(Qarang: Keynsancha iqtisodiy nazariya, Keyns D.).
MAKROIQTISODIY TAHLIL - makroiqtisodiy tahlilda jamiyat miqyosida
yuz beradigan iqtisodiy jarayonlarning kechishi harakati tahlil
etiladi. Makroiqtisodiy tahlilda iqtisodiyotda o'ziga xos bo'lgan
faoliyat ko'rsatish va rivojlanish qonuniyatlariga ega bo'lgan
xususiy, davlat va boshqa xo'jalik yurituvchi subyektlarni ishsizlik,
inflyatsiya, moliya-kredit tizimi, iqtisodiy o'sish kabi muammolari
bitta turkum sifatida olib o'rganiladi.
MAKROIQTISODIYOT (grek. “macros” - katta va iqtisodiyot ma’nosini
bildiradi) - u davlat iqtisodiyotiga bog'liq bolib, iqtisodiy voqelikva
jarayonni o'rganadi. Asosiy maqsadi va muammolari quyidagi asosiy
yo'nalishlarni qamrab oladi: yuqori darajada ijtimoiy mahsulot
o'sishi, ish bilan bandlikni yuqori darajada ta’minlash, narxlarni
muvofiq darajada bo'lish, eksport va importni muvofiqlashtirish.
Makroiqtisodiyotning o'rganuvchi obyekti hamma xo'jaliklar
bo'yicha umumlashgan ko'rsatkichlar, jumladan, milliy boylik, yalpi
milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, umumlashgan
davlat va xususiy investitsiyalar, umumiy pul miqdori va ularning
aylanishi hisoblanadi. Shu bilan birga, makroiqtisodiyot mamlakat
miqyosida o'rtacha daromad, o'rtacha ish haqi, inflyatsiya darajasi,
255
ishsizlik, ish bilan ta’minlanganlik, mehnat unumdorligini ham
o'rganadi. Makroiqtisodiyotning predmeti mamlakat iqtisodiyotini
tavsiflovchi umumlashgan iqtisodiy o'sish, uning ko'payishi yoki
kamayishi, iqtisodiy jarayonlar va ularning tarkibiy nisbatlari
hisoblanadi.
MAKRO-MARKETING - mamlakatning jami xo'jaligi miqyosida mahsulotlarni
yaratish va uning pirovard iste’molchiga tomon harakati jarayonida
qatnashadigan faoliyat va muassasalarni birlashtiradigan tizim.
MAKROMOLIYA - davlat, mamlakat miqyosidagi moliya aloqalaridan iborat.
MAKROMUHIT - firmaning marketing muhiti tarkibiy qismi, ijtimoiy jihatdan
mikromuhitga tasir ko'rsatuvchi kuchlarga qaraganda keng
ifodalanuvchi omillar, masalan, demografik, iqtisodiy, tabiiy, texnik,
siyosiy va madaniy omillar.
MAKRO-TALAB - talabning nisbatan katta miqyosda, yirik hajm, keng ko'lam,
ko'p tovarlar bo'yicha yaxlit ko'rinishi.
MAKSIMAL NARX - aniq tovar narxining eng yuqori chegarasi.
MALAKA - shaxsning o'zi egallagan bilimlari asosida ularning yangi sharoitdagi
yangiliklar bilan birga, ma’lum bir faoliyatni samarali bajarish
qobiliyatidir.
MALAKA
AMALIYOTI
-
o'quv
jarayonining
nazariy
bilimlarni
mustahkamlash, amaliyko'nikma, o'quvrejalari vafan dasturlarining
ma’lum (yakuniy) qismidagi mavzu bo'yicha materiallar to'plash
uchun o'tkaziladigan bir qismi.
MALAKA TALABLARI - uzluksiz ta’lim tegishli bosqichi bitiruvchisining
umumiy bilim va kasb tayyorgarligi darajasiga qo'yiladigan talablar.
MALTUS
TOMAS
ROBERT
(1766-1834)
-
ingliz
iqtisodchisi,
“Nufus nazariyasi”, “Tuproq unumdorligining pasayib borishi
qonuni” asarlari muallifi. Uningcha, aholi geometrik, noz-
ne’matlar esa arifmetik progressiya asosida o'sib boradi. Oqibatda
qashshoqlikning sababi aholi soniga bog'liq deb ko'rsatiladi. Maltus
aholi sonining o'sishini cheklash tarafdori bo'lgan.
MAMLAKAT IQTISODIYOTINING RAQOBATBARDOSHLILIGI -
mamlakatning o'rta va uzoq muddatga iqtisodiy o'sishning yuqori
sur’atlarini ta’minlab turish qobiliyati.
MAMLAKAT
TASHQI
IQTISODIY
ALO QALARININ G
RIVOJLANISHI - uning tabiiy, iqtisodiy hamda geografik jihatlari
bilan uzviy bog'liq.
256
MAMLAKAT T O ‘ LOV BALANSI - mamlakat rezidentlari (uy xo'jaliklari,
korxonalar va davlat) va chet elliklar o'rtasida ma’lum vaqt (odatda,
biryil) oralig'ida amalga oshirilganbarchaiqtisodiybitimlarbo'yicha
to'lovlar svmunasining nisbati bo'lib, u o'z ichiga savdo balansi,
xizmatlar balansi, o'tkazmalar balansi va kapital operatsiyalarni
oladi.
MAMLAKATNING EKSPORT SALOHIYATI - muayyan mamlakatning
o'zida mavjud bo'Igan yoki ishlab chiqarilayotgan resurslari,
mahsulotlarini eksportga chiqarish imkoniyati, qobiliyati.
MAMLAKATNING IQTISODIY HUDUDI - shu mamlakat hukumati
tomonidan boshqariladigan hudud bo'lib, uning chegarasida
fuqarolar, tovarlar va kapitallar erkin harakat qila oladi.
MAMLAKATNING OLTIN XAZINASI - asosan, xalqaro hisoblarni
ta’minlash uchun mo'ljallangan markaziy bankda turadigan oltin
fond jamg'armasi.
MANSIPATSIYA - sotib olingan buyumni mulk qilib berish.
MANUFAKTURA - ital. “qo'l mahsuloti” degan ma’noni bildirib, mehnat
taqsimoti, qo'l hunarmandchiligi va yollanma mehnatga asoslangan
oddiy kapitalistik kooperatsiyadan keyingi ikkinchi bosqich.
XVI asrning o'rtalarida paydo bo'ldi, sanoat to'ntarilishiga, ya’ni
fabrikaga zamin tayyorladi. A. Smit tomonidan eng mukammal
korxona turi deb hisoblangan.
MAQSAD - bo'lg'usi natijalar haqida har doim aqlan o'ylab ko'rilgan,
rivojlantirilgan xayoliy tasawurlar, kelgusidagi rejalar.
MAQSADLAR DILEMMASI - davlatning, moliya muassasalarining bir
vaqtning o'zida muomaladagi pullar massasi va foiz stavkalari
darajasini barqarorlashtira ololmasligi natijasida yuzaga keladigan
muammo.
MAQSADLI AJRATMALAR - nobudjet fondlarning daromadlar qismini
shakllantiradi. Bu ajratmalarning manbayi ishlab chiqarilgan
(yaratilgan) yalpi ichki mahsulot bo'lib, uning hisobidan birlamchi
daromadlarni shakllantirish jarayonida ijtimoiy maqsadlar uchun
nobudjet fondlarga, mehnat haqi fondiga bog'langan va mahsulot
tannarxining tarkibiga kiritiladigan to'Iovlarning tegishli qismi
tarkib topadi: pensiya fondiga, majburiy tibbiyot sug'urtasi fondiga
va h.k.
MAQSADLI BOZOR - u yoki bu mahsulotni sotish bozorini tadqiq etish
natijasida tanlangan, marketing xarajatlarining minimalligi bilan
257
tavsiflanuvchi va firma faoliyati natijalarining asosiy ulushi (qismi)
ni ta’minlovchi bozor.
MAQSADLI BUDJETDAN TASHQARI (NOBUDJET) FONDLAR -
qarang: budjetdan tashqari (nobudjet) fondlar.
MAQSADLI FONDLAR - moliya tizimining muhim tizimlaridan biri bo'lib,
markaziy va mahalliy o ‘z-o‘zini boshqarish organlari ixtiyoridagi va
ma’lum maqsadga yo'naltirilgan pul resurslari yig'indisidir.
MAQSADLI SO LIQ IMTIYOZLARI
- xo'jalik yurituvchi subyekt
tomonidan davlatning maqsadli ijtimoiy, iqtisodiy, investitsion va
boshqa dasturlari bajarilganligi uchun soliqqa tortish hajmining
pasaytirilishi. Investitsion soliq kreditidan farqli ravishda o'zaro
manfaatdorlik (o'zaro foydalilik) asosida mintaqaviy budjetga borib
tushuvchi soliq summalari doirasida ijroiya hokimiyati organlari
tomonidan har qanday korxonaga berilishi mumkin.
MAQSADLI XORIJIY KREDIT - loyihalaming maqsadlariga muvofiq
ravishda tovarlar, ishlar va xizmatlarning haqini to'lash yo'li bilan
mablag'larni xorijiy valyutada qaytarish va tiklash asosida taqdim
etilishini ko'zda tutgan holda hukumatning tashqi qarz olish davlat
dasturiga kiritilgan loyihalarini moliyalashtirish shakli. Ular xorijiy
davlatlaming hukumatlari, banklari va firmalarining kreditlariga
bog'langan kreditlar hamda xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
nomoliyaviy kreditlarini qamrab oladi.
MARJA - bitim qatnashchilari olishlari mumkin bo'lgan daromadlar hajmini
belgilovchi miqdor. Mohiyatan marja xaridor va sotuvchi narxlari
o'rtasidagi farqni bildiradi. Marja savdo, birja, sug'urta va bank
amaliyotida tovarlar narxi, valyuta va qimmatbaho qog'ozlar kursi,
foiz stavkalari va boshqa ko'rsatkichlar farqini ifodalash uchun
ishlatiladigan atama.
MARJINAL DAROMAD - direkt-kosting tizimida ishlab chiqarilgan mahsulot
va buyumning tannarxini hisoblash usulini qo'llashda ushbu
mahsulotni
sotishdan
olingan
daromadning
summasidan
o'zgaruvchan xarajatlarni qo'shgan holda hisoblangan mahsulotning
tannarxi chegirilgandan qolgan summa.
MARJINAL DAROMAD USULI - mahsulotlarni sotishdan olingan daromad
va ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishda sarflangan o'zgaruvchan
xarajatlar farqiga asoslangan tenglik usulining turi.
MARJINAL XARAJATLAR VA DAROMADLAR - ishlab chiqarilgan birlik
mahsulotga tegishli qo'shimcha xarajatlar va daromadlar.
MARJINALIZM - fran. “chegaraviy” ma’nosidagi so'zdan olingan, XIX
258
asming 70-yillari Jevons, Menger, Valraslar tomonidan ochilgan
iqtisodiyotning
metodologik
prinsiplaridan
biri,
iqtisodiy
hodisalarni tahlil etishda eng chekka ko'rsatkichlarga suyanadi.
Iste’molni ishlab chiqarishdan ustun qo'yadi. Qiymatning mehnat
nazariyasi inkor etiladi. Avstriya maktabi vakillari tomonidan
qo'llanilgan. XIX asrning o'rtalarida fransuz iqtisodchisi Kurno
(1821-1877), nemis iqtisodchilari Tyunen (1783-1850), Gossen
(1810-1858) birinchi bo'lib marjinal tahlilni iqtisodiy nazariyaga
joriy etishga uringan. Uning kategoriyalari: qimmat, eng yuqori,
chegaralangan naf, noyoblik, ishlab chiqarishning eng yuqori
unumdorligi va boshqalar. Marjinalizmning dastlabki vakillari K.
Menger, F. Vnzer va boshqalar bo'lib, „sof nazariya” tarafdorlari
sifatida, yangi iqtisodiy voqealar, hodisalar va jarayonlarga yangicha
qarashlar, ularni amaliyotga kiritish bilan, klassik iqtisodiy nazariya
va markscha iqtisodiy ta’limotning sinfiy shakli, mafkura pardasini
olib tashlab, ulardagi ijobiy tomonlarni saqlab qolgan holda yangi
iqtisodiy tizim nazariyasini yaratdilar.
MARKA - bitta sotuvchi yoki sotuvchilar guruhi tomonidan belgilangan, tovar
va xizmatlarni ajratish uchun mo'ljallangan, nom, atama, belgi,
rasm yoki ularning uyushmasi. Marka belgilari: marka nomlari,
marka belgilari, tovar belgisi, mualliflik huquqi. Marka nomlari
eslatib qolish, sotuvlar, imijni shakllantirish, joy egallash, reklama
funksiyalarini bajarishi lozim.
MARKAZIY (EMISSION) BANK - davlat banki bo'lib, mohiyatan “bankirlar
banki” hisoblanadi. U davlatning butun iqtisodiy siyosatini tartibga
solishda pul muomalasini pul emissiyasi vositasida boshqaradi.
Markaziy bank boshqa barcha banklar va pul muassasalari faoliyatini
ham moliyalashtirish, ham tartibga solish orqali boshqarib turadi.
Umuman, u mamlakatning barcha pul-kredit tizimini boshqaruvchi,
pul birliklarini muomalaga chiqarish va ularni muomaladan qaytarib
olish bo'yicha yagona, ya’ni monopol huquqqa ega bo'lgan bankdir.
MARKAZIY DAVLAT MUASSASALARI - kichik sektor markaziy hukumat
institutsion birliklari hamda markaziy hukumat nazorat qiluvchi va
asosan, moliya bilan ta’minlovchi notijorat tashkilotlardan (NTT)
shakllanadi.
MARKAZLASHGAN BUXGALTERIYA - hisobni markazlashtirishning
yuqori shakli bo'lib, bunda bir xil korxonalar faoliyatining
buxgalteriya hisobi bitta markazlashgan hisob organida yig'iladi.
Bunda hisob ishlari keng avtomatlashtiriladi. Markazlashtirilgan
259
buxgalteriyani tashkil etish hisobni markazlashtirishning barcha
afzalliklaridan to'la foydalanish imkoniyatini beradi.
MARKAZLASHGAN MOLIYAVIY RESURSLAR -
makrodarajadagi
ijtimoiy ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirib, ularga budjet va
budjetdan tashqari fondlarning mablag'lari kiradi.
MARKAZLASHISH - biror narsaning bir joyda to'planishi, masalan, pul
mablag'larining davlat budjetida to'planishi bu markazlashgan pul
mablag'lari deyiladi yoki markazlashgan rezervlar va hokazo.
MARKETING (ingl. “market” - bozor) - marketing kompaniyalari tomonidan
tovar ishlab chiqarish va sotishni amalga oshirish uchun oldindan
bozor holatini o'rganish maqsadida olib boriladigan tadqiqotlar va
tadbirlar yig'indisi. Dastlab marketing nazariyasi bozorni o'rganish
bo'yicha uslublar sifatida o'ziga xos amaliy va nazariy masalalarni
jonlantirgan. Marketing rivojlanishining asosiy sabablari iste’mol
bozorini tovar va xizmatlarga to'yintirishning nisbiy darajada
ekanligi iste’molchilar uchun raqobatning kuchayishi, ilmiy asosda
ishlab chiqarishning o'sishi. Asosiy shart iste’molchini topish va
talabini qondirishdir. Marketingning asosiy vazifasi iste’molchilar
iste’mol talablarini ishlab chiqarish jarayonigacha o'rganish.
Marketing xizmati bozor to'g'risidagi ma’lumotlarga asoslanadi.
Marketing ishlab chiqarish jarayonixarajatlarikamayishiga,tijoratva
iqtisodiyotning samarali bo'lishiga ta’sir etadi. Marketingning turli
faoliyat sohalari va o'z strategiyasi, prinsiplari va qoidalari mavjud.
Marketing, asosan, ikki vazifa bajaradi: bir tomondan, mavjud va
potensial talablarni qondirishga ishlab chiqarishni yo'naltirish,
ikkinchi tarafdan talabni tarkib toptirish va rag'batlantirish.
MARKETING AXBOROT TIZIM I (MAT) - l ) marketing tadbirlarini
rejalashtirish, hayotga tatbiq etish va nazorat qilish maqsadida aniq,
dolzarb ma’lumotlarni o'z vaqtida to'plash, tasniflash, tahlil qilish,
baholash va undan marketing sohasida foydalanish maqsadida
tarqatish uchun mo'ljallangan metodik usullar, asbob-uskunalar va
odamlarning muntazam faoliyat ko'rsatuvchi o'zaro aloqalar tizimi;
2) marketing sohasida qarorlami ishlab chiqish va qabul qilish
jarayonida foydalaniluvchi ma’lumotlarni to'plash, tahlil qilish va
yetkazish usullari, asbob-uskunalar va xodimlar majmuyi.
MARKETING BUDJETI - firmaning marketing faoliyatini amalga oshirishdagi
xarajatlar, foyda va daromadlar miqdori detallashtirilgan tarzda
(marketing kompleksi elementlari yoki marketing tadbirlari
bo'yicha) aks ettirilgan ko'rsatkichlar tizimi, marketingning
moliyaviy rejasi, korxona marketing rejasining bo'limi. Marketing
budjetini rejalashtirish maqsadli foydaga asoslanishi yoki foydani
optimallashtirishdan kelib chiqishi mumkin.
MARKETING
CHORA-TADBIRLARINING
IQTISODIY SAMARA
DORLIGI - l ) marketing chora-tadbirlarini amalga oshirish
samarasining (natijasi) buning uchun sarflangan barcha xarajatlar
miqdoriga nisbati; 2) marketing majmuasining (marketing-miks)
samaradorlik ko'rsatkichi natural va qiymat shaklida o'Ichanadi.
MARKETING FAOLIYATI - l) tadbirkorlik sohasida bajariladigan ishlar
va vazifalar turi; 2) talabni shakllantirish va takror ishlab
chiqarish, firmaning foyda olishini ta’minlash maqsadida amalga
oshiriluvchi marketing funksiyalari (marketing tadqiqotlari,
savdo, narxning hosil bo‘lishi, tovarni yetkazib berish, marketing
razvedkasi, benchmarketing va h.k.) bilan bog'liq faoliyat; 3)
bozor iqtisodiyotida takror ishlab chiqarish zanjirining barcha
bo'g'inlarida marketing vositalari va falsafasini qo'llash jarayonini
qamrab oluvchi hamda tovar yoki xizmat talabini qondirish va foyda
keltirish uchun nimani, qayerda, qancha va qanday qilib ishlab
chiqarish lozim degan savollarga javob berishga imkon beruvchi har
qanday faoliyat.
MARKETING FAOLIYATINING IQTISODIY SAMARADORLIGI -
l ) marketing faoliyatining oraliq va yakuniy maqsadlarini amalga
oshirishgajavobberuvchinisbatanko'pturli(marketingjarayonining
barcha bosqichlari bo'yicha) natija; 2) marketing faoliyatini amalga
oshirish samarasining (natijasi) bu jarayonda sarflanuvchi barcha
xarajatlarga nisbati; 3) marketing faoliyati bilan bog'liq xarajatlar
qaytimi natural yoki qiymat (narx) shaklida aks ettirilgan natija
va samaraning marketing faoliyatini tashkil etish hamda amalga
oshirish uchun zarur bo'lgan barcha (moddiy-texnik mehnat va
hokazo) resurslarga nisbati yordamida baholanadi.
MARKETING INNOYATSIYASI - firma tomonidan marketingning yangi
uslubini joriy etish (mahsulotning dizayni va qadoqlash, uni
joylashtirish, narx belgilash, bozorga chiqarish); agarda u firma
tomonidan birinchi marta ishlatilayotgan bo'lsa.
MARKETING JARAYONI - yangi ehtiyoj va g'oyalami izlab topish, tanlash va
ularni tovar yoki xizmatga aylantirish, tovarlarni bozorlarda yoki
savdo taqsimot tarmoqlariga sotish bilan bog'liq harakatlar va
bosqichlarning tartibga solingan majmuyi.
MARKETING KOMMUNIKATSIYALARI TIZIM I
-
l )
marketing
tizimining tashqi muhit bilan o'zaro aloqalari jarayonida subyektlar
(jo'natuvchi va qabul qiluvchi), vositalar, kanallar, to'g'ri (xabar) va
| 