MUHAMMADQUL JONMUROD O‘G‘LI PO‘LKAN

Xalq dostonlarini hayratomuz xotirasida saqlab bizgacha

madaniy meros sifatida yetib kelishiga munosib hissa

qo‘shgan ustoz baxshilardan biri Muhammadqul Jonmurod

o‘g‘li Po‘lkandir. Po‘lkan dostonchilik tarixida kamdan

kam uchraydigan iste’dod egasi edi. U yetmishdan ortiq

dostonlarni yod bilgan, o‘nlab termalar ijod qilgan noyob

baxshi edi. Vatanparvarlik ruhida yaratilgan uning ≪Temir -

xon podsho≫ dostoni keyinchalik ≪Chambil qamali≫ nomi

bilan e’lon qilingan va bir necha yillar davomida o‘rta maktablarning

adabiyot dasturidan o‘rin olgan.

Muhammadqul Jonmurod o‘g‘li Po‘lkan 1874 yilda

Samarqand viloyatining Xatirchi tumanidagi Qatag‘on

qishlog‘ida tug‘ildi.

U ota-onasidan yoshligidayoq yetim qoldi. Turmush

qiyinchiliklari Muhammadqulni o‘n yoshga to‘lganidanoq

mehnat bilan shug‘ullanishga majbur qildi. Taxminan 1884

yildan boshlab tirikchilik o‘tkazish maqsadida goh dehqonchilik,

goh podachilik bilan shug‘ullandi. Baxshilarning

aksariyati podachilik bilan kun o‘tkazishar ekan, do‘mbira

chertishni mashq qilishgan. Keng dala. Asosiy yumush

qo‘y-echkilarning tarqab ketmasliklariga ko‘z-quloq bo‘lib

turishdan iborat. Shu bois kuni bo‘yi vaqtning o‘tishi uchun

do‘mbira chertishni mashq qilish ma’qul hisoblangan.

Po‘lkan ham turmush alamlarini do‘mbira chertishdan

olgan bo‘lsa, ajab emas.

Undagi baxshilik iste’dodini sezgan Qo‘rg‘on dostonchilik

maktabi vakili ustoz san’atkor Jassoq baxshi

Muhammadqulni o‘ziga shogird qilib oladi. Shundan keyin

yosh Muhammadqul hayotida o‘zgarish ro‘y beradi. Uning

oldida hayotdan ko‘zda tutgan maqsad paydo bo‘ldi. Bu

maqsad yosh yigitni kechayu-kunduz mehnat qilishga chorladi.

Jassoq tarbiyasida to‘rt yil muttasil doston aytish sirlarini

o‘rgandi. 25 yoshida baxshilik sinovidan o‘tib, mustaqil

baxshi sifatida nom qozona boshladi. Ammo Muham -

135

uchun mustaqil baxshi bo‘lishiga qaramay o‘z ustozi

huzuriga tez-tez borib uning bisotidagi dostonlarning hammasini

o‘zlashtirmaguniga qadar tinchimadi. Nihoyat,

Jassoq baxshi bilgan hamma asarlarni yod oldi, ba’zan

ularga o‘zining xohishi bilan ayrim yangiliklar kiritib kuylab

yurdi. Lekin hayot unga yana bir sinovni tayyorlagan

edi. Otasidan meros bo‘lib qolgan bir parcha yerdan keladigan

daromad ro‘zg‘or tebratishga yetmay turgan bir paytda

birinchi jahon urushida qatnashayotgan chor Rossiyasi

Turkiston o‘lkasidan mardikorlikka olish haqida farmon

chiqaradi. Qishlog‘idagi Bo‘riboy ismli bir kimsa mardikor -

likka beriladigan pulni to‘laydi va uning o‘rniga 40 yoshni

qoralagan Muhammadqul front orqasida qora ishlarni

bajarish uchun jo‘natiladi. Bu safar natijasi sifatida baxshi -

ning ≪Mardikor≫ dostoni yaratiladi. Unda oq podshoh zulmiga,

o‘zbek xalqiga hech qanday aloqasi yo‘q urush

tashvishlariga bo‘lgan norozilik o‘z ifodasini topgan.

Po‘lkan nomi esa mardikor yurgan zamonlardan xotira

sifatida unga taxallus bo‘lib qoladi. Bu so‘z ≪polk≫ so‘zidan

olingan edi.

Ammo bari bir baxshining mahorat darajasi u ijro etgan

an’anaviy dostonlar mezoni bilan o‘lchanadi. ≪Alpomish≫,

Go‘ro‘g‘li turkumidagi ≪Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi≫, ≪Misqol

pari≫, ≪Gulnor pari≫, ≪Yunus pari≫, ≪Avazxon≫, baxshi alohida

mehr bilan ijro etgan ≪Yodgor≫, ≪Shayboniy≫,

≪Qironxon≫, ≪Kuntug‘mish≫ kabilar shular jumlasidandir.

Har bir baxshi o‘z xalqining yoshlarini tarbiyalovchi asil

farzanddir. Po‘lkan o‘zining ustozidan Qo‘rg‘on dostonchilik

maktabiga xos usullarni mukammal o‘rgangani uchun

butun ijodi davomida yoshlarni ajdodlarimiz qadriyatlariga

nisbatan hurmat ruhida tarbiyalashga alohida ahamiyat bilan

qaradi. Ayniqsa, ≪Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi≫ dostoni bu sohada

ibratlidir. Xususan, baxshi yashagan hududda Go‘ro‘g‘ -

lining kelib chiqishi tarixini bilishga qiziqadiganlar juda ko‘p

edi. Dostonda esa Go‘ro‘g‘lining dunyoga kelishi, uning

yoshligi haqida hikoya qilinadi. Xalq xaloskori — Go‘ro‘g‘li

va G‘irot qahramonligini tasvirlash esa o‘zbekning otabobolari

nechoqlik mard va jasur ekanliklarini ko‘rsatish

vositasi bo‘lgan. Vatanni asrash, e’zozlash baxshi dostonla -

rining bosh g‘oyasini tashkil etdi. Jumladan, ≪Chambil

qamali≫ dostonidan quyidagi parcha fikrimiz dalilidir:

136

Yovgarchilik bo‘ldi endi, yoronlar,

Qovoqlarni uyinglar,

Qiz-xotinni jiyinglar,

Po‘pakni yig‘ib tashlab,

Sochni boshga tuyinglar.

Xotinlikni qo‘yinglar,

Sarboz anjom kiyinglar,

G‘ayrat qiling ayollar.

Dostonda safarga chiqqan Go‘ro‘g‘lining Chambilda

yo‘qligidan foydalanmoqchi bo‘lgan dushmanga qarshi

Yunus pari ayollarni safarbar qiladi. Go‘ro‘g‘lining yo‘qli -

gini bilintirmaydi. Chambilni dushman qo‘liga topshirmaydi.

Muhammadqul Jonmurod o‘g‘li Po‘lkan kuylagan dostonlar

faqat mazmunan emas, badiiy jihatdan ham mukammal

edi. Baxshi hayratomuz mubolag‘alar, chiroyli sifatlashlar,

o‘xshatishlarni qo‘llashda tengi yo‘q edi. Jumladan,

xalq maqollari uning she’riy misralariga shunday singib

ketar ediki, shoir mahoratiga qoyil qolmaslik mumkin

bo‘lmasdi:

Ot boshiga kun tushsa,

Suvliq bilan suv ichar.

Er boshiga kun tushsa,

Etik bilan suv kechar.

Po‘lkan shoir hayoti va ijodi haqida folklorshunosligimiz

otasi Hodi Zarifov, Buyuk Karimov, Mansur

Afzalov, keyinchalik O. Sobirov, M. Saidov kabi olimlar

samarali tadqiqot ishlarini olib borganlar. Undan yozib

olingan va nashr qilingan terma va dostonlar soni yuzdan

ortiqdir. Xullas, Po‘lkan ustoz baxshilar qatoridan munosib

o‘rin egallashga haqli so‘z san’atkoridir. U 1941 yilda vafot

etdi.