о.
=
о
NOLLIK FOYDA - firma faqat buxgalteriya foydasini olishini bildiradi, demakki
u iqtisodiy foydani ko'rmaydi. Bu tadbirkor o'ziga tegishli resurslarni
jamiyat uchun mumkin bo'lgan minimal (eng kam) samaradorlik
bilan ishlatishidan dalolat beradi. Bu tadbirkorni tarmoqda ushlab
qolish uchun yetarti hisoblanadi.
NOMA’QUL TALAB - iste’molchilar va jamiyatga ziyon keltiradigan
tovarlarga bo'lgan talab (narkotik moddalar, tamaki mahsulotlari,
qurol-yarog' va boshqalar).
NOMENKLATURA - buyumlar, narsalar, nomlar ro'yxati, masalan: schyot,
tovar nomenklaturasi.
NOMINAL - qimmatbaho qogozning blankada (sertifikatda) qayd etilgan
boshlangich qiymati.
NOMINAL DAROMAD - ma'lum bir davr mobayaida narxi dinamikasini
inobatga olmaydigan daromadlarning pul summasi.
NOMINAL FOIZ STAVKASI - joriy kurs (inflyatsiyaga to‘g‘rilangan) pul
birliklarida ifodalangan foiz stavkasi.
NOMINAL ISH HAQI - ishchi va xizmatchining ma’lum ish vaqt davrida
sarflagan mehnatining miqdori va sifatiga ko'ra oladigan pul qiymati.
Nominal yalpi milliy mahsulot, joriy narxlarda hisoblangan yalpi
milliy mahsulot, YaMM darajasini hisoblash maqsadida nominal
YaMM va real YaMM tushunchalar farqlanadi, ya’ni ular pulda
hisoblangan ko'rsatkichlar bo'lib, ularning miqdori narxlar ta’sirida
o'zgarishi mumkin. Faraz qilamizki, mamlakat joriy yildagi narxlarda
hisoblaganda YaMM 465 mlrd doll, tashkil etdi, bu nominal yalpi
milliy mahsulotni tashkil etadi.
NOMINAL ISH HAQI - pul formadagi ish haqi, faqat pul hajmini ifodalaydi,
uning sotib olish qobiliyatini hisobga olmaydi.
NOMINAL YAIM - joriy narxlarda aks ettirilgan yalpi ichki mahsulot.
NOMODDIY AKTIVLAR - korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish,
ishlar bajarish, xizmatlar ko'rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida
foydalanish maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funksiyalarni
amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan,
moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo'lmagan mol-mulk ob’yektlari.
NOMODDIY AKTIVLAR - moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo'lmagan,
xo'jalik yurituvchi aktivlar sub’yekt tomonidan xo'jalik faoliyatida
foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan, shuningdek, uzoq
vaqt (bir yildan ko'p) ishlatish uchun mo'ljallangan mol-mulk
ob’yektlari.
NOMOLIYAVIY
KORPORATSIYA
-
nomoliyaviy
yoki
kvazi
korporatsiyalarning asosiy faoliyati moliyaviy vositachilik yoki
moliyaviy vositachilik bo'yicha yordamchi faoliyatdangina iborat
bo'lib qolmaydi.
NOMOLIYAVIY KORPORATSIYALAR SEKTORI - institutsion birliklar
rezidentlarining
quyidagi yig'indisidan
iborat:
rezidentlik
va mulkdorlik shaklidan qat’iy nazar, barcha
rezidentlik
nomoliyaviy korporatsiyalar;
muayyan iqtisodiy
hududda
uzoq muddatga mo'ljallab tuzilgan barcha xorijiy nomoliyaviy
304
korxonalarning bo'linmalari hamda barcha rezidentlik nomoliyaviy
kvazikorporatsiyalar; asosiy faoliyati bozor uchun mahsulot
chiqarish bo'Igan yoki nomoliyaviy xizmat ko'rsatadigan rezidentlik
no tijorat tashkilotlar (N T).
NONILLION - birning yonidagi nollar soni 30 ta bo'Igan son.
NORASMIY JAMOA - odamlarning sirtqi ta’sir natijasida emas, balki ichki
sabab natijasida vujudga kelgan guruhi, u ma’lum maqsadlarga
erishish uchun vaqtinchalik o'zaro hamkorlikka kirishadi.
NOREZIDENTLAR - O'zbekiston hududida tashkil etilmagan yoki bosh
korxonasi O'zbekistonda joylashmagan yuridik shaxslardir.
Norezidentlar faqat O'zbekiston hududida olgan daromadlaridan
soliq to'laydilar.
NORMAL BUXGALTERIYA FOYDASI - firma yoki korxona iqtisodiy
foydasining bir qismi, ya’ni umumiy tushumdan buxgalteriya
xarajatlarining ayirmasidan qolgan qismi.
NORMAL TOVARLAR - iste’molchilarning daromadlari oshganda talab hajmi
ortadigan tovarlar.
NORMATIV - minimal talab darajasida belgilangan, qurilish tashkilotining
to'xtovsiz ishlashini ta’minlaydigan pul ko'rinishidagi oborot
mablag'larining rejadagi miqdori.
NORMATIV
(ME’YORIY)
IQTISODIY
NAZARTYA
-
iqtisodiy
nazariyaning bir qismi, alohida firma va davlatning iqtisodiy
siyosatini amalga oshirish uchun amaliy yo'riqlar ishlab chiqiladi.
Birinchi marta A.Smit iqtisodiyot nazariyasi vazifalarini asoslaganda,
ushbu atamani muomalaga kiritgan.
NOSTRO HISOBVARAG‘1 - bir bankning boshqa bankdagi hisobvarag'i.
NOTA - (qarz majburiyati - note) qisqa muddatli (3-6 oy) pulli dastak bo'lib,
bank bilan kelishuv asosida qarz oluvchining o'z nomiga chiqariladi,
bozorda joylashtirilishi kafolatlanadi va sotilmagan notalar sotib
olinadi, rezerv kreditlar bilan ta’minlanadi. Keng tarqalgan notalar
- yevronotalardir.
NOTARIF
TO'SIQLAR
-
xalqaro
savdoni
cheklovchi
bojxona
poshlinasidan tashqari har xil to'siqlar: import kvotalar, maxsus
litsenziyalar va shu kabilar (qarang: import kvotasi, litsenziya).
NOTIFIKATSIYA - veksel egasining veksel majburiyati bo'yicha hamma
to'lovlardan bosh tortishi, shuningdek, to'lovchining oddiy imzosi
yoki summasining jami yoki bir qismini to'lash haqida belgi yoki
^
305
tasdiqnomaning yo'qligi, ya’ni vekselning aksept emasligi haqida
bildirish.
NOTIJORAT TASHKILOTLAR (NTT) - foyda olishni va uni ishtirokchilar
o'rtasida taqsimlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo'ymagan
muassasalardan iborat. Yuridik va jamoatchi shaxslardan iborat
b o‘lib; mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish maqsadida
tashkil etiladi. Bu tashkilotlar o'z maqomi (statusi)ga ko'ra ularni
tashkil etgan nazoratchi va moliya beruvchi birliklar uchun daromad,
foyda yoki boshqa turdagi moliya manfaati manbai bo' la olmaydilar.
Masalan: jamoatchilik yoki diniy tashkilotlar, xayriya fondlari va
hokazo. Odatda ixtiyoriylik asosida, yagona maqsad bilan ma’naviy
va boshqa nomoddiy ehtiyojlami qondirish maqsadida tashkil
etiladi.
NOTIJORAT
TASHKILOTLARNIN G
PIROVARD
ISTE’MOL
XARAJATLARI - uy xo'jaligiga xizmat ko'rsatuvchi notijorat
tashkilotlaming pirovard iste’mol xarajatlari, NTTning iste’mol
tovarlari va xizmatlari uchun qilingan xarajat.
NOTIJORAT YURIDIK SHAXS - ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan,
daromad (foyda) olishni o'z faoliyatining asosiy maqsadi qilib
olmagan hamda olingan daromadlar (foyda)ni o'z a’zolari o'rtasida
taqsimlamaydigan o'zini-o'zi boshqarish tashkiloti.
NOU-XAU (ISHLAB CHIQARISH SIRI) - (ingl. “bilaman qandayligini”)
ishlab chiqarish texnologiyasi, ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish
uchun zaruriy ilmiy-texnikaviy, tijorat, tashkiliy bilimlar. Mahsulot
ishlab chiqarishni o'zlashtirishni yengillashtirish va tezlashtirishga
imkon beruvchi texnik bilim, texnik tajriba, ishlab chiqarishning
yashirin imkoniyatlari.
NOVERBAL
AXBOROTLAR
-
jo'natuvchi
tomonidan
so'zlardan
foydalanmasdan yuborilgan axborotlar.
NUSXADA TIKLASH (IMITATSIYA) - EHM yordamida qog'ozda qayd
etiladigan xilma-xil marketing omillarining qaytadan yaratilishi.
NODAVLAT VA JAMOAT TASHKILOTLARI - davlatga
qarashli
bo'lmagan, ammo ma’lum qonunlar yoki me’yoriy hujjatlarga
bo'ysungan holda faoliyat ko'rsatadigan tuzilmalar nodavlat va
jamoat tashkilotlari hisoblanadi.
NOMINAL DAROMAD - aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig'ida olingan
daromadlarning pul ко‘rinishidagi miqdori.
306
OBLIGATORLI QAYTA SUG'URTALASH - l ) qayta sug'urtalashning
majburiy shakli. Ayrim mamlakatlar qonunchiligiga ko'ra, ushbu
mamlakat hududida faoliyat ko'rsatayotgan barcha sug'urta
kompaniyalari qabul qilgan risklarning bir qismini majburiy
ravishda qayta sug'urtalash kompaniyasiga beradi. Bu chora qayta
sug'urtalash orqali chet elga valyuta chiqib ketishining oldini
oladi; 2) sug'urta kompaniyasi (sedent) ma’lum bir sug'urta turi
bo'yicha riskni qayta sug'urtalovchiga berishini va, o'z navbatida,
qayta sug'urtalovchi riskni qabul qilishni nazarda tutuvchi qayta
sug'urtalash shartnomasi.
OBLIGATSIYA - (lot. “obligo”- “qarz olish” mazmunini bildiradi). 1. Davlat
yoki aksionerlik kompaniyasi tomonidan qarz majburiyati sifatida
chiqariladigan qimmatli qog'oz. Davlat chiqargan obligatsiyalardan
olingan daromad yutuqlar shaklida to'lanadi. Aksionerlik
kompaniyalari chiqargan obligatsiya egasi daromadni oldindan
belgilangan foiz sifatida oladi. Ma’lum davrdan so'ng u sotib olinadi.
Aksiyadan farqli o'laroq obligatsiya egasiga aksionerlar majlisida
ovoz berish huquqi berilmaydi. Obligatsiyalar pul bozorida harakat
qiladi va o'z kursiga egadir. Obligatsiya kursi u keltiradigan daromad
darajasi va ssuda foiziga bog'liq bo'ladi. 2. Emissiyaviy qimmatli
qog'ozbo'lib, u obligatsiyani saqlovchining obligatsiyaning nominal
qiymatini yoki boshqa mulkiy ekvivalentini obligatsiyani chiqargan
shaxsdan unda nazarda tutilgan muddatda, nominal qiymatidan
qat’iy belgilangan foizni olishga bo'lgan huquqini yoxud boshqa
mulkiy huquqlarini tasdiqlaydi.
OBLIGATSIYASIZ QARZ (ZAYOM) - mavjud banklar hukumatga yoki
mahalliy tashkilotlarga obligatsiyalar sotish o'rniga kredit berish
orqali beriladigan qarzdir. U davlat qarzining bir shaklidir.
OBOROT SOLIG'I - ishlab chiqarishning yakuniy bosqichida xalq iste’moli
uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymatidan olinadigan
soliq turi. Asosan, uch xil metod bo'yicha aniqlanadi: l ) chakana
baho (savdo va ta’minot ustamalari chegirilgan) va korxona ulgurji
bahosi o'rtasidagi farq; 2) chakana baholardagi (savdo ustamalari
chegirilgan) tovar oborotga nisbatan foizda; 3) mahsulot birligiga
nisbatan absolyut pul summalarida. Barcha mahsulotlardan
&
"rj
■
1П7
—
olinmasdan, balki texnologik zanjirning oxiridagi mahsulotdan
olinadi (masalan, cho'yan rudasidan emas, balki muzlatgich,
avtomobildan olinadi). Hozirgi paytda Buyuk Britaniya, Fransiya,
Germaniya, Rossiya, O'zbekiston kabi mamlakatlarda bu soliqdan
qo'shilgan qiymat solig'iga o'tilgan bo'lsa, AQSHda uning o'rniga
sotuvdan olinadigan soliq joriy etilgan.
OBRO' - hamma tomonidan tan olingan hamda mehnat evaziga orttirilgan,
rahbar uchun zarur ishoncb va qalqondir.
OBRO'LI NARX - qadr-qimmati yuqori bo'Igan maxsus talabli tovarlarga
belgilanadigan narx.
OB’YEKTTV (MATEMATIK) EHTIMOL - voqea va hodisalar jarayonida
takrorlanishlarni hisob-kitob qilishga asoslangan ehtimol.
OCHIQ, AKSIYADORLAR JAMIYATI - ishtirokchilar o'zlariga qarashli
aksiyalami boshqa aksiyadorlarning roziligisiz o'zga shaxslarga
berishlari mumkin bo'Igan jamiyat.
OCHIQAUKSION - auksionning ochiq shakli bo'lib, savdo-sotiqxaridorlaming
shaxsiy ishtirokida olib boriladi. Savdo jarayonida qimmatbaho
qog'ozlar, tovar va mol-mulklami taklif etilgan eng yuqori baho
bo'yicha sotish yoki sotib olish mumkin.
О CH IQ BO ZO R - tovarlarning boshqa yerdan erkin keltirib va chegaralanmagan
holda oldi-sotdi qilinishi.
O C H IQ BOZORDAGI OPERATSIYALAR - Markaziy bank tomonidan
davlat qimmatbaho qog'ozlarini sotish va xarid qilish, pul-kredit
siyosatini amalga oshirish usullaridan biri. Markaziy bank nufuzi
katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Markaziy bank
xazinadagi qimmatbaho qog'ozlarini sotish (agarda muomalada pul
ko'p bo'lsa) va xarid qilish (agarda muomalada pul kam bo'lsa)
yo'li bilan pul taklifiga ta’sir etadi, ya ni pul bozoridagi talab va taklif
muvozanatini ta’minlaydi.
O C H IQ IQTISODIYOT - tashqi iqtisodiy bozorda keng savdo-iqtisodiy va
moliyaviy aloqalarga ega bo' lgan iqtisodiyot. Tovar va xizmatlarning
eksport importi hamda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi
iqtisodiyot. Ochiq iqtisodiyot modelida tovarlar, xizmat va kapital
oqimlari milliy chegaralar tashqarisiga chiqib turadi va unda
asosiy makroiqtisodiy ayniyat quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi
U=Sh+I+G+NX, bunda U - milliy mahsulot, Sh - shaxsiy iste’mol
uchun xarajatlar, I - korxonalarning yalpi investitsiyalari, G -
davlatning tovar va xizmatlarni sotib olish bilan bog'liq xarajatlari,
NX - sof eksport.
308
OCHIQ, SCHYOTLAR
BO'YICH A
BERILADIGAN
KREDIT
-
eksportyor jo'natilgan har bir tovarlar qiymatini importyorning
hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Importyor shartnomada
ко‘rsatilgan vaqtda kredit summasini to‘ lab boradi. Ochiq schyotlar
bo'yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo'lgan
firmalar o'rtasidagina amalga oshirilishi mumkin.
O C H Id SHARTNOMAVIY NARXLAR - bunday narxlar qurilish
shartnomasi shartlari asosida qurilish materiallari, ish haqi
to'lovlari shartlari va boshqa xarajatlarning vujudga kelishi hisobiga
aniqlashtiriladigan narxlardir.
OCHIQ. TIPDAGI AKSIONERLIK JAMIYATI - aksiyalari bir shaxsdan
boshqa shaxsgaboshqa aksionerlarning roziligisiz o'tkazish mumkin
bo'lgan jamiyat. Bunda korxona ixtiyorida bo'lmagan shaxslar ham
aksiyaga egalik qilishi mumkin.
OCHIQ. TURDAGI HISSADORLIK JAMIYATI - shunday aksionerlik
jamiyatiki, uning aksiyalari ochiq savdoga chiqadi va ular ochiq
obuna sifatida ta’sischilar qaroriga muvofiq tarqatilishi (sotilishi)
mumkin.
ODDIY AKSIYA - aksiyadorlar yig'ilishida ovoz berish huquqini beradi, u
bo'yicha olinadigan dividend miqdori esa aksiyadorlik jamiyatining
yil davomidagi ish faoliyatining natijalariga bog'liq va boshqa xech
narsa bilan kafolatlanmagan.
ODDIY BUXGALTERIYA PROVODKASI - bitta schyot debetlanib,
ikkinchi schyot kreditlanadigan buxgalteriya provodkasi.
ODDIY ISHBAY - mehnatga haq to'lashning bu shaklida ishlab chiqarilgan
mahsulot sonini ishbay narxiga ko'paytirish yoli bilan ish miqdori
aniqlanadi.
ODDIY MONOPOLIYA - mahsulot birligini bir xil narxda sotuvchi
monopoliya. Mahsulot qo'shimcha birligini sotishdan olgan
chegaraviy daromadi uning narxidan doim pastdir.
ODDIY VAQTBAY - ish haqining bu shaklida muhandis-texnik xodimlar,
xizmatchilar haqiqatan ishlagan vaqtiga qarab belgilangan maosh
asosida haq olishadi. Vaqtbay ish haqi oluvchi ishchilar mehnatiga
haq ularning ishlagan vaqti va tarif stavkalari asosida aniqlanadi.
OFERDRAF - mijoz joriy hisob varag'ining salbiy qoldig'i bo'lib, bank krediti
bilan qoplanadi.
3
0
9
OFERTA -1 . Muayyan ishni amalga oshiradigan shaxsning niyatlari batafsil bayon
etilgan taklif bo'lib, u bir yoki bir necha aniq shaxslarga yuboriladi va
tomonlar bilan tuzilgan shartnoma o'rnida qabul qilinishi mumkin.
2. Oferta sotuvchining tovar turkumini sotuvchi belgilagan shartlar
asosida sotish haqida ehtimol tutilgan xaridorga yo'llangan yozma
taklifi. Bunday taklifni yo'llagan shaxs oferent deb nomlanadi.
Ofertada quyidagilar ko'rsatiladi: tovar nomi, uning miqdori, narxi,
bazis shartlari, idish va o'raladigan narsa xususiyati, tovarni qabul
qilib olish-topshirish tartibi, yuridik manzil, imzo. Xalqaro savdoda
ikki xil oferta farqlanadi: qat’iy oferta va erkin oferta.
OFFSHOR HUDUD - yuridik shaxslarga bojxona va soliq imtiyozlari va
boshqa qulayliklar keng yaratib berilgan hudud va mamlakatlar.
Bunday hududlarda norezident bo'lgan offshor kompaniyalar
tashkil qilinadi va faoliyat olib boradi. Bu yerda xorijiy huquqiy va
jismoniy shaxslar tijoriy operatsiyalarni chet el valyutasida amalga
oshirashadi.
OFFSHOR SUG'URTA KOMPANIYASI - maxsus maqomga ega bo'lgan
sug'urta kompaniyasi. Offshor sug'urta kompaniyalari soliq to'lash
stavkalari eng kam bo'lgan offshor zonalarda (Bermud oroli, Gernsi,
Men va Keymanov orollari) tashkil etiladi. Offshor zonalarda
amalga oshiriladigan sug'urta operatsiyalari sug'urta kompaniyasini
tashkil etishda qatnashgan tasischilar joylashgan davlat organlari
tomonidan nazorat etilmaydi.
OFIS - idora, kanselyariya (yozuv chizuvlar) xizmat binosi.
OILA BUDJETI - oilaning mazkur vaqtda vujudga kelgan pulli yoki jami
daromadlari va sarf-xarajatlari.
OILA EHTIYOJI - butun oilaga kerak bo'ladigan va xizmat qiladigan narsalarga
bo'lgan ehtiyoj.
OILAVTY BIZNES - tadbirkorlik turi bo'lib, xonadon funksiyasi hisoblanmaydi.
OKLAD - (maosh) ma’lum vaqt uchun belgilangan ish haqi miqdori.
OKTILLION - birning yonidagi nollar soni 27 ta bo'lgan son.
O'LCH OV BIRLIGI - muayyan kattalikni miqdoran baholash uchun asos qilib
olinadigan kattalik.
OLDINDAN AYTISH (BASHORAT, ISTIQBOLNI KO'RA BILISH) - shu
kun tendensiyalari asosida kelajak haqida taxminlar tuzish.
OLIGARXIYA - bir to'da shaxslarning yoki guruhlarning (boylar, harbiylarning)
siyosiy va iqtisodiy xukmronligi bo'lgan tuzum.
310
OLIGOPOLIYA - shunday bozor strukturasining turiki, bunda bir nechta yirik
firmalar ishlab chiqarishda monopollik qilib, mahsulotning asosiy
qismini sotadi. Oligopoliya nazariyasi - monopol xukmronlikni
inkor etuvchi iqtisodiy nazariya, har bir xo'jalik tarmog'ida bitta
emas, bir nechta yirik firmalar xukmronlik qiladi degan g'oyani
oldinga suradi. Oligapoliyaga quyidagi belgilar xos bo'ladi: 1.
Tarmoqda nisbatan kam sonli firmalar hukmronlik qiladi. Ular
qimmatli texnologiyalar, xarajatlarni iqtisod qilish, tarmoqqa
kirishga to'siqlar qo'yishbilan o'zaro muomala qiladilar. 2. Mahsulot
tabaqalashtirilgan yoki standartlashtirilgan bo'lishi mumkin. 3.
O'zaro qo'shilishga rag'batning kuchliligi, chunki u bozorning katta
ulushiga ega bo'lishga imkon yaratadi. 4. Umumiy o'zaro bog'liqlik.
OLIY KATEGORIYALI TOVAR - daromad oshganda talab oshib ketadigan
tovarlar.
OLIY MA’LUMOT DARAJASI - shaxs tomonidan oliy ta'limning muayyan
o'quv rejalari va fanlar dasturini mazkur ma’lumot haqida tegishli
davlat hujjati berilgan holda, o'zlashtirilishi natijasi.
OLIY MA’LUMOT
HAQIDA DAVLAT
HUJJATI
(DIPLOM )
-
akkreditatsiyadan o'tgan oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilariga
beriladigan va ularning oliy ta’limning o'quv rejalari va fanlar
dasturini bajarganliklarini tasdiqlovchi davlat namunasidagi hujjat.
Hujjat uzluksiz ta’limning keyingi bosqichlarida o'qishni davom
ettirish yoki olingan akademik darajaga muvofiq ishlash huquqini
beradi.
OLIY TA’LIM - uzluksiz ta’limning yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi
mustaqil turi. Oliy ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Oliy
ta’lim ikki bosqichdan iborat: bakalavriat va magistratura.
OLIY TA’LIM MUASSASASI AKKREDITAT SIYASI
-
oliy ta’lim
muassasasi faoliyati darajasining ОТ DTS mezon va talablariga
javob berishining davlat tomonidan e’tirof etilishi.
OLIY TA’LIM MUASSASASI ATTESTATSIYASI - oliy ta’lim muassasasida
kadrlar tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatining ОТ DTS
talablariga muvofiqligini aniqlovchi tadbir.
OLIY
TA’LIM
YO'NALISHLARI
VA
MUTAXASSISLIKLARI
KLASSIFIKATORI - oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash uchun
bakalavriat ta’limi yo'nalishlari va magistratura mutaxassisliklarining
tizimlashtirilgan ro'yxati.
OLIY TA’LIMNING DAVLAT TA’LIM STANDARTI - muayyan ta’lim
sohasiga (soha tarkibiga) qo‘yiladigan malaka talablari, ta’lim
mazmu, bitiruvchilar umumiy tayyorgarligining zaruriy va
yetarli darajasi, kadrlar tayyorlash sifatini baholash darajalarini
belgilaydigan etalon darajasi.
OLTIN AND OZ A - oltinning pul tovari sifatida tayyorlanishga asoslangan shakli
bo'lib, pul-valyuta munosabatlarini tashkil qilishda ishlatiladi.
OLTIN ANDOZA VALYUTA TIZIM I - XIX asr oxirida yuzaga kelgan
valyuta tizimi bo'lib, unga ko'ra ayrim mamlakatlarning valyutasi
boshqa mamlakat bozorida oltinga
erkin
almashtirilgan.
1930-yillardagi butun dunyoni qoplagan “Buyuk depressiya”
davrida oltin andozaga bog'langan turli mamlakatlar to'lov
balansida kamomad yuzaga kelib, oltin zaxiralarining oqib chiqib
ketishining oldini olish va eksportni rag'batlantirish maqsadida ko'p
mamlakatlar o'z milliy valyutalarini oltinga nisbatan devalvatsiya
qila boshladilar va natijada oltin andoza valyuta tizimi izdan chiqib
ketadi. 1944-yilda ko'pgina ittifoqchi mamlakatlar o'zaro kelishilgan
holda oltin andozaga asoslangan valyuta tizimini qayta tashkil
etadilar. Mamlakat agarda 3 ta shartni bajarsa, oltin andozaga qabul
etilgan hisoblanadi: a) o'zining pul birligiga ma’lum miqdorda
oltin o'matish; b) mavjud oltin zaxirasi bilan taklif etayotgan
pul miqdori o'rtasida qat’iy nisbatni saqlash; d) oltinning erkin
eksport va importiga qarshilik ko'rsatmaslik. Bunda xalqaro valyuta
fondi (XVF) tashkil etilib, AQSH dollari mamlakatlar o'rtasida
asosiy vositachi valyuta qilib belgilanadi. Unga a’zo davlatlar
savdo balanslarida yuzaga kelgan nomutanosiblikni valyutalarini
devalvatsiya qilish yo'li bilan izga solishga haqlari bo'lmaydi. Turli
mamlakatlar valyutalarining o'zaro kursi o'zining pul birligiga
belgilangan oltin miqdoriga ko'ra aniqlanadi. Mamlakatlar to'lov
balansidagi kamomadni oltin zaxirasini chiqarib sotishi yoki
XVFdan qarz olish yo'li bilan qoplashlari mumkin bo'ladi. Lekin
jahondagi pul zaxirasining o'sishi qazib olinayotgan oltin miqdoriga
bog'liq bo'lib qoldi, shuningdek, oltin zaxiralarining o'sishi xalqaro
savdo va moliya miqyoslarining o'sishidan orqada qola boshladi.
Bu orada chet mamlakatlarga chiqib ketgan AQSH dollari miqdori
ko'payib, savdo balansidagi kamomad ortib ketdi, ularda dollami
oltinga aylantirib olishga shubha tug'ila boshlandi. Shunga ko'ra,
1971-yil avgustda AQSH hukumati dollarning oltinga andoza
valyuta tizimi ham tugadi.
OLTIN BILAN TA’MINLASH - olingan majburiyatning bajarilishini ta’minlash
uchun oltin zaxirasi ko'rinishidagi garov narsalari. Masalan, zayom,
kredit, shartnomaning oltin bilan ta’minlanganligi.
312
OLTIN ZAXIRA - mamlakatning oltin zaxira jamg'armasi bo'lib, markaziy
bankda xazina quyma (yombi) va tanga shaklida to‘planadi,
shuningdek, xalqaro to'lovlar da zaxira sifatida foydalaniladi va
valyuta barqarorligini ta’minlash uchun xizmat qiladi.
О LTIN-VALYUTA ZAXIRALARI - markaziy bankdagi oltin va chet el
valyutalarining rasmiy zaxirasi.
OMMAVIY MARKETING - barcha xaridorlar uchun ma’lum bir tovarni
ommaviy ishlab chiqarish, ommaviy tarqatish va uning sotuvini
ommaviy rag'batlantrish.
OMMAVIY MULK - davlat mulki, respublika mulkidir, u ma’muriy-hududiy
tuzilmalar, ya’ni munitsipal mulkdan iboratdir.
OMONAT SERTIFIKATLARI - kredit muassasalarining pul mablag* larining
deponentlangani to‘g‘risidagi guvohnomasidir. Bu guvohnomani
tasarruf etuvchi omonat sertifikati muddati o'tgandan so'ng
depozit summani va uning foizini olish huquqiga ega. Omonat
sertifikatlarini davlat va tijorat banklari beradi. Omonat sertifikatlari
shaxsi yozilgan va ko'rsatuvchiga berilgan bo'ladi. Ko'rsatuvchiga
berilgan sertifikatlar muomalada bo'lishi mumkin, ismi yozilgan
sertifikat esa oldi-sotdi muomalasida qatnashmaydi. Ko'rsatuvchiga
berilgan sertifikat debitor va kreditorlar o'rtasida hisob-kitob
vazifasini bajarishi mumkin. Sertifikatlar bo'yicha foizlar faqat
depozit muddati tugagandan keyin to'lanadi.
OPEK - neft qazib olish va uning xalqaro bozordagi narxini tartiblash maqsadida
tuzilgan xalqaro kartel. U 1960 yilda tashkil etilgan. Tarkibiga Eron,
Iroq, Venesuela, Quvayt, Saudiya Arabiston, Qatar, Indoneziya,
Liviya, Birlashgan Arab Amirliklari, Aljir, Nigeriya, Ekvador, Gabon
davlatlari kiradi. OPEK jahon bo'yicha neft savdosi hajmining
yarmiga yaqinini nazorat qiladi, xom neftga rasmiy baho belgilaydi,
ko'pincha bahoning jahon darajasini aniqlab beradi. Shtab kvartirasi
Venada joylashgan.
OPERATIV BOSHQARISH - minimal xarajat qilib maksimal samaraga
erishish va moliyaviy resurslarni yuqori samara olish uchun qayta
taqsimlashga qaratilgan kompleks ishlar yig'indisidir. Operativ
boshqarish egiluvchanlik xususiyatiga egadir.
t
OPERATIV HISOB - ayrim xo'jalik operatsiyalari va jarayonlarini bevosita ular j
sodir bo'layotgan vaqtida boshqarish maqsadida joriy kuzatish
va nazorat qilish tizimi bo'lib hisoblanadi. Bu hisobning korxona
va uning tarkibiy bo'linmalariga joriy rahbarlik qilish maqsadida
—
111
—
—
ma’lumotlami operativ ravishda olish va ulardan foydalanish uning
farq qiladigan belgisi hisoblanadi.
OPERATIV IJARA - moliyaviy ijara shartnomasi bo‘lmagan mulkiy ijara (ijaraga
berish) shartnomasi asosida mol-mulkni vaqtincha egalik qilish va
foydalanishga berish
OPERATIV LIZING - lizingning bu turida ijaraga berilayotgan texnika
uskunalarining ijara muddati ularning xizmat qilish muddatiga
qaraganda qisqa bo'ladi.
OPERATIV MOLIYA STRATEGIYASI - asosiy moliyaviy strategiyadan
farqi, u o'z ichiga yalpi daromadlar va mablag'laming ko'payishini
(ish haqi; sotilgan mahsulot uchun sotib oluvchilar bilan hisob-
kitob qilish^ kredit operatsiyalaridan tushumlar) va hamma yalpi
xarajatlarini (taminlovchilar bilan hisob-kitob, ish haqi, barcha
darajadagi budjetlar va banklar bilan majburiyatlarni uzmoq) oladi.
OPERATSION MENEJMENT - korxonaning asosiy mahsulotini ishlab
chiqarish va yetkazib berishga yo'naltirilgan, operatsion tizimlarini
loyihalashtirish, ekspluatatsiya qilish va mukammallashtirish bilan
bog'liq bo'lgan faoliyat.
OPERATSION STRATEGIYA - firmaning uzoq muddatli raqobatbardosh
strategiyasini maksimal samarali qo'llab-quwatlashga yo'naltirilgan
firma umumiy siyosatining va resurslar ishlatilishi rejalari
rivojlanishining konseptual aksidir.
OPERATSION VAQT ~ malum bir uskunani tayyorgarlik vaqti va shu uskunada
mahsulot partiyasini ishlab chiqarish vaqining yig'indisi.
OPERATSIYA KUNI - moliya-kredit tashkilotlari ish kunining bir qismi yoki
mijozlarga xizmat ko'rsatish va mijozlar bilash ishlash vaqti.
OPERATSIYA KUNIDA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH
-
g'aznachilik organlaridagi ma’lum lavozimdagi xodimlarning davlat
budjeti mablag'larini hisoblash, taqsimlash o'tkazish va hisobini
yuritishdan iborat aniq harakatdagi faoliyati.
OPSION - emissiyaviy qimmatli qog'oz bo'lib, u o'z emitentining muayyan
miqdordagi qimmatli qog'ozlarini unda nazarda tutilgan muddatda,
qat’iy belgilangan narx bo'yicha sotib olishga bo'lgan huquqini
tasdiqlaydi. 1. Kompaniya o'z xizmatchisiga aksiyani qat’iy
bahoda sotib olish huquqini berishi. 2. Qimmatli narsalarni va
moliyaviy huquqni sotish yoki sotib olish to'g'risidagi majburiyat
shartnomasi. 3. Qimmatli narsalarni sotish yoki sotib olish huquqi
uchun to'langan haq.
314
OQIM LAR - hisobot davrida bo'Igan iqtisodiy o'zgarishlarni ifodalovchi
operatsiyalardir.
ORALIQ, ISTE’MOL - hisobot
davrida
o'z
shaklini
o'zgartirgan
(transformatsiyalangan) yoki ishlab chiqarish xarajati sifatida
butunlay iste’mol qilingan tovar va xizmatlar qiymati.
ORALIQ. MAHSULOT - ishlab chiqarish va muomala jarayonidan chiqib
ketmagan, yakuniy iste’mol uchun yetib bormagan, qayta ishlash
yoki sotishga mo'ljallangan mahsulot.
ORTIQCHA TALAB - mavjud baholar darajasida tovarlar va xizmatlar taklifidan
ularga bo'Igan talabning ko'pligi. To'liq bandlilik sharoitida
inflyatsiya darajasining oshishiga olib keladi.
ORTIQCHA ZAXIRALAR - bankning Markaziy bankdagi depozitlar
summasi, shuningdek, kassa naqdi.
OSHKORALIK PRINSIPI - ochiq matbuotda tasdiqlangan budjet va uning
ijrosi to'g'risidagi hisobotlarning, albatta, e’lon qilinishi, budjet
ijrosi jarayonida ma’lumotlarning to'liq va to'g'ri berilishi, davlat
hokimiyati qonunchilik organlari va mahalliy o'z-o'zini boshqarish
organlarining qarorlariga oid boshqa ma’lumotlarni olish
imkoniyatining yaratilganligini, budjet loyihasi bo'yicha qarorlarni
ко'rib chiqish va qabul qilish tartiblarining (jumladan, davlat
hokimiyati qonunchilik organi ichida yoki davlat hokimiyatining
qonunchilik va ijroiya organlari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni
ifodalovchi masalalar bo'yicha ham) jamiyat va ommaviy axborot
vositalari uchun albatta ochiq bo'lishini ko'zda tutadi.
OSIYO TARAQQIYOT BANKI - Osiyo va Uzoq Sharq mintaqasiga bevosita
qarzlar berish hamda texnik jihatdan ko'maklashish orqali mazkur
mamlakatlar iqtisodiyoti o'sishini rag'batlantirish maqsadida 1965
yilda tashkil etilgan bank. Shuningdek, Osiyoning rivojlanayotgan
mamlakatlari iqtisodi va tashqi savdosini hamda kontinental
hamkorlikni mustahkamlash, texnik yordam ko'rsatishni asosiy
maqsad qilib olgan.
OSSILLYATORLAR - trendsiz (yonbosh) bozorlarda baho ko'p holatlarda
o'z yo'nalishini o'zgartiradi, yuqoriga va pastga bo'Igan qisqa
harakatlarning boshlanishi va oxirini bilish eng murakkab
muammoga aylanadi. Mazkur masalaning qisman yechimi -
ossillyatorlardir.
OSSILLYATORLARNING O 'ZIG A XOS XUSUSIYATI - bozorning qayta
burilishi to'g'risida oldindan darak berishidir. Ular kanaldagi o'yin
singari, trend bozoridagi o'yinlarda ham foydali bo'lishi mumkin
- qayta burilishning yaqinlashib kelayotgan nuqtalarini aniqlash
uchun.
OUEN ROBERT (1771-1858) - ingliz xayoliy sotsializmining vakili, kelajakda
xususiy mulkni inkor etgan, barcha sog' odamlar uchun mehnat
zarur deb hisoblab, “Har kimdan qobiliyatiga yarasha va har kimga
mehnatiga yarasha” prinsipini ilgari surgan.
OUKEN QONUNI - iqtisodiy faollik va ishsizlik o'rtasida miqdoriy bog'liqlikni
aks ettiradi. Agarda aslidagi ishsizlik darajasi uning tabiiy darajasidan
1 % oshsa, unda YaMM orqada qolishi 2,5% ni tashkil etadi. Masalan,
ishsizlikning tabiiy darajasi 6% sharoitida ishsizlik darajasi 9,5%.
Unda 9,5 - 6,0 = 3,5%; 3,5*2,5 = 8,75%. Ishsizlikning ko'payishi
natijasida YaMMning orqada qolishi 8,75% ni tashkil etadi yoki
ishsizlik tabiiy darajadan past bo'lmaganda, YaMM aslidagiga
nisbatan 8,75% ko'p bo'lar edi. Shu qonunga muvofiq YaMM
hajmining har yili 2,7% ga ortishi ishsizlikni doimiy darajada ushlab
turishga imkon beradi. YaMMning 2% ortishi ishsizlar sonini 1% ga
kamaytiradi.
OVERDRAFT - kontokorrent hisob raqamining maxsus shakli hisoblanadi.
Uning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, bank mijozning asosiy
“talab qilib olinguncha” depozit hisob raqamida qisqa muddat
mobaynida debetli (qoplanmagan) qoldiq bo'lishiga ruxsat beradi.
Overdraft hisob raqamidan foydalanish huquqi eng ishonchli
mijozlargagina beriladi.
OVERNAYT OPERATSIYASI - hisob-kitob bitim tuzilgan kunda yoki ertasiga
amalga oshiriladigan valyuta operatsiyasi.
OXIRGI ISTE’MOL UCHUN QILINGAN XARAJATLAR - uy xo'jaligi
a’zolari rezidentlarning iste mol tovarlari va xizmatlar sotib olish
uchun qilinganxarajatlari, shuningdek, davlatniboshqarish organlari
va uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatuvchi notijorat tashkilotlarning
yakka tartibli va jamoa iste’moli uchun qilgan xarajatlari yig'indisi.
xarajatlarni bunday guruhlash oxirgi iste’molni kim tomonidan
moliyalashtirilishini ko'rsatadi.
OZIQ.-OVQAT XAVFSIZLIGI - milliy va global ehtiyojlarni oziq-ovqat
mahsulotlari bilan ta’minlash imkoniyati.
PABLISITI - mijozlar bilan korxona o'rtasidagi jamoatchilik ijobiy fikrini
ommaviy axborot vositalarida shakllantirish, yaxshi ovozalar
tarqatish.
PAKETDAGI LIZING - mavjud ishlab chiqarish inshootlari va binolar kreditga
berilib, zarur bo'lgan mashina va uskunalar esa ijarachiga ijara
shartnomasi asosida beriladi.
PARAFIRLASH - tasdiqlash, muzokaralar natijasida tuzilgan shartnoma tekstiga
rozilikni tasdiqlash shakli; bunda tomonlar vakillari shartnoma
teksti oxiriga yoki har varag'iga ism va familiyalarining bosh
harflarini qo'yib chiqadilar.
PARETO OPTIMUM (PARETO SAMARADORLIK) - nematlarning
shunday taqsimlanishiki, bunda biror kishining turmush
farovonligini
pasaytirmasdan
boshqa
kishining
turmush
farovonligini oshirib bo'lmaydi.
PARIJ KLUBI - dunyoning asosiy (bosh) kreditor-davlatlari guruhi. Agar
biror-bir qarzdor mamlakat o'z to'lov balansini balanslashtirishda
qiyinchilikka duch kelib, XVF yordamida o'z iqtisodiyotini
sog'lomlashtirish dasturini amalga oshirishga kirishsa, Parij klubi
qarzdor mamlakatning moliyaviy muammolarini hal etishda o'z
hissasini qo'shadi. Buning uchun hamkorlikda o'sha mamlakat bilan
(birgalikda) bitim ishlab chiqiladi. Unga ko'ra, uning tashqi qarzlarini
qaytarish muddatlari uzaytiriladi. Masalan, Rossiyaning Parij klubi
davlatlariga qarzining hajmi 40 mlrd AQSH dollariga teng bo'lgan
bir paytda, 1996 yil aprelining oxirida Parijda Rossiyaning Parij
klubi kreditorlarigabo'lgan qarzini uzoq muddatli restrukturizatsiya
qilish to'g'risida bitim imzolandi. Unga muvofiq ravishda Rossiya
tomonidan qarzning qaytarilishi 2002 yildan boshlanishi va 2020
yilga kelib tugashi kerak. Bu narsa iqtisodiy krizisdan chiqqandan,
iqtisodiyotda real o'sish sodir bo'lgandan so'ng Rossiyaga Parij
klubi kreditorlarining tashqi qarzlarini qaytarishga kirishishga
imkon beradi.
PARITET - valyutalarni sotib olish (sotish) jarayonida ularning sotib olish
qobiliyatini tenglashtiruvchi almashtirish kursining darajasidir.
PARLAMENT - frans. “parle” - gapirmoq so'zidan kelib chiqqan bo'lib, rasmiy
so'zlashish joyi ma’nosini anglatadi. Parlament davlatning oliy
vakillik organi hisoblanadi va qonun chiqaruvchi hokimiyatni
amalga oshiradi.
PASSIV - (lot. faolsiz) xolis turmoq, tushuntirish kabi so'zlarning ildizidan
.
1
1
7
olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag‘larga
nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan
qo'llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag‘larga
bo'Igan munosabatda o ‘zboshimchalikdan o'zini tutishi kerakligi
ta’kidlangan edi. Keyinchalik “passiv” atamasi manbalarning boshqa
moddalariga ham tarqatilgan bo'lib, faqat korxona majburiyatlarini
tavsiflabgina emas, mablag'lar turlarini qanday maqsadlarga
mo'ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo'ldi. l)
balansning (o'ng) qismi bo'lib, unda korxona mablag'larining
manbalari va ularning qanday maqsadlarga mo'ljallanganligi
ko'rsatiladi. 2) korxona barcha qarz va majburiyatlari majmuasi.
Balansning passiv qismida majburiyatlar va xususiy kapital aks
ettiriladi.
PASSIV KAPITAL - uzoq muddatli mablag'lar manbai bo'lib, ular hisobiga
xo'jalik subyektining aktivlari shakllantiriladi. Ular o'z va qarz
kapitalga ajratiladi.
PASSIV SAVDO BALANSI - mamlakatga keltiriladigan tovarlar (importi)
miqdorining jo'natiladigan tovarlar (eksporti) miqdoridan oshib
ketishi.
PASSIV SCHYOTLAR - o'z mablag'lar manbaini va majburiyatlarni
hisobga oluvchi buxgalteriya hisobi schyotlari. Mablag'lar manbalari
ko'payishi passiv schyotlarning kreditiga, kamayishi debetiga
yoziladi. Qoldig'i kreditida bo'lib, balansning passivida ko'rsatiladi.
Schyotlar rejasida passiv schyotlarning ro'parasiga “P” (passiv) harfi
qo'yilgan.
PASSIV TO'LOVLAR BALANSI - mamlakatning xorijiy sarf-xarajatlari va
to'lovlari mamlakatga xorijdan kelib tushadigan tushumlaridan
oshib ketishini bildiruvchi to'lov balansi.
PASSIVLAR - boshqa birlik oldidagi majburiyat. Passivlar tasnifi aktivlar tasnifi
bilan deyarli bir xil. Asosiy farq aktivdagi monetar oltin boshqalar
uchun passiv bo'lmaydi. Bundan tashqari, aktivdagi debitorlik
majburiyati (qarzi), berilgan kreditlar, boshqa moliyaviy aktivlar
turlari o'rniga mos ravishda passivda kreditorlik qarzi, olingan
kreditlar va boshqa moliyaviy passivlar, deb yoziladi.
PAST KATEG О RTYALI
TOVARLAR
-
daromad
oshganda
talab
kamayadigan tovarlar.
PAST TALAB - mo'ljallangan daraja va qondirish imkoniyatlariga nisbatan past
bo'Igan talab.
PATENT - (lot. “patents” guvohnoma, yorliq) - 1 ) xususiy tarzda tadbirkorlikning
biror-bir turi bilan shug'ullanishga ruxsat beruvchi guvohnoma,
tegishli hujjatlar asosida moliya organlari tomonidan beriladi; 2)
318
ilmiy kashfiyot va ixtiroga mualliflikni tasdiqlovchi guvohnoma.
Patent davlat tomonidan patentlashtiriladi. Masalan, savdo yoki
hunarmandchilik bilan shug'ullanish huquqi. Amaldagi soliq
qonunchiligiga muvofiq doimiy savdo nuqtalarida (joylarida)
savdoni amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslar savdo qilish
huquqiga ega bo'lish uchun vaqtinchalik patentni sotib oladilar.
Patentda uning berilish muddati (patent amal qiladigan davr),
savdo amalga oshiriladigan mahsulotlar guruhi va savdo qilish joyi
o'z aksini topgan bo'lishi lozim.
PAY - qism, a’zolik hissasi, badal, pay; birorta korxona tashkil etilganda a’zolari
to'laydigan a’zolik badallari.
PAY FONDI - shirkat xo'jaligi ustaviga muvofiq shirkat xo'jaligi a’zolarining
qiymatda ifodalangan mulkiy paylari, har bir a’zoning shirkat
xo'jaligi pay fondidagi ulushi.
PAYCHILIK MUNOSABATLARI - sherikchilik asosida biznes yuritishga
hissa qo'shish va shu hissaga qarab daromad ko'rish sohasidagi
iqtisodiy munosabatlar.
PENSIYA - 1) fuqarolar keksalik yoshiga yetganda yoki mehnat qilish qobiliyatini
yo'qotgan taqdirda oladigan pul ta’minoti; 2) mehnat stajiga ko'ra
qo'Iga kiritilgan huquq, ijtimoiy nafaqa esa muhtojlarga davlat
tomonidan ko'rsatiladigan yordam deb belgilab qo'yildi. Pensiya
qarilik, nogironlik, xizmat qilgan yillari uchun va boquvchisini
yo'qotganda fuqarolarni moddiy jihatdan ta’minlash uchun pul
summalarining kafolatlangan har oylik to'lovi. Uning quyidagi
turlari bo'lishi mumkin: qarilik pensiyasi; nogironlik pensiyasi,
xizmat qilgan yillari uchun pensiya; boquvchisini yo'qotganligi
uchun pensiya; ijtimoiy pensiya.
PENSIYA FONDI - pensiya bilan ta’minlovchi davlat moliya boshqaruvining
organi bo'lib, mustaqil moliya instituti hisoblanadi, fondning
mablag'lari davlat budjeti tarkibiga kirmaydi.
PENYA - fuqarolik huquqida jazo choralari (jarima)ning ko'rinishlaridan biri,
qonun yoki shartnomaga muvofiq to'lovlar muddatini buzganlik
uchun undiriladigan moliyaviy jazoning shakli. Uning miqdori
qonunga ko'ra to'lovning har bir kechiktirilgan kuni uchun
to'lanishi lozim bo'lgan summaga nisbatan foizda belgilanadi.
Korxona tomonidan to'langan penya summasi noishlab chiqarish
xarajatlarining tarkibiga kiritiladi.
PERIKL - (m.a. 490-429) qadimgi yunon siyosiy arbobi. Qul ekspluatatsiyasini
keng qo'llagan, lekin savdo va pul xo'jaligini ham rivojlantirgan.
Afinani eng rivojlangan davrda boshqargan.
PETTI UILYAM - (1623-1687) ineliz iatisodchisi, klassik iqtisodiyot
4IQ
nazariyasi vakili, mehnat qiymati nazariyasi asoschisi. Uning
iqtisodiy qarashlari “Soliqlar va yig'imlar xususida traktat” (1662),
“Siyosiy arifmetika” (1676) kabi asarlarida o'z aksini topgan va
birinchi marta o'z tadqiqotlarida analiz va statistika uslublaridan
foydalanib, iqtisodiy foyda, uslubiyat masalalarini rivojlantirgan.
U. Pettining qarashlari merkantilizmdan klassik iqtisodiyot
nazariyasiga o'tish tasnifiga ega bo'lgan. Shuning uchun uning
nazariy qarashlari yaxlit bir butun tizim sifatida shakllanmagan.
Ammo u mehnat qiymat nazariyasidan kelib chiqqan holda tovar
narxi, ish haqi, yer narxi kabi tushunchalami asoslagan. U. Pettining
fikricha, foyda faqat ishlab chiqarish sohasida yaratiladi. U birinchi
marta iqtisodiyot nazariyasini o'rganish obyektini muomala
sohasidan ishlab chiqarish sohasiga olib o'tgan.
PETTI VILYAM (1623-1687) - Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi,
merkantilizmni inkor etgan, boylikning asosi ishlab chiqarishda,
degan fikrni ilgari surgan, “mehnat boylikning otasi, yer esa uning
onasidir” degan iborani qo'llagan. Kapitalistik tuzumni tabiiy va
abadiy deb hisoblagan. Tovarning almashuv qiymatini tan olgan.
Statistika (“Siyosiy arifmetika”) faniga asos solgan. Aholiga boylik
yaratuvchisi sifatida qaradi.
PIROVARD ISTE’MOL UCHUN UY XO'JALIK XARAJATLARI -
xarajatlar rezident uy xo'jaliklari tovar va xizmatlarning pirovard
iste’moli uchun qiladigan xarajatlardan tarkib topadi.
PIROVARD
ISTE’MOLGA
UMUMDAVLAT
BOSHQARUVI
XARAJATLARI - umumdavlat boshqaruvi sektorining iste’mol
mollari va ko'rsatilgan xizmat uchun qilingan xarajatlar.
PIROVARD MAHSULOT - qarang: yalpi milliy mahsulot.
PLATON (AFLOTUN) - (m.a. 428/427-348/347) “Davlat” va “Qonunlar”
asarlarining muallifi. Jamiyatni ish quroli - natural ishlab chiqarish
deb qaragan, natural xo'jalikni qo'llagan, pulni jamiyatdagi
dushmanlikning bosh sababchisi deb bilgan.
PLYURALIZM - bilim asoslari va uning shakllanishi to'g'risida bir necha filosofik
qarashlar yoki bir muammoga turlicha yondashish, fikrlar turli-
tumanligi. Masalan: mulk plyuralizmi - mulklar turli-tumanligini
bildiradi.
PODANI TAKROR ISHLAB CHIQARISH - chorva mollari sonini doimo
yangilab borish, bosh sonini ko'paytirib borish, mollar zotini
yaxshilash jarayoni.
POLIS - (fran. “police”, ital. “pollissa” - tilxat) shaxsiy yoki mulkiy sug'urta
shartnomasi tuzilgani va uning shartlari haqidagi hujjat.
PORTFEL - qimmatli qog'ozga qilingan investitsiya va boshqa korxonaning
aksiyasiga kiritish.
320
PORTFEL INVESTITSIYALAR - shunday investitsiyalarki, bunda kapital
daromad olish maqsadida korxonalarning aksiyalari, obligatsiyalari
va boshqa qimmatli qog'ozlarini sotib olish uchun sarflanadi.
PORTFELNI
BOSHQARISH
-
faqatgina
moliyaviy
qurollarning
maqbul yig'indisini yaratish emas, balki uning orqasidan u yoki
bu qurollarning haqiqiy dinamikasiga muvofiq portfel tarkibini
o'zgartirish hamdir.
POSHLINA - qonunda belgilangan tartibda va shartlarda to'lovchilar
tomonidan belgilangan miqdorda budjetga yoki budjetdan
tashqaridagi foizga o'tkaziladigan majburiy to'Iov.
POSHLINALAR (BOJ, BOJ PULI) - bojxona nazorati ostida davlat
tomonidan mamlakat chegarasidan olib o'tiladigan import
tovarlar, mol-mulk va qimmatbaho buyumlardan undiriladigan pul
yig'imlari. U bilvosita soliq turi bo'lib, uning mol chiqarish, mol
kiritish va mamlakat territoriyasi orqali tashib o'tkazish (tranzit)
uchun undiriladigan turlari mavjud. Boj muayyan tovarlar ro'yxati,
tovar miqdori, massasi, birligi, shuningdek, tovar bahosi bo'yicha
belgilangan bojxona tariflari doirasida undiriladi.
POTENSIAL BOZOR - korxonaning tovari (xizmati) qiziqtirishi, jalb etish,
ehtiyojini qondirish mumkin bo'Igan iste’molchilar guruhi.
POTENSIAL YAIM - to'liq bandlilik sharoitida, yoki mavjud sarmoya resurslari
va ishchi kuchidan to'liq foydalanish hisobiga erishilishi mumkin
bo'Igan ishlab chiqarish hajmi.
PO ZITIV
IQTISODIYOT
NAZARIYASI
-
obyektiv
iqtisodiy
voqelikni tahlil etib, uning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlaydi. U
iqtisodiy sohadagi omil, sharoitlar va hodisalar bilan shug'ullanadi.
PRAYS-TEYKER - o'zining mahsuloti narxiga ta’sir eta ololmaydigan firma.
PREDMET PRINSIPI BO'YICH A USKUNA JOYLASHISHI - shunday
joylashtirish uslubiki, bunda uskunalar yoki ishlab chiqarish
jarayonlari
mahsulot
ishlanayotganda ketma-ket
o'tadigan
texnologik operatsiyalar bo'yicha joylashadi; bundan tashqari uni
material oqimi bo'yicha joylashuvi deb atashadi.
PREFERENSIAL TARTIB - bir davlatdan ikkinchi davlatga beriladigan,
ammo uchinchi davlatga joriy etilmaydigan alohida imtiyozli
va intizomli tartib. Ko'pincha chetdan keltirilgan tovarlarga
qo'yiladigan bojlami kamaytirish, tashqi savdo muomalalarini
imtiyozli kreditlash hamda sug'urta qilish, maxsus valyuta tartibi,
moliyaviy va texnik yordam ko'rsatishdan iborat bo'ladi.
PREFERENSIYA - imtiyoz yoki afzallik bo'lib, investitsion va innovatsion
xarajatlarni moliyalashtirish uchun investitsion soliq krediti va
maqsadli soliq imtiyozi shaklida belgilanadi.
—
PRESS-RELIZ - gazeta va jurnallar, tele- va radio redaksiyalari ularni
qiziqtirayotgan ma’lumotlarni olish mumkin bo'lgan byulleten,
pablik-rileyshnz vositasi.
PRESTIJ - (obro‘, nufuz) rahbar xodimningbilim saviyasi, ishdagi muvafFaqiyati,
shaxsiy sifat va salohiyatining umum e’tirof etilishi va ushbu
omillarning xodimlarning ijrochilik mas’uliyatini kuchaytirishga
ko'rsatadigan ta’sir samarasi.
PREZENTATSIYA - taqdim etmoq, tortiq qilmoq topshirish, tasawur,
tushuncha; o'tkazma vekselni, to'lovni (trassat) amalga oshiruvchi
shaxsga topshirish.
PRINSIPLAR - qonuniyatlarga asoslanib, jamiyat tomonidan amalga
oshiriladigan qoidalarni bildiradi va ular iqtisodiy-ekologik
siyosatning yo'nalishlarini belgilab beradi.
PRTVATIZATSIYA - davlat tasarrufidagi mol-mulkning xususiylashtirilishi
asosida individual yoxud kollektiv mulkdorlikning shakllanishi
(qarang: xususiylashtirish).
PROFESSIONAL - o'z ishining ustasi, kasbini yaxshi biladigan shaxs.
PROGNOZLASH - biror obyektning yoki hodisaning kelajakdagi me’yoriy yoki
maqbul holatlari, ularga erishish va ularni ro'yobga chiqarish yo'llari
to'g'risidagi ehtimolga yaqin tasawumi ishlab chiqish. Prognozlash
oldindan ko'rish shakli bo'lib, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy
dasturlar va rejalar ishlab chiqish uchun amalga oshiriladi. Turli
xil tarkibiy qismlarni prognozlashga asoslangan qisqa muddatli
(1,5) yilgacha, o'rta muddatli (5 yil) va uzoq muddatli (10-15 yil)
prognozlar mavjud. Taqdim etish shakliga ko'ra, miqdoriy va sifat
prognozlariga, tadqiqot obyektlarini qamrab olish bo'yicha umumiy
va qisman prognozlashga taqsimlanadi.
PROGRAMMALASH - ish faoliyati rejasi, asosiy prinsiplar, yo'nalishlarning
vazifa va maqsadlarini bayon qilib berish.
PROGRESSIV SO LIQ - soliqqa tortish bazasining oshishi bilan soliq
stavkasining ko'tarilishi xarakterlidir. Progressiv soliqlarning
orasida eng ko'p uchraydigani jismoniy shaxslarning daromadidan
olinadigan soliqdir. Masalan, 2017-yil oktyabr oyidan boshlab
respublikada minimal oylik maosh 149 775 so'm qilib belgilangan.
5 minimal oylik maoshdan 7,5%, 5 minimaldan - 10 minimalgacha
oylik maoshdan 17%, 10 minimaldan yuqori oylik maoshdan 23%
soliq olinadi.
PROGRESSIV SOLIQQA TORTISH - soliqqa tortiladigan summaning
o'sishiga mos ravishda soliq stavkasi ham ortadigan soliqqa
tortish tizimi. Ular quyidagi shakllarda mavjud bo'ladi: l) oddiy
progressiya - daromadning barcha summasi uchun soliqning
—
322 '■
“’«та****’**®'—
stavkasi daromadning o'sishiga muvofiq o'sadi (ortadi); 2)
murakkab progressiya - daromad qismlarga bo'linadi va ularning
har biri o'z stavkasi bo'yicha soliqqa tortiladi. Daromadning har
bir keyingi qismi uchun soliqning stavkasi oldingisiga nisbatan
yuqoriroq bo'ladi.
PROGRESSIV XARAJATLAR - subyektning ishbilarmonlik faoliyatiga
nisbatan tezroq o'sadigan xarajatlar.
PROLONGATSIYA - l ) kelishuv shartnomalarining amal qilish muddatini
uzaytirish; 2) o'zaro kelishgan holda sug'urta shartnomasining
amal qilish muddatini uzaytirish. Prolongatsiya yozma ko'rinishda
tasdiqlanishi mumkin.
PROMESSA - Shunday hujjatki, unga ko'ra obligatsiya, yutuqli zayom yoki
lotoreya bileti egasi (sotuvchi) yutuqni, agar u ushbu obligatsiya
(bilet)ning yaqin oradagi tirajiga to'g'ri kelsa, ma’lum miqdordagi
pulga boshqa shaxsga (xaridorga) sotish majburiyatini zimmasiga
oladi. Yutuq chiqmasa, xaridorning hamma xuquqlari tugaydi.
PROPORSIONAL
QAYTA SUG'URTALASH
-
qayta
sug'urtalash
shartnomasini tuzish shakli. Bu erda qayta sug'urtalash kompaniyasi
sug'urta mukofotlarining umumiy tushumidagi va sug'urta
qoplamalarini to'lashda o'z ulushiga ega. Proporsional qayta
sug'urtalash shartnomalari kvotali, eksedentli va kvota-eksedentli
shartnomalarini o'z ichiga oladi.
PROPORSIONAL SO L IQ .- soliq shaklida olinishi mumkin bo'lgan summa
soliqqa tortish bazasining o'lchamiga (miqdoriga, hajmiga)
proporsionaldir. Bu soliq yagona stavkali soliqlar jumlasiga kiradi.
PROTEKSIONIZM SIYOSATI - davlatning milliy iqtisodiyotni chet el
raqobatidan, ichki bozorni chet el tovarlari kirib kelishidan himoya
qilishga qaratilgan siyosati. Eksportni rag'batlantirish, importni
cheklash va shunga o'xshash tadbirlarni amalga oshirish uchun chet
el tovarlariga ustama haqlar belgilash, boj haqlarini oshirish orqali
proteksionizm siyosatini olib boradi.
PROTSEDURALAR - o'tmish tajribasi uning muvaffaqiyati va mag'Iubiyati
asosida ishlab chiqiladi. Protseduralar shunday sharoitlarda, yarn
aniq vaziyat awalgisiga o'xshash bo'lganda ishlatiladi. Inson
oldindan tayyorlangan qoida, ya’ni protsedura bo'yicha harakat
qilayotgan bo'lsa, uning darajasiga ega bo'ladi. Shunday qilib
protseduralar masalaning yechish kafolati va qarorning yechilishi
aniq va to'g'riligini nazorat qiluvchi sifatida ishlatiladi.
PROTEKSIONIZM - davlatning xorij raqobatidan ichki bozorni himoya qilish
siyosati, mamlakatga olib kelinayotgan tovarlarga yuqori bojlar
belgilaydi, ayrim tovarlarni olib kelish cheklanadi yoki umuman
taqiqlanadi.
PRUDON PER JOZEF (1809-1865) - fransiyalik mayda ishlab chiqarish
iqtisodchisi va sotsiologi, mayda ishlab chiqarishni himoya qildi,
“ishchi puli” orqali mahsulot sotishni, kapitalizmni isloh qilishni
taklif etdi. Prudon pulga qarshi bo'Igan. Klassik maktabga muqobil
fikrlar bildirgan.
PUASHAL S O U Q .- daromad miqdoridan qat’iy nazar olinadigan soliq.
PUDRAT - shartnoma yoki xo'jalik yuritishning bir turi. Bir tomonning ikkinchi
tomon talabiga kora belgilangan ishni bajarishi to'g'risidagi
shartnoma. Masalan, qurilish tashkilotining jamoa xo'jaligiga biror
obyektni qurish to'g'risidagi kelishuvi.
PUDRATCHILAR- yuridik va jismoniy shaxslar bo'lib, ular buyurtmachilar
tuzgan shartnomalar asosida ishlami bajaradilar. Pudratchilar
qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish uchun ruxsatnomaga
(litsenziyaga) ega bo'lishlari kerak.
PUL - hamma tovarlar va xizmatlar ayirboshlanadigan, umumiy ekvivalent
bo'Igan maxsus tovar, bozor iqtisodiyotining asosiy vositasi. Pul
bozor yuzaga kelishi va rivojlanishining mahsulidir. Pul kelib
chiqish tarixi va tabiatiga ko'ra 3 xil xususiyatga ega: a) hamma
narsaga ayirboshlanadigan muhim xarid vositasi; b) boylik timsoli;
c) mehnatni qiymat shaklida o'lchab boradigan vosita.
PUL AGREGATLARI - pul guruhlari. Jamg'arila borib xarid qobiliyatini
saqlovchi barcha pul vositalari pul agregati deb ataladi. Bunga
naqd pullar, ma’lum muddatga yoki muddatsiz bankka qo'yilgan
pullar, sertifikatlar va boshqalar kiradi. Pul muammosini muqobil
o'lchovchi hisoblanadi. Hozirda quyidagi pul agregatlari farqlanadi:
Mj - pullar, unga naqd pullar (metall va qog'oz pullar), chekli
qo'yilmalar, gohida kredit kartochkalari kiradi. M - pullar, unga
Mj cheksiz jamg'arma hisoblaridagi qo'yilmalar, qisqa muddatli
qo'yilmalar kiradi. M - pullar, unga M muddatli yirik qo'yilmalar
kiradi.
PUL AKTTVLARI - ma’lum sohada korxonaning hisob raqami, kassasida bo' lgan
pul mablag'lari.
PUL AYLANISH TEZLIGI - nominal yalpi ichki mahsulotning o'rtacha yillik
pul massasiga nisbati orqali aniqlaniladi.
PUL BAZASI - bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va Markaziy bankdagi
tijorat banklarining zaxiralari.
PUL BOZORI - davlat xazinasiga bevosita naqd pul tushishini ta’minlaydi va firma
yoki jismoniy shaxsga o'zlarining vaqtinchalikbo'sh mablag'laridan
daromad olishga imkon beradi. Pul bozorisiz to'liq ma’nodagi
moliya bozori bo'lishi mumkin emas.
PUL BOZORI - pul taklifi va unga bo'Igan talab foiz stavkasi darajasi bilan
aniqlanadigan bozor. Pulga talab xo'jalik faoliyati uchun zarur
3
2
4
pulga ehtiyoj dir. Uning shakllanishining asosiy ikkita sababi
mavjud: a) insonlarga har doim tovar va xizmatlarni sotib olish
uchun, korxonalarga esa resurslar olish uchun pul zarur bo'ladi;
b) insonlar o'zlarining pullarini har xil (aksiya, obligatsiya va
h.k.) shaklda saqlaydilar, demak, aktivlar tomonidan pulga talab
bo'ladi. Pul bozoridagi talab va taklifning bir-biriga to'g'ri kelishi
iqtisodiyot uchun o’ta muhim masala hisoblanadi. Ayrim sabablarga
ko'ra muomaladagi pul massasining ko'payib ketishi inflyatsion
jarayonlarning zo'rayishiga, jami talabning jami taklifga nisbatan
oshib ketishi makroiqtisodiy muvozanatningbuzilishiga olib keladi.
Pulning muomalada kamayib ketishi ham pirovard natijada jami
taklifning jami talabdan oshib ketishi, umuman muvozanatning
buzilishiga olib keladi. Shuning uchun pul bozorida talab va taklifni
muvozanatlab turish lozim deb hisoblanadi. Buni, asosan, davlat
o'zining chiqargan qimmatli qog'ozlarini sotish va sotib olish
natijasida amalga oshiradi, ular ochiq bozorlardagi “operatsiyalar”
deyiladi.
PUL BOZORI DASTAKLARI - pulli dastak bo'lib, uning sohibiga ma’lum bir
davr ichida kafolatlangan va qat’iy belgilangan pul daromadi olish
huquqini beradi.
PUL EMISSIYASI - amaldagi pul massasining ortishiga olib keluvchi pullami
muomalaga chiqarish.
PUL ISLOHOTI - pulni bekor qilib, yangi pul nusxalarining joriy etilishi. Pul
islohoti qog'oz pullaming qadri ketib, ularning to'lov quwati nolga
tenglashib qolgan kuchli inflyatsiya sharoitlarida amalga oshiriladi.
PUL MABLAG'LARINING TUSHUMI VA CHIQIMI REJASI - korxona
pul oqimlariniprognozlashtirish natijalarini aks ettirishga qaratilgan,
pul mablag'larining yil boshidagi qoldiq ko'rsatkichi, reja davridagi
tushum va chiqimi hamda pul mablag'larining yil oxiridagi qoldiq
ko'rsatkichlarining o'zaro bog'liqligini ta’minlaydigan reja turi.
PUL MASSASI - har qanday mamlakat iqtisodiyotida tovarlar va xizmatlar
aylanishini
ta’minlaydigan,
xususiy
shaxslar,
institutsional
mulkdorlar (korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar va b.) va davlat
egalik qiladian naqd va naqd pulsiz xarid hamda to'lov vositalari
majmuyidir.
PUL M IQDORI - muomalaga chiqarilgan metall tangalar va qo'g'oz pullari
(xazina va bank biletlari) jami miqdori. Bankdagi barcha pul
vositalari ham kiradi. Pul miqdori aholi qo'lida, kredit tizimi
kassalari, korxona va tashkilotlarda to'planadi.
PUL MUOMALASI - naqd pul bo'lib, tovarlar aylanishi va notovarlar harakati,
to'lov va hisoblar uchun xizmat qiladi. Aynan bir jarayonning doimo
bir xilda takrorlanishidir.
3
2
5
------------------
PUL MUOMALASINING BARQARORLIGI - pulning xarid quwati
pasaymagan holda uzluksiz harakatda bo'lishi. Pul muomalasining
barqarorligini ta’minlash (awalo, bozorga yetarli miqdorda va sifatli
tovarlar chiqarilishi) kerak. Tovarlar taqchilligi mavjud bo'lgan
sharoitda pul muomalasi barqarorligiga erishib bo'lmaydi, tovarlar
qimmatlashib, pul qadrsizlanib boradi.
PUL QADRI - pulning tovar va xizmatlarni xarid etish, chet el valyutalariga
almasha olish qobiliyati.
PUL QIYMATI - pul birligiga almashtirilishi mumkin bo'lgan tovar va xizmatlar
miqdori; pul birligini sotib olish qobiliyati; baho darajasiga teskari
kattalik.
PUL SHAKLIDAGI ASOSIY TRANSFERT - biror narsa sotib olish yoki
aktivlarni (moddiy aylanma vositalar zaxirasi bundan mustasno)
boshqalarga berish bilan bog'liq pul shaklidagi transfertga deyiladi.
PUL SHAKLIDAGI IJTIMOIY YORDAM NAFAQASI - uy xo'jaliklariga
davlat birliklariva notijorat tashkilotlar tomonidan naqd pul shaklida
beriladigan joriy transfertlar. Bu nafaqa ijtimoiy sug'urta nafaqasi
qanday maqsadni ko'zda tutsa, o'sha maqsadni ko'zda tutadi. Lekin
pul shaklidagi ijtimoiy yordam nafaqasi ijtimoiy sug'urta dasturi
hisobidan berilmaydi.
PUL TAKLIFI (MUOMILADAGI PUL M IQDORI) - metall va qog'oz
pullar, talab qilinganda beriladigan omonatlar, chek ko'rinishidagi
omonatlar, shuningdek, (pul taklifining bir oz keng ma’nodagi
ta’riflarida) muddatli omonatlar, depozitlar va hokazolar.
PUL TIZIM I - tovar muomilasi rivojlanishining natijasi bo'lib, davlatlar
tomonidan qonunchilik asosida mamlakatda pul muomilasini
tashkil etish.
PULGA BO'LGAN TALAB - uy xo'jaliklari va firmalar tomonidan bitimlarda
to'lov vositasi sifatida foydalanish, ko'zda tutilmagan xarajatlar
uchun saqlab turish, moliyaviy aktivlar sifatida foydalanib, daromad
olish uchun jamg'arish maqsadida ega bo' lishga intilgan pul miqdori.
PULGA UMUMIY TALAB - bitimlar uchun pul va aktivlar tomonidan
pullarga talab summasi (qarang: pul bozori).
PUL-KREDIT SIYOSATI - to'la bandlik sharoitida jami mahsulotni ishlab
chiqarishga inflyatsiyaning tasirini kamaytirish yoki bartaraf etish
maqsadida muomaladagi pul miqdorini o'zgartirish tushuniladi.
Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash vazifasini amalga oshiradi. Deyarli hamma
mamlakatlarda muomaladagi pul miqdorini tartibga solishda
quyidagi vositalardan foydalaniladi: a) ochiq bozorda operatsiyalar;
b) hisob-kitob stavkasi siyosati; v) bank majburiy zaxiralarining
me’yorini o'zgartirish siyosati.
326
PULLI KAPITAL DARO MAD LARI DAN OLINADIGAN SOLIQ. -
dividendlar, aksiya va obligatsiyalarning foizlari, bankdagi g
omonatlar bo'yicha foizlar, zayomlar bo'yicha yutuqlar va boshqa
shunga o'xshash bir necha daromadlardan olinadi. Avstriya,
Kanada, Ispaniya, Fransiya kabi mamlakatlarda amal qiladi. Pulli
kapitalning egasiga daromad berilayotgan paytda soliq ushlab
qolinadi. Soliqning stavkasi 20% dan 40% gacha tebranadi.
PULNING AYLANISH TEZLIGI - muomaladagi pul birligining yiliga necha
marta tovarlarni sotib olishga xizmat qilishi soni.
PULNING XARID QOBILIYATI - aniq pul birligining bozordagi tarif va
narxlar darajasi sharoitida ma’lum miqdordagi tovar va xizmadarga
almashinuv qobiliyati.
PULNING M IQDORIY NAZARIYASI - pul taklifi va iqtisodiyotdagi
baholarning
umumiy
darajasi
o'rtasidagi
to'g'ridan-to'g'ri
bog'liqlikni o'rnatuvchi nazariya. Birinchi bor ingliz faylasufi
va iqtisodchisi D. Yum tomonidan XVIII asrda ilgari surildi,
amerikalik iqtisodchi I. Fisher tomonidan 1911 yilda rivojlantirildi
va keyinchalik Kembrij universiteti iqtisodchilari tomonidan
takomillashtirildi.
PULNING MUOMALA TEZLIGI - yil davomida bir so'm (dollar,
frank va hokazo)ning o'rtacha necha marta tovar va xizmatlar sotib
olishga sarflanganligini ko'rsatuvchi son.
PULNING QADRSIZLANISHI - xarid quwatining pasayishi (qarang:
inflyatsiya).
PULNING VAZIFALARI - pul vositachiligida bajarilishi mumkin bo'Igan
tadbirlar bo'lib, ular 5 tani tashkil etadi: a) tovarlarning qiymat
o‘lchovivazifasi,yanibarchatovarlardagavdalanganmehnatmiqdori
pul orqali o'lchanadi; b) muomala vositasi vazifasi, yani tovarlar
oldi-sotdi qilinishi muomalasi pul vositasida amalga oshiriladi; d)
jamg'arish, xazina to'plash vositasi vazifasi, yani o'zida mehnatni
gavdalantirgani uchun boylikning umumiy shakliga aylanadi va
kishilar ehtiyojlaridan ortiqcha pullarni jamg'ara boshlaydilar.
Lekin pulning boylik sifatida jamg'arilishi uchun uning qadri, xarid
quwatining saqlanishi muhim ahamiyatga ega; e) to'lov vositasi
vazifasi, nasiyaga sotilgan tovarlar va xizmatlar haqi to'langan pul
to'lov vositasi vazifasini bajaradi; f) jahon puli vazifasini, tovarlar
muomalasi bir mamlakat doirasidan chiqa boshlashi va xalqaro
savdoning yuzaga kelishi bilan bog'liq. Jahon puli vazifasini oltin, u
bilan bir qatorda konvertlangan valyutalar ham bajaradi.
PUNKT - indeksning o'lchovbirligi.
—
' X I I
—
QADRIYATLAR - subyekt, jamiyat, sinf, ijtimoiy guruhning hayot va ishning
asosiy va muhim maqsadlari to'g'risidagi, shuningdek, ana shu
maqsadlarga erishishning asosiy vositalari haqidagi tasawurlaridir.
QAROR - bajarilishi mumkin bo'lgan ishning aniq yo'lini tanlab olishdir. Qaror
boshqaruv faoliyatini oxirgi natijasidir. Agar boshqaruvda mehnat
predmeti axborot bo'lsa, uning mehnat mahsuloti - boshqaruv
qaroridir
QAROR QABUL QILISH - mavjud holatning bo'lishi lozim bo'lgan holat bilan
mos tushmasligi natijasida yuzaga keladi.
QARSHI HARAKATLANUVCHI MARKETING - ilmiy-texnika progressi va
atrof-muhitni muhofaza qilishga javob bermaydigan tovar va ishlab
chiqarish vositalariga qarama-qarshi marketing chora-tadbirlarini
tashkillashtirish.
QARZDORLIK - debitorning kreditorga bo'lgan omonatlar qimmatli qog'ozlar
(aksiyalar bunga kirmaydi), debitorning qarzga olgan mablag'lari
(ssudalar) va boshqa turdagi schyotlariga nisbatan bo'lgan
majburiyati. Bular muayyan muddat davomida qarz shaklida
baholanishi ham mumkin.
QARZGA OLINGAN VAJALB QILINGAN MABLAG‘LAR - bank kreditlari;
kreditorlik qarzlari; aksiya va obligatsiyalar chiqarishdan kelib
tushadigan foyda.
QARZ KREDIT KAPITALI - bank, budjet, moliya muassasalari yoki boshqa
korxonalarlan olinadigan kreditlar, chiqariladigan obligatsiyalar
evaziga shakllanadi.
QARZLI MOLIYALASHTIRISH - davlat tomonidan olinayotgan qarzlar -
bu davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun zarur bo'lgan pul
mablag'larini moliya bozorlaridan qarz olish yo'li bilan mablag' jalb
qilishdagi davlat faoliyatidir. Asosan, davlat qarzlari ikkita vazifani
bajaradi: fiskal - davlat g'aznasiga pul mablag'larini jalb qilish va
iqtisodiy rivojlantirishni rag'batlantirish.
QAT’ IY (ABSOLYUT) STAVKA - korxonalar soliqqa tortish qonunlari,
belgilangan stavkalar orqali soliqqa tortiladi.
QAT’IY VA YAKUNIY SHARTNOMAVIY NARX - bunda qurilishning
butun muddatiga qabul qilingan shartnomaviy baho o'zgarmaydi.
328
Bunday baholar asosan muddati bir yildan oshmaydigan qurilish
obyektlari uchun tavsiya etiladi. Ushbu narxlar tarkibida prognoz
o'zgartirishlar kiritishni inobatga oluvchi pudratchi tashkilo darning
riski ham hisobga olinadi.
QATTIQ. MAJBURIYLIK, IMPERATIVLIK - davlat budjetining nazorat
funksiyasiga tegishli bo'lgan uchinchi xususiyatdir.
QATTIQ, NAZORAT YO'LI - bozor iqtisodiyotiga o'tishning muqobil
yo'llaridan biri bo'lib, o'ta muhim tovarlarga davlat tomonidan
qat’iy narx o'rnatiladi va nazorat qilinadi. Bu bilan ishlab chiqarish,
almashuv, taqsimot qattiq nazorat ostida bo'ladi. Shu yo'l orqali
qishloq xo'jaligi nisbatlari, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy himoya
markazdan turib boshqariladi.
QAYD ETILGAN VALYUTA KURSI - Markaziy bank tomonidan valyuta
intervensiyasi yordamida ta’minlab turiladigan valyuta kursi.
QAYD NOMA - birlamchi hujjat yoki hisob registri. Qaydnoma yig'ma hujjat
bo'lishi ham mumkin. Qaydnomadan buxgalteriya hisobining
hamma shakllarida ham foydalaniladi.
QAYISHQOQ. BUDJET - xo'jalik yurituvchi subyekt faoliyatining bir
necha darajasini ko'zlab tuzilgan budjet.
QAYTA ISHLASH SANOATI - sanoat va qishloq xo'jaligi xomashyosini
qayta ishlash bilan shug'ullanuvchi ishlab chiqarish sohalari; qora
va rangli metallar, kimyo va neft kimyosi mahsulotlari, mashinalar
va uskunalar, yog'ochsozlik va selyuloza-qog'oz sanoati buyumlari,
sement va boshqa xil qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat
sanoati mahsulotlari ishlab chiqaruvchi, sanoat mahsulotlari va
hokazolarni ta’mir qiluvchi korxonalar.
QAYTA ISHLASHGA BERILGAN XOMASHYO VA MATERIALLAR -
buyurtmachiga tegishlixomashyo va materiallar bo'lib, buyurtmachi
ularni mahsulot ishlab chiqarish uchun boshqa shaxsga sanoat
asosida qayta ishlashgaberadi hamda tuzilgan shartnomaga muvofiq
mahsulot keyinchalik buyurtmachiga qaytariladi.
QAYTA
MOLIYALASHTIRISH
SIYOSATI
-
Markaziy
bank
tomonidan kredit institutlarining veksellarini sotib olish shakli
va qimmatbaho qog'ozlarni garovga olish yo'li bilan kreditlash
tushuniladi.
QAYTA SUG'URTALASH - sug'urtalashga riskni qabul qilish bilan bog'liq
iqtisodiy munosabatlar tizimi (risklarni birlamchi joylashtirish);
sug'urtalovchi muvozanatlashgan sug'urta portfelini yaratish va
sug'urta operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash
maqsadida qabul qilib olingan riskning bir qismini o'zaro
kelishilgan holda boshqa sug'urtalovchigaberishi (riskni ikkilamchi
joylashtirish).
Qayta
sug'urtalash
operatsiyalarini
sug'urta
kompaniyalar bilan bir qatorda, asosan, ixtisoslashgan qayta
sug'urtalash kompaniyalari amalga oshiradi. Qayta sug'urtalash
aktiv (riskni berish) va passiv (riskni qabul qilib olish) ko'rinishida
bo'ladi.
QAYTA SUG'URTALOVCHI
-
sug'urta
brokeri yordamida
qayta
sug'urtalash uchun riskni qabul qilib oladigan jismoniy yoki
yuridik shaxs. Qayta sug'urtalovchi yordamida riskni ikkilamchi
taqsimlash amalga oshiriladi. Qayta sug'urtalovchi sifatida sug'urta
kompaniyasi ham bo'lishi mumkin. Jahondagi eng yirik qayta
sug'urtalovchilar guruhiga Myunxen qayta sug'urtalash jamiyati,
Shveytsariya qayta sug'urtalash jamiyati, Kyoln qayta sug'urtalash
jamiyatlari kiradi.
QAYTA SUG'URTALOVCHI BROKER - ikkita sug'urta kompaniyasi
o'rtasidagi professional vositachi.
QAYTA
TAYINL AN GAN AUDITORLIK
TASHKILOTI
- mazkur
xo'jalik subyekti buxgalteriya hisobotini o'z amaliyotida ilk
bor audit qilayotgan auditorlik tashkilotidir. Bundan mazkur
buxgalteriya hisobotini oldin audit qilinganmi yoki yo'qmi hamda
mazkur auditorlik tashkiloti ushbu xo'jalik subyektiga oldin ham
ko'rsatganligi ahamiyatga ega bo'lmaydi.
QAYTA
TIKLANADI GAN
ZAXIRALAR
-
to'liq
ishlov berish
natijasida tiklanadigan xomashyo va materiallar.
QAYTA TIKLASH - mavjud ishlab chiqarishni texnik takomillashtirish, asosiy
fondlarni kompleks ravishda yangilash va zamonaviylashtirish
asosida to'liq qayta qurish jarayoni.
QAYTARILADIGAN
CHIQINDILAR
- korxonaning
asosiy
va
yordamchi sexlarida foydalanish yoki sotish mumkin bo'lgan
chiqindilarga aytiladi.
QAYTARILMAYDIGAN
SARFLAR
-
ilgari
qabul
qilingan
qarorlaming natijasida sodir bo'lgan oldingi davr xarajatlari.
QAYTARILMAYDIGAN
XARAJATLAR
-
boshqaruv
qarorlari
orqali tasir qilish mumkin bo'lmagan xarajatlar.
QIMMAT PULLAR SIYOSATI - mamlakatdagi pul miqdorini cheklash
yoki qisqartirishga qaratilgan hukumat siyosati. Bu siyosat
mamlakatda inflyatsiya kuchayganda olib boriladi. Qimmat pullar
siyosati kreditni qimmatlashtirib, uni olishni qiyinlashtiradi.
■
ч о у
| 