkil etilishini yaxshilash yo'li bilan
korxonaning texnik darajasini oshirish bo'yicha chora-tadbirlar
majmuasi. U ishlab chiqarish intensivligini kuchaytirish, ishlab
chiqarish quwatlarini oshirish va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
sifatini yaxshilashga yo'naltirilgan bo'ladi.
KORXONALARNING
DAVLAT
REESTRI
-
soliq
to'lovchilarni
soliq inspeksiyasida hisobga olish uchun qo'llaniladi va xo'jalik
yurituvchi subyektlarni identifikatsiyalashtirishni ta’minlaydi.
KORXONANING
BANKDAGI
HISOBIDAN
KO'CHIRMA
korxonaning hisob-kitob, joriy va maxsus schyotlaridagi pul
mablag'larining harakati haqida bank muassasasining yuborgan
hujjati.
KORXONANING BANKROTLIGI - korxona moliyaviy-xo'jalik faoliyatining
nochorlikka yuz tutishi natijasida o'z qarz majburiyatlarini bajara
olmasligi. Korxona xo'jalik sudining qaroriga ko'ra, rasmiy holda
bankrot deb e’lon qilinadi.
KORXONANING HISOB SIYOSATI - xo'jalik yurituvchi subyekt rahbari
tomonidan qo'llaniladigan buhgalteriya hisobi va moliyaviy
hisobotni tuzish bo'yicha qoida va usullar yig'indisi. O'zbekiston
Respublikasi hududida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotning
tashkiliy-uslubiy asosini 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan
“Buxgalteriya hisobi to'g'risida’ gi qonun, O'zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risida’ gi nizom, o'z
tarkibiga 21-sonli Buxgalteriya hisobi milliy standarti “Xo'jalik
yurituvchi subyektlar moliyaviy-xo'jalik faoliyatining buxgalteriya
hisobi schyotlar rejasi va uni qo'llash bo'yicha yo'riqnoma”ni ham
qo'shgan holda, buxgalteriya hisobiningmilliy standartlari vaboshqa
normativ hujjatlar tashkil etadi. Hisobot yili uchun ishlab chiqilgan
hisob siyosati korxona rahbari tomonidan tasdiqlangandan so'ng
yuridik hujjat maqomiga ega bo'ladi.
KORXONANING
INNOVATSION
SALOHIYATI
-
korxonaning
yangiliklarni
joriy
qilish
yordamida
bozor
sharoitlarida
faoliyatning samaradorligini oshirish maqsadida korxonaning
o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadigan rivojlanish qobiliyati.
Korxonaning innovatsion salohiyati ichki innovatsiya jarayonidagi
barcha bosqichlaming (ijtimoiy mehnat va resurslarning sarf
me’yorlari asosida) bir maromda kechishiga imkon beradi.
KORXONANING OPTIMAL HAJMI - mahsulot ishlab chiqarish (ish
bajarish, xizmat ko'rsatish) bo'yicha imzolangan shartnoma va
majburiyatlarni o'z muddatida, eng kam xarajatlar bilan eng yuqori
samaradorlikka erishgan holda bajarish imkonini beruvchi korxona
hajmi.
KORXONANING SOF DAROMADI - korxona xodimlarining mehnati
bilan yaratilgan qo'shimcha mahsulotning pulda ifodalanishi,
mahsulotning sotish narxi qiymati bilan to'la tannarxi o'rtasidagi
farq, korxona sof daromadi yalpi daromaddan mehnatga haq to'lash
fondi tashkil etilgandan keyin qoladigan qismidir.
KORXONANING TASHKILIY MADANIYATI - xodimlar tomonidan
umume’tirof etilgan va qat’iy amal qilinadigan qadriyatlar, qoidalar,
odat-udumlar, ananalar majmuyi.
KORXONANING TIJORAT SIRLARI - korxonaning ishlab chiqarish,
texnologiyalar, boshqaruv va boshqa turdagi faoliyati bilan bog'liq,
oshkor qilinishi korxona manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin
bo'lgan, davlat sirlariga aloqasi bo'lmagan ma’Iumotlar.
KORXONANING YALPI DAROMADI - yaratilgan mahsulotni sotishdan,
turli pullik xizmatlar ko'rsatishdan, korxona ixtiyoriga tushadigan
pul tushumlari yig'indisi (ya’ni yalpi mahsuloti)dan korxona
moddiy xarajatlarini chegirib tashlaganda qolgan qismi. Korxona
sof daromadi bilan ishchi, xizmatchilarga to'langan mehnat haqi
birgalikda korxona yalpi daromadini tashkil etadi.
KOTIROVKA - 1. Chet el pullari, qimmatbaho qo'g'ozlar yoki tovarlarning birja
narxi va kursini belgilash. 2. Qimmatli qo'g'oz yoki tovarlarning
birjada aylanishi, yurishi, muomalada bo'lishi. 3. Birja narxlari
to'g'risidagi rasmiy e’lon.
KOVERNOTA - sug'urta vositachisi tomonidan sug'urtalanuvchiga beriladigan
va sug'urtalanuvchining sug'urta shartnomasi tuzishini tasdiqlovchi
236
hujjat. Ushbu hujjatda ko'rsatilgan muddat mobaynida sug urta
brokeri sug‘urtalanuvchiga sug'urta polisini berishi shart. Chunki
kovernota sug'urta kompaniyasi uchun yuridik kuchga ega bo'Igan
hujjat hisoblanmaydi.
KREDIT (lot. qarz) - pul mablag'lari, tovar va xizmatlami kelishilgan ustama
foiz to'lab qaytarish sharti bilan ma’lum muddatga qarzga berish.
Kreditning tijorat va bank krediti shakllari mavjud bo'lib, ular
ishtirokchilaming turi, kreditlash obyekti, foiz o'lchami va
foydalanish sohasiga ko'ra farqlanadi. Tijorat krediti shuki, ishlab
chiqarishda va savdoda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlar o'zaro
bir-birlariga sotilgan tovarlar yoki ko'rsatilgan xizmatlar to'lovini
belgilangan muddatda amalga oshiradilar. Bunda, asosan, qarzdorlik
kreditpullari, ya’ni veksel,banknot,chekvakreditkartochkalari bank
vositachiligida rasmiylashtiriladi. Bank krediti pul mablag'larini
ssudaga berishdan iborat bo'lib, 3 xil muddatli bo'ladi: qisqa, o'rta
va uzoq muddatli.
KREDIT DISKRIMINATSIYASI - kredit olishda, undan foydalanishda yoki
xalqaro kreditni to'Iashda ma’lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy
va siyosiy bosimni yuzaga keltiruvchi og'ir va qiyin shartlarni
qo'yishdir.
KREDIT EKSPANSIYASI - mamlakatning ssuda kapitali bozorida foiz
stavkalarining pasayishi natijasida kredit oluvchilarning ko'payishi,
oqibatda kredit qo'yilmalari hajmining keskin ortishi. U, odatda,
iqtisodiyotning investitsiyalarga bo'Igan yuqori darajadagi talabini
qondirish maqsadida amalga oshiriladi.
KREDIT KARTOCHKALARI - kichik o'lchamdagi plastik yoki metall
kartochka ko'rinishidagi hujjat bo'lib, bankdagi hisob sohibining f
shaxsini tasdiqlaydi va unga naqd pullar yordamisiz tovar va
xizmatlarga haq to'lash huquqini beradi.
KREDIT MEXANIZMI - kredit munosabatlarini tashkil qilishda qo'llaniladigan
elementlar majmuasidir.
KREDIT OBYEKTI - vaqtincha bo'sh turgan, berilishi mumkin bo'Igan pullar
va tovarlardir.
KREDIT PAKETI - kreditlash jarayoni uchun zarur bo'Igan hujjatlar majmuasi
tushuniladi.
KREDIT PORTFELI - tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlarni
jamlovchi hujjat.
KREDIT PORTFELINING DIVERSIFIKATSIYASI - bankning ba’zi
mijozlaridan ko'rgan zararlarni boshqa mijozlardan ko'rgan
daromad hisobidan qoplash maqsadida bankning kredit resurslarini
kam miqdorda ko'p sonli mijozlar o'rtasida taqsimlash demakdir.
2T7
KREDIT POTENSIALI - bankdagi yig'ilgan, tarkib topgan mablag* lardan
likvidlilik rezervlar ayirmasiga teng.
KREDIT RESURSLARINING AUKSION! - kredit resurslarini erkin, ochiq
tarzda auksion orqali sotishdir.
KREDIT SIYOSATI - bankning kredit resurslarini joylashtirish sohasidagi
qarorlarni qabul qilishga imkon beruvchi qoidalar va cheklanishlar
majmuyidir.
KREDIT SUBYEKTLARI - korxona, firma, tashkilot, davlat va turli toifadagi
aholidir.
KREDIT SUMMASI - qarzga beriladigan pul birligining hajmi.
KREDIT TAMOYILLARI - tovar va pul ko'rinishidagi mablag'larni maqsadlilik,
qaytarib berish, muddatlilik, foiz to'lash, garov shartlari asosida
berish natijasidir.
KREDIT TASHKILOTLARI - tegishli litsenziyaga ega bo'lgan banklar,
mikrokredit tashkilotlari, lombardlar va boshqa kredit tashkilotlari.
KREDIT TIZIM I - pul resurslarini tarkib toptiruvchi, o'zida jamlovchi va
ma’lum muddatda qaytarib berish va haq to'lash shartlari asosida
ularni qarzga beruvchi kredit muassasalari majmuasi. Unga: a) bank
tizimi (markaziy bank, tijorat va ixtisoslashgan banklar); b) maxsus
kredit muassasalari, ya’ni sug'urta kompaniyalari, nafaqa fondlari,
investitsion kompaniyalar, moliya kompaniyalari va shu kabilar
kiradi.
KREDIT TURLARI - qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha bo'lgan
kreditlar); uzoq muddatli kreditlar (muddati bir yildan ortiq bo'lgan
kreditlar) dir.
KREDIT VAZIFALARI - pulga tenglashtirilgan to'lov vositalari (Veksel, chek,
sertifikat)ni yuzaga chiqarib, ularni xo'jalik oborotiga jalb qilish,
bo'sh turgan pul mablag'larini harakatdagi, ishdagi kapitalga
aylantirishdir. Qarz berish orqali pul mablag'larini turli tarmoqlar
o'rtasida qayta taqsimlash bilan ishlab chiqarish resurslarining
ko'chib turishini ta’minlashdir. Qarz berish, qarzni undirish
vositalari orqali iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishdir.
KREDITGA LAYOQATLILIK - korxonaning bankdan so'ragan ssudani o'z
vaqtida va to'liq qaytara olish imkoniyatidir.
KREDITLAR BO'YICH A EHTIMOLIY YO'QOTISHLARNI QOPLASH
UCHUN ZAXIRA - bank kredit portfeli va balansdan tashqari
majburiyatlarida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan yoki mavjud
zararlarni qoplash uchun qiymat summasini o'zida aks ettiradigan
bankning barcha kreditlari bo'yicha zararlarni qoplash uchun tashkil
etilgan zaxiralarning kontraktiv hisob-varag'i.
238
KREDITLARNING FOIZ STAVKASI - berilgan kreditlarga to'lanadigan foiz
miqdori.
KREDITLASH CHEGARASI - kredit munosabatlarining subyektlari yoki
ssudalar turlariga nisbatan aniq ko'rsatkichlar shaklida belgilab
qoyiladigan kreditdan foydalanishning qat’iy chegarasi.
KREDITLASH JARAYONI - kreditni rasmiylashtirish jarayoni boshlangandan
to berilishigacha bo'lgan davrni qamrab oladi.
KREDITLASH OBYEKTLARI - kredit hisobidan nima tashkil qilinsa yoki
kredit nimaga yo'naltirilsa, o'sha tushuniladi.
KREDITLASH STRATEGIYASI - kredit siyosati borasida biron-bir bankning
moliya bozoridagi mazmunli, maqsadli va aniq tamoyillarga
asoslangan kredit munosabatlari.
KREDITLASH SUBYEKTLARI - kredit munosabatlarida qatnashuvchi
tomonlar anglanadi.
KREDITLASH TAKTIKASI - kredit jarayonida ko'zlangan maqsadga erishish
uchun qo'llaniladigan moliyaviy va boshqa dastaklar majmuyidir.
KREDITLASHTIRISH - kredit resurslari hisobidan tadbirlarni amalga oshirish
darajasidir.
KREDITNI QAYTA TAQSIMLASH - vaqtinchalik bo'sh pul mablag'larini
pulga ehtiyojmand subyektlar o'rtasida qayta taqsimlashdir.
KREDITOR - vaqtincha bo'sh turgan pullarni pulga muhtoj bo'lgan huquqiy
va jismoniy shaxslarga ma’lum muddatga foiz to'lovlari evaziga
qaytarib berish sharti bilan qarzga beruvchi shaxs, kompaniya, bank
va h.k.
KREDITOR QARZDORLIK - korxona, tashkilot yoki muassasaning tegishli
yuridik yoki jismoniy shaxslarga to'lanishi lozim bo'lgan pul
mablag'lari bo'lib, ular me’yordagi (muddati o'tmagan) hamda
muddati o'tgan qarzdorliklarga bo'linishi mumkin.
KRITIK RISK ZONASI - yo'qotishlar bo'lish xavfi borligini ifodalaydi,
olinadigan foydadan bir qismining biror jarayon uchun
yo'naltirilganligi va shu mablag'larning qaytib kelishida xavf
borligini ifodalaydi.
KRITIK YO'L - eng ko'p davomiylikka ega, loyihaning boshidan oxirigacha
bo'lgan ishlarning ketma-ketligi. Kritik yo'lda yotgan loyiha ishlari
vaqt zaxirasiga ega emas.
KRIZIS (yunon. krisis - hal etish, oqibat) - q. inqiroz.
KROSS KURS - bir mamlakat valyutasining ikkinchi bir mamlakat valyutasiga
nisbatan USD orqali ifodalanadigan nisbati. Kross kurs xalqaro
miqyosda keng qo'llaniladi. Uni, asosan, yirik kompaniyalar va
korporatsiyalar qo'llaydi. Bu valyuta kursini aniqlashning real yo'li
hisoblanadi.
KSENOFONT (m.a.430-3 3 5 /3 5 4 ) -yunonyozuvchisivatarixchisi. Quldorlikni
qo‘llab-quwatlagan. “Dehqonchilik barcha sanatlarning onasi va
boquvchisi” degan iboraning muallifi. “Ekonomiya” (uy xo'jaligi)
so'zini birinchi bo'lib ishlatgan. Mehnat taqsimotiga alohida urg'u
bergan va uni bozor ko'Iami bilan bog'lagan. Pulning almashuv va
jamg'arish (ikki) funksiyalarini tan olgan.
KUCHLI DAVLAT - omma faoliyatiga asoslangan kuchli boshqaruv tizimiga,
rivojlangan iqtisodiyot, yuksak ma’naviyatga ega bo'Igan davlat.
Bunday davlat mustahkam iqtisodiy, huquqiy va ma’naviy asosga
ega bo'ladi. Uning qudrati fuqarolar hamjihatligi, jamiyatdagi
do'stlik va bag'rikenglik, har bir fuqaroning onglilik darajasi, davlat
boshqaruvidagi faol ishtirokiga asoslanadi.
KUCHLI JAMIYAT - mustahkam negizningbarqarorligi ta’minlangan, davlatning
boshqaruvchilik faoliyati qisqarib, jamoat tashkilotlarining roli
kuchaygan, fuqarolarning qonun asosida ularning huquq va
erkinliklari oliy qadriyatlarga aylangan jamiyat.
KUMULYATSIYA - bir qancha yirik sug'urta summali obyektlarning bitta
sug'urta hodisasi tufayli zarar ko'rishi ehtimolligini nazarda tutuvchi
sug'urta risklari yig'indisi.
KUNDALIK ISTE’MOL TOVARLARI - har kuni yoki tez-tez sotib
olinadigan va istemol qilinadigan tovarlar.
KUNDALIK TALAB - har kuni yoki tez-tez sotib olinadigan va iste’mol
qilinadigan tovarlarga bo'Igan talab.
KUPON - 1. Xazina majburiyatining, obligatsiyaning har yili daromad keltirib
turadigan yirtma qismi. 2. Aksiyaga ilova qilib, dividendlar to'lash
uchun mo'ljallangan varaq.
KUPYURA - ustida qiymati ko'rsatilgan pul bileti, aksiya, obligatsiya yoki boshqa
qimmatli qog'oz.
KURNO ANTUAN OGYUSTEN (1801-1877) - fransiyalik matematik, birin-
chilardan bo'lib matematikani iqtisodiy jarayonlarga keng qo'llash
uslubini ishlab chiqdi. Ekonometrika yo'nalishining asoschilaridan
biri. "Talablarning elastikligi” funksiyasi va grafigini yaratdi.
KURNO MUVOZANATI - duopolik bozorda har bir firma mustaqil ravishda
shunday optimal ishlab chiqarish hajmini tanlaydiki, ushbu
mahsulot hajmi ikkinchi firmani qanoatlantiradi. Kurno muvozanati
firmalarning aks tasir qiluvchi funksiyalari grafiklarining kesishish
nuqtasida vujudga keladi.
240
KURS - aksiya, obligatsiya, boshqa qimmatli qo'g'ozlarning oldi-sotdisiga
qo'yiladigan baho; qo'g'oz pullar kursining oltin valyutada yoki
boshqa mamlakat valyutasida aks etishi.
KURS BO'YICH A FARQ, - milliy valyutaga nisbatan chet el valyutasi
kursining o'zgarishi munosabati bilan chet el valyutasida amalga
oshirilgan operatsiyalarda vujudga keladigan (ijobiy, salbiy) farq
KURTAJ-birjabitimni amalga oshirgandavositachilikuchunbrokergaberiladigan
mukofot. Kurtaj stavkalari qimmatli qo'g'ozlar va tovarlar toifasiga,
bitimlarning hajmi xususiyatlarigabog'liqbo'ladi. Kurtaj miqdorlari
birjalarning ustavlari yoki birja bitimi qatnashchilari va broker
o'rtasidagi kelishuv bilan belgilanadi.
KUTILADIGAN QIYMAT (MATEMATIK KUTILISH) (Lorens chizig'i)
- biror-bir ko'rsatkichning taqsimlanish darajasini ifodalovchi
egri chiziq. Bu amerikalik olim Maks Otto Lorens (1876-1944)
tomonidan aholi daromadlarining taqsimlanishini narxlash uchun
ishlab chiqilgan. Aholidan daromad solig'i olinib, ularga transfert
berilgandan keyin Lorens chizig'ining botiqligi kamayadi.
KUTILAYOTGAN
INFLYATSIYA
-
daromad
oluvchi
tomonidan
prognozlanadigan narxlarning oshishi. Shuning uchun daromad
egasi inflyatsiyaning oqibatlarini yumshatish yoki bartaraf etish
uchun oldindan choralar ko'rishi mumkin.
KUTILAYOTGAN INFLYATSIYA DARAJASI - mavjud ijtimoiy-iqtisodiy
axborotlar, ma’Iumotlar asosida alohida shaxs va korxonalar
tomonidan kutiladigan bo'lg'usi davrdagi inflyatsiya darajasi.
KUTILMAGAN INFLYATSIYA - baholaming o'sishi. Bunda daromad
oluvchi yoki davlat tomonidan oldindan choralar ko'rilmaganligi
sababli inflyatsiyaning real daromadlarga salbiy ta’sirining oldini
olish mumkin bo'lmaydi.
KVADRATIK O'RTACHA TAFOVUT - kvadrat ildiz ostidan chiqarilgan
dispersiyadir.
KVADRILLION - birning yonidagi nollar soni 15 ta bo'lgan son.
KVAZIKORPORATSIYA
(O'TKIN CH I
KORPORATSIYA)
kvazikorporatsiya: l ) institutsion birlik rezidentiga qarashli
bo'lib, korporatsiyalashmagan korxonaga o'xshaydi. U alohida
korxona shaklida boshqariladi hamda o'z mulkdorlari bilan o'zaro
munosabatda aslida korporatsiya bilan aksiyadorlar munosabatiga
o'xshaydi; 2) institutsion birlik rezidentiga qarashli bo'lmagan
va korporatsiyalashmagan korxona institutsion birlik tasarrufida
bo'ladi. Zero, u muayyan iqtisodiy hududda uzoq yoki noaniq davr
ichida ishlab chiqarish bilan band bo'ladi.
241
KVAZIKORPORATSIYALAR DAROMADIDAN CHEGIRMA - mulkdan
keladigan daromadningbir turi. Bunday chegirma kvazikorporatsiya
egasiga u korxonaga ajratgan mablag‘ning hajmiga qarab ajratiladi.
KVAZIOPTIMUM-PARETO - samarali hajmda tovar ishlab chiqarish mumkin
bo'lmaganda ishlab chiqarish mumkin bo'lgan variantlardan eng
yaxshisini tanlash (optimalgayaqin).
KVINTILLION - birning yonidagi nollar soni 18 ta bo'lgan son.
KVOTA - l ) tegishli bitim doirasida milliy yoki xalqaro birlashma
ishtirokchilarining ishlab chiqarish yoki sotishda ishtirok etish
hissasi; 2) xalqaro iqtisodiy yoki moliya-valyutaviy tashkilotning
ustav fondi yoki kapitalida mamlakatning badali; 3) soliqqa tortish
birligidan olinadigan soliq stavkasi (absolyut ifodada yoki hissa
ko'rinishida); 4) nimaningdir qismi, hissasi, normasi (me’yori),
miqdoriy cheklanishlar. Kvota davlat va xalqaro tashkilotlar
tomonidan tovarlarni ishlab chiqarish, ularni eksport va import qilish
yuzasidan cheklashlaming joriy etilishi. Kvota o'rnatish xalqaro
bitimlarga binoan amalga oshiriladi. Davlatlararo shartnomalarga
ko'ra ayrim yoki bir guruh tovarlar yuzasidan kvota o'matiladiki,
unga muvofiq mamlakatlar faqat belgilangan miqdordagi tovarlarni
ishlab chiqarishi va chetga sotishi mumkin.
KVOTALI QAYTA SUG'URTALASH - sug'urta kompaniyasi qayta
sug'urtalovchi kompaniya bilan kelishgan holda unga risklarning
bir qismini beradi. Bu operatsiya kvota shartnomasi orqali
rasmiylashtiriladi. Qayta sug'urtalovchi kompaniyaga sug'urta
mukofotining tegishli qismi beriladi va qayta sug'urtalovchi
kompaniya proporsional ravishda ko'rilgan zararni qoplashda
ishtirok etadi.
KVOTATIV SOLIQLAR - daromad yoki mulk qiymatining puldagi ifodasiga
nisbatan stavkasi foizlarda o'rnatiladigan soliqlar.
KONSTITUTSION BURCH - O'zbekiston fuqarolari Konstitutsiyada
belgilab
qo'yilgan,
fuqarolar
bajarishlari
shart
bo'lgan
majburiyatlardir.
KONSTITUTSION HUKUMAT - demokratik hukumat qonunga va ayniqsa
yozma
hujjat-konstitutsiyasiga
asoslanadi.
Konstitutsiyalar
hukumatning vakolati va majburiyatlarini ta’minlaydi. Shuningdek,
ular qonunlar qanday tayyorlanishi va hayotga tatbiq etilishini ham
o'zida aks ettiradi. Aksariyat konstitutsiyalar hukumatning vakolati
va majburiyatlarini ta’minlaydi.
—
—. 242
LAJ (ajio) - pul va qimmatbaho qog'ozlarning nominal qiymati, bozor narxidan
past bo'lganda uchraydigan holat. Agar pul va qimmatbaho
qog'ozlarning nominal qiymati bozor narxidan yuqori bo'lsa, bu
hoi dizajio deb ataladi.
LASH - oltin bozor narxining rasmiy narxdan ortiq qismi.
LATIFUNDIYA - yirik yer egaligi. Dasdab Qadimgi Rimda m.a. II asrda paydo
bo'Igan va milodiy I asrda keng tarqalgan. Feodalizm davrida avj
oldi. Prussiya va AQShda rivoj topdi. Inqiloblar tufayli tugatildi.
LAVOZIM - korxona, muassasa, idora va tashkilotlarda biror rasmiy xizmatni
bajarish bilan bog'liq bo'Igan vazifa.
LEGAL MONOPOLIYA - o'zining mahsulotiga egalik qilish va sotish huquqini
olgan monopoliya. Ko'pgina hollarda davlat fan va texnikadagi
ishlarni rag'batlantirish uchun ongli ravishda kashfiyot egalariga
monopol huquqlarni beradi. Legal monopoliyalar cheklangan vaqt
davomida mavjud bo'ladi. Masalan, patent yoki litsenziyaga egalik
qilish vaqti mobaynida. Bundan so'ng boshqa firmalar ham bu
yo'nalishda faoliyat ko'rsata boshlaydi.
LEGITIMATSIYA - 1. Hujjatni e’tirof qilish, tasdiqlash, tan olish. 2. Huquqni
yoki vakolatni tan olish yoki tasdiqlash.
LEVEJ-LIZIN G - bunda ijaraga berilayotgan uskuna va jihozlar narxining katta
miqdori uchinchi tomondan, ya’ni investordan qarzga olinadi.
LIBER FOIZNING O'RTACHA STAVKASI - London banklarining o'z
depozitlarini boshqa birinchi darajali banklarga joylashtirish
stavkasi bo'lib, u har kuni soat 11.00 da qayd etiladi va boshqa
banklar uchun, ayniqsa, xalqaro bitimlar tuzishda kreditlar bo'yicha
foizlar belgilashda asosiy mo'ljal hisoblanadi.
LIBOR - Londondagi jahon ssuda kapitallari bozorida yetakchi erkin
almashinadigan valyutalar - AQSh dollari, Germaniya markasi,
Yaponiya ienasi, Buyuk Britaniya funt sterlingi kabi valyutalardagi
depozitlarga to'lanadigan foiz stavkasidir.
LIFO inglizcha (last in first out - so'nggi kirim birinchi chiqim) - sarf qilingan
materiallar qiymatini hisobdan chiqarishning usullaridan biri. LIFO
usuli - o'sib borayotgan inflyatsiya sharoitida vaqt bo'yicha oxirgi
sotib olingan materiallar qiymatidan kelib chiqqan holda hisobni
yuritishdir.
243
LIKVIDATSIYA (tugatish, tarqatish, barham berish) - firma yoki korxona
faoliyatining aksionerlar yig'inining, xo'jalik sudining qaroriga
muvofiq, bankrotlikka uchrashi, qayta tashkil etilishi tufayli
to'xtalishi.
LIKVIDLI MABLAG'LAR - firma ixtiyoridagi pul vositalari, bank depozitlari,
qimmatli qog'ozlar, oson sotish mumkin bo'lgan moddiy aylanma
mablag'lar bo'lib, ular tezda sotish mumkin bo'lgan aktivlardir.
LIKVIDLI К R1SK1 - tijorat banklari likvidligi pasayishi bilan bog'liq risklardir.
LIKVIDLILIK - a) turli firmalar va banklarning o'z qarzini to'lay olish yoki
boshqa majburiyatlarini bajara olish imkoniyati; b) bir aktivning
ikkinchisiga qanchalik tez almashina olinishi o'lchovi. Naqd pul
eng yuqori 100% likvidlilikka ega.
LIKVIDLILIK KOEFFITSIYENTI - mavjud mablag'larning qanchalik qismi
tez orada qoplash uchun yo'naltirilishi mumkinligini ifodalovchi
ko'rsatkich.
LIKVIDLILIK TU ZO G 'I - foiz stavkasi juda past bo'lgan shunday vaziyatki,
odamlar pulni naqd ko'rinishda saqlab turishni afzal ko'radilar.
Tadbirkorlar esa foiz stavkasi bundan ko'ra pasayishi mumkin
emasligi sababli investitsiyalarni ko'paytirmaydi. Minimal foiz
stavkasi sharoitida pulga talab egri chizig'i cheksiz elastik bo'lib
qoladi.
LIMIT - xo'jalik faoliyati turli jihatlari miqdorining cheklanishi, faoliyat doirasi,
chegarasining belgilanishi. Limit davlat yoki yirik birlashma
tomonidan o ‘z korxonasi uchun o'rnatiladi.
LIMITED - kompaniyalarning o'z majburiyatlari bo'yicha cheklangan
javobgarligini aks ettiruvchi termin (aksioner yoki pay kapital
asosida). Mas’uliyati cheklangan jamoaningbelgisi.
LIMITLASHTIRILGAN CHEK DAFTARCHALARI - olti oygacha
muddatga berilib, unda chek daftarchasidan o'tkazib berilishi
mumkin bo'lgan summa ko'rsatiladi. Chek, yozib berilgan kunni
hisobga olmaganda, 10 kungacha o'z kuchini yo'qotmaydi.
Oldindan e Ion qilingan limit summasi to'lovchining hisob-kitob
schyotidan maxsus schyotga o'tkazib qo'yiladi. Shuning uchun
limitdan ortiqcha summaga yozib berilgan chek bekor qilinadi va
bank tomonidan to'lanmaydi. Limitlashtirilgan chek daftarchasi
bo'yicha summa 100 so'mdan kam bo'lmasligi kerak.
LIMITLASHTIRILMAGAN CHEK DAFTARCHALARI - bir yil muddatga
berilib, ularni bergan bank ssudasi bilan ta’minlanadi. Ular
mablag'larni maxsus schyotda oldindan deponentlashni talab
qilmaydi.
LINGVISTIK TA’M INOT - inson va tizim orasidagi muloqotni ishlab
chiqish hamda ta’minlash uchun axborotlarga ishlov berish va
foydalanishning turli bosqichlarida ishlatiladigan til vositalari
yig'indisini o'zida namoyon etadi.
LITSENZION SAVDO - xalqaro savdoda intellektual mulkni, texnologiyani,
ixtiro va patentlarni oldi-sotdi qilishning asosiy ko'rinishi.
LITSENZIYA - u yoki bu mahsulotni tayyorlash, xo'jalik ishlab chiqarish va
ilmiy faoliyatning turini amalga oshirish, mahsulotning ma’lum
bir turi va miqdorini eksport yoki import qilish, olib kirish, olib
chiqish yoki o'tkazib ketishga davlat yoki mahalliy boshqaruv
organlarining rasmiy ruxsati (roziligi). Savdo qilish huquqi yoki
lotoreya va mahalliy auksionlarni o'tkazish uchun litsenziya uch
nusxada rasmiylashtiriladi. Birinchi nusxa ijarachiga (o'tkazuvchiga,
shug'ullanuvchiga) beriladi, ikkinchisi tuman soliq inspeksiyasiga
yo' llanadi, uchinchi nusxa esa tegishli qaror, xat va ungailova qilingan
hujjatlar bilan birgalikda tuman yoki shahar ma’muriyatining
ish jildida saqlanadi. Litsenziya olish uchun murojaat etayotgan
jismoniy shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqiga
ega ekanliklari to'g'risida guvohnomaga ega bo'lishlari shart.
LITSENZIYA SAVDOSI - xalqaro miqyosda yangi texnika va texnologiya bilan
savdo qilishning asosiy shakli.
LITSENZTYALASH - chetdan mol keltirish yoki chet ellarga mol chiqarish
uchun davlat organlari tomonidan litsenziyalash (ijozat berish).
LIZING - moliya-kredit munosabatlarining shakllaridan biri bo'lib, korxonalar
tomonidan mashina, asbob-uskuna va shunga o'xshash tovarlarni
uzoq muddatli ijaraga olishni anglatadi. Lizingda uning obyektlari,
odatda, (lekin majburiy tartibda emas) ijaraga beruvchi korxonaning
balansidan ijaraga oluvchi korxonaning balansiga pirovardida
o'tkaziladi. Bu tartibdagi bitimlar ijarachi korxona uchun foydali
hisoblanib, ular moliyaviy zarar ko'rmaydilar va, odatda, soliq va
amortizatsiya imtiyozlariga ega bo'ladilar.
LIZING MUNOSABATLARI - qarz olish asosidagi ijara munosabatlarining
alohida toifasida ifodalanuvchi o'zaro bog'liq iqtisodiy-huquqiy,
moliya-kredit munosabatlari majmuasidan iborat.
LIZING SHARTNOMASI - asbob-uskunalar, texnika-texnologiyalarni uzoq
muddatga ijaraga olish.
245
LIZING TO'LOVLARI - lizingga beruvchining lizing obyektini sotib olish uchun
qilgan xarajatlarining hammasi yoki ko'p qismi, shuningdek, lizing
obyektini yetkazib berish va belgilangan maqsadda foydalanish
uchun uni yaroqli holga keltirish bilan bog'liq bo'Igan boshqa
xarajatlarining lizingga oluvchi tomonidan qoplanishi hamda
lizingga beruvchining daromadidir.
LIZING TURLARI - bu: operativ lizing, moliyaviy lizing
LIZING XIZMATI - ishlab chiqarish inshootlari, mashina ishlab chiqarish,
transport vositalarini shartnoma asosida ma’lum haq evaziga uzoq
muddatli ijaraga berish. Lizingxizmatiningikkituribor: a) moliyaviy
lizing xizmatida ijara to'lovi miqdori mulk egasining ijaraga bergan
mulki qiymatini to'liq qoplab ham foyda keltiradi; b) oddiy lizing
xizmatida ijara davrida ijaraga olingan mulkning faqat bir qismi
amortizatsiyalash shaklida to'lanib, ijara shartnomasi shartlariga
qarab ijarachi qoldiq qiymati ijaraga olingan mulkni sotib olishi
yoki qaytadan shartnoma muddatini uzaytirishi yoki olingan lizing
kompaniyaga qaytarilishi mumkin.
LIZINGGA BERUVCHINING DAROMADI - lizing to'lovlari bilan lizing
obyektini sotib olish, uni yetkazib berish va belgilangan maqsadda
foydalanish uchun yaroqli holga keltirish xarajatlari o'rtasidagi
farq sifatida aniqlanadigan, lizingga beruvchi tomonidan lizing
operatsiyasini amalga oshirish natijasida oladigan daromadidir.
LLOYD - l) Angliyadagi xalqaro sug'urta bozori; Angliyadagi sug'urtalovchilar
korporatsiyasi. Taxminan 1734-yilda tashkil etilgan. Hozirgi paytda
Lloydga 22000 dan ortiq tashkilot a’zo. Uning faoliyati Angliya
parlamenti qabul qilgan maxsus qonun bilan tartibga solinadi. Lloyd
sug'urtaning barcha turlarini amalga oshiradi. Uning a’zolari 279
sindikatga birlashgan bo'lib, sindikat faoliyati uchun anderrayterlar
javob beradi. Anderrayterlar bilan sug'urtalanuvchilami sug'urta
vositachilari birlashtiradi. Sug'urta vositachilari Lloyd bozorida
risklarni joylashtiradi. Anderrayterlar sug'urta shartnomasi
bo'yicha javob berish uchun yirik miqdordagi pul mablag'larini
korporatsiyaga depozit sifatida qo'yadi.
LOFFER EGRI CH IZIG'I - soliq stavkalari va soliq tushumlari miqdori
o'rtasidagi bog'liqlikni aks ettiradi. Soliq stavkasini ko'tarish
yordamida faqat ma’lum vaqtgacha soliq tushumlarini ko'paytirish
mumkin. Soliq stavkasini o'ta ko'tarib yuborish faoliyat ko'rsatish
rag'batlarini buzib yuboradi, natijada budjetga soliq tushumlari
246
miqdori kamayishi mumkin. Soliq tushumlari soliq stavkasiga
bog'liqligini iqtisodchi Artur LofFer tadqiq etgan va uni “Loffer egri
chizig'ida” aks ettirgan.
LOKAL HISOBLASH TA R M O G I - maxsus mutaxassislar o'rtasida almashish
uchun ma’lum territoriya chegarasida tashkil etilgan va kanallar
bilan birlashtirilgan dasturlash va axborot uzatish resurslari.
LOKAUT - kasaba uyushmasining korxonalar ma’muriyatining shartlarini qabul
etishga majbur qilish maqsadida ishlab chiqarishni to'xtatish va ish
haqini to'lamay qo'yishi.
LOKO - chet el valyutasi yoki qimmatli qog'ozlaming naqd pullik hisob-kitob
bo'yicha oldi-sotdi bitimi bo'lib, u bitim tuzilgan birjada amalga
oshiriladi.
LOMBARD KREDITI - tijorat banklari Markaziy bankdan o'zlarining
portfelidan qimmatbaho qog'ozlarni garovga qo'yish orqali kredit
oladi.
LORENS EGRI CHIZIGI - aholi daromadlarining taqsimlanishini aks ettiruvchi
egri chiziq. “Oilalar ulushi” abssissada, “daromadlar ulushi”
ordinatada joylashgan. Egri chiziqda har bir nuqta aniq daromadga
ega oilalar u yoki bu miqdorining umumiy daromaddagi ulushini
ko'rsatadi. Grafikdagi bissektrisa daromadlarning absolyut teng
taqsimlanishi holatini aks ettiradi. Bissektrisaga binoan egri chiziq
o'rtasidagi bo'lak aslida mavjud bo'lgan daromadlarning notekis
taqsimlanishini ifodalaydi. Shu bo'lak qanchalik katta bo'lsa,
daromadlarning notekis taqsimlanish darajasi shunchalik yuqori
bo'ladi. Agar bu notekis taqsimlash kamaysa, egri bissektrisaga
yaqinlashadi, agar oshsa uzoqlashadi.
LORO HISOBLARI - bank tomonidan shu bank vakillari hisoblangan boshqa
banklar uchun ochadigan hisoblar.
L O Y IH A - o'zaro bog'liq bo'lgan, ma’lum bir natijaga erishishga yo'naltirilgan
va ularni amalga oshirish uchun uzoq muddat talab etiladigan ishlar
ketma-ketligi.
LOYIHA BOSHQARUVI - berilgan loyiha cheklovlarini hisobga olgan holda
resurslar (mehnat, moddiy va uskunalar)ni rejalashtirish, taqsimlash
va nazorat qilishdir.
LOYIHA ISHLARI TUZILMASI - loyiha amalga oshirilayotganda bajarilishi
lozim bo'lgan ishlarning bog'liq tizimi.
7
4
7
LOYIHA ISHLARINI BAJARISH BOSQICHLARI - resurs ajratish va
jarayonni nazorat qilish uchun bajariladigan ishlar davomiyligi
bolinadigan vaqt oraliqlaridir.
LOYIHA SIFATI - mahsulotga xos uning bozordagi joyini aniqlaydigan qiymati.
LOZANNA MAKTABI - L. Valras va V. Pareto (1848-1923) tomonidan
iqtisodiyotda ekonometrika usullarini keng qo'llash tufayli paydo
bo'lgan.
LUKA PACHOLI (1494-yil) - italiyalik matematik, faylasuf va olim Luka
Pacholi ikkiyoqlama yozuv metodini asoslab bergan. U “Schyotlar
va yozuvlar to'g'risidagi traktatida” (lot. tractatus - muhokama)
asarida yozuvlarni bir vaqtning o'zida ''bermoq” va “ega bo'lm oq”
schyotlarda aks ettirish hamda “bermoq” va “egabo'lmoq” schyotlar
summalarining yig'indisi o'zaro teng kelishi kerak, deb aytgan. Agar
ular teng kelmasa, bilingki, sizning hisob-kitoblaringizda xatolik
mavjud. Buxgalteriya hisobi fanining asoschisi hisoblanadi.
LUKAS R.I. - Neoliberalizm tarafdori. ''Ratsional kutilmalar” nazariyasi uchun
1995-yilda Nobel mukofotini qo'lga kiritgan. Ijtimoiy-institutsional
yo'nalish evolyutsiyasi industrial jamiyatdan postindustrial,
superindustrial (neoindustrial) jamiyatsariboradigankonvergensiya
nazariyalarida (Gelbreyt, P. Sorokin - AQSH, Raymon, Aron -
Fransiya, Tinbergen - Niderlandiya) kapitalizm va sotsializmning
ilg'or tomonlarini olish va amalda qo'llash taklif etiladi.
LUKAS ROBERT (1937-yil) - amerikalik iqtisodchi, ratsional (muvofiq)
kutish nazariyasi asoschisi. Uning fikricha, davlatning iqtisodiyotni
tartiblash bo'yicha tadbirlari foydasiz, chunki iqtisodiy agentlar
davlatning hamma harakatlarini oldindan ko'radilar va ularga mos
holda javob berishga harakat qiladilar.
LOGISTIKA - inson-mashina tizimida moddiy, mehnat, energiya va axborot
resurslari oqimlari harakati jarayonlarini rejalashtirish, boshqarish
va nazorat qilish tizimi.
248
MA’LUMOTLAR BAZASI - tartiblashning umumiy tamoyillari ko'zda tutilgan
holda, aniq qonun-qoidalar asosida tuzilgan hamda himoya
qilinadigan va saqlanadigan ma’lumotlar yig'indisi.
MA’MURIY BOSHQARUV USULLARI - aniq maqsadlarga erishish uchun
tashkiliy munosabatlarga ta’sir ko'rsatish usulidir.
MA’MURIY JAVOBGARLIK - ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etganligi
uchun fuqarolar va mansabdor shaxslar yuridik javobgarligining
shakllaridan biri.
MA’MURIYAT - 1. Davlat organlarining boshqaruv faoliyati; boshqaruv
sohasidagi tashkiliy faoliyat. 2. Davlat ijro hokimiyati organlari. 3.
Muassasa, korxonalarning rahbar xodimlari.
MA’MURIY-BOSHQARUV
XARAJATLARI
-
boshqaruv
apparatini saqlash (ta’minlash) xarajatlari; xizmatdagi yengil
avtomobillami saqlashxarajatlari; qorovulchilikxodimlari, qo'riqchi
tizimlarni saqlash xarajatlari; xizmat safari xarajatlari.
MA’MURIY-BUYRUQBOZLIK
(rejalashtirilgan
bozor)
sobiq
SSSR davlatlarida amalda bo'Igan bozor turi. Unda davlat mulki
ustun va xususiy mulk deyarli yo'q, imperativ qat’iy reja hukmron,
erkin raqobat inkor etiladi; qat’iy baholar qo'llanadi. Hayot
bozorning bu turini inkor etmoqda.
MA’MURIYLASHTIRISH
-
kompaniya
siyosati
va
umumiy
maqsadlarini shakllantirish, menejment esa ularning amalga
oshishini tashkil etish va nazorat qilish.
MA’NAVIY EHTIYOJ - ma’naviy boyliklar; o'qish, bilim olish, san’at,
madaniy dam olish va hokazolarga bo'Igan ehtiyoj.
MA’NAVIY TAVAKKALCHILIK - yo'qotishlar sug'urta kompaniyasi
tomonidan to'liq qoplanishiga ishonch hosil qilgan holda vujudga
kelishi mumkin bo'Igan yo'qotishlar ehtimolini ongli ravishda
oshirib ko'rsatishga intiluvchi shaxs xatti-harakati.
MA’NAVTY-RUHrY HOLAT - ijtimoiy guruhning qadriyatli mo'ljallanishi va
shaxslararo munosabatlarning xarakterini aks ettiruvchi barqaror
ruhiy holat.
MABLAG' (KAPITAL) SARF-XARAJATLAR HISOBI - asosiy va aylanma
fondlar, nomoddiy aktivlar sotib olish sarf-xarajatlari hamda
249
ularning shakllanish manbayiga oid tashqi iqtisodiy operatsiyalarni
o ’zida aks ettiradi.
MABLAG' (KAPITAL) XARAJATLARI HISOBI - asosiy oborot (aylanma)
fondlar, nomoddiy va moliya aktivlarining jamg'arilish jarayonini
tavsiflash hamda ularga sarmoya ajratish manbalarini hisobga
olishga mo'ljallangan.
MAGAZIN - magazin, do'kon; chakana savdo tashkiloti.
MAGISTRATURA - bakalavriat negizida o'qish muddati kamida ikki yil bo'lgan
aniq mutaxassislik bo'yicha oliy ta’lim.
MAHALLIY BUDJET - davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul
mablag'lari jamg'armasini tashkil etuvchi bir qismi bo'lib, unda
daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek,
moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan
mablag'lar sarfi yo'nalishlari va miqdori nazarda tutiladi.
MAHALLIY DAVLAT MUASSASALARI - mahalliy davlat muassasalari kichik
sektor alohida institutsion birlik hisoblangan mahalliy davlat
muassasalari hamda mahalliy davlat muassasalari tamonidan nazorat
qilinuvchi va moliya bilan ta minlanuvchi notijorat tashkilotlardan
tarkib topadi.
MAHALLIY O 'Z -O 'Z IN I BOSHQARISHNI MUSTAHKAMLASH -
hokimiyatni tashkillashtirish prinsipi, demokratiyalashtirishning
samaradorligi, federal hokimiyatni “past”dan tuzish, davlatning
fuqarolik jamiyati madaniylashgan institutga aylanishidir.
MAHALLIY SOLIQLAR VA YIG'IM LAR - mahalliy budjetga olinadigan
jismoniy va yuridik shaxslarning majburiy to'lovlari. Ularning
tarkibiga quyidagilar kiradi: mol-mulk solig'i, yer solig'i, reklama
solig'i, avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun soliq, savdo-
sotiq qilish huquqi uchun yig'im, shu jumladan, ayrim turdagi
tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig'imlari, yuridik
shaxslar, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi
jismoniy shaxslarni ro'yxatga olganlik uchun yig'im, avtotransport
to'xtash joyidan foydalanganlik uchun yig'im, obodonchilik ishlari
uchun yig‘im va boshqalar.
MAHALLIYLASHTIRISH - import qilinadigan tayyor mahsulot, butlovchi
buyumlar va materiallarni mamlakatda ishlab chiqarishni yo'lga
qo'yish orqali unga bo'lgan ichki talabni qondirish va eksportini
yo'lga qo'yish.
MAHSULOT - biror faoliyatning moddiy natijasi (mehnat, xizmat ko'rsatish; ish
bajarish). Ishlab chiqarish iste’moli uchun foydalaniladigan ishlab
| 