-chizma. Marketing bo’limida inegratsiya qilingan mahsulotni boshqarish

49 
Bunday tuzilma divizionli deb ataladi. Qoidaga ko’ra, u korxonani vazifalar 
bo’yicha emas, balki ob’ektlar bo’yicha tashkil qilishni ko’zda tutadi, buning ustiga 
ob’ektlar sifatida mahsulotlar, mijozlar, bozorlar va hakazo. harakat qilish mumkin.
Bundan tashqari marketingni tashkil qilish mijozlar, grafik alomatlar bo’yicha 
ham ko’riladi.
6-chizma. Mahsulotlar turi bo’yicha tarkiblashtirilgan marketing tizimini 
tashkil qilish 
Firmalar marketing xizmati tuzilmasining eng qulay mo’ljalini tanlashga 
harakat qilib, marketing xizmatini segmentli mo’ljallashga murojaat qiladilar, 
marketing tuzilishining segmentli mo’ljallanishi shundan iboratki, marketingning 
har bir bo’limi bo’lajak xaridorlarning belgilangan segmentlari bilan, bu segment 
qanday geografik bozorda bo’lishidan qat’iy nazar, ishlash uchun javob beradi.
Bunday mo’ljallash bajarish bo’yicha ancha murakkab bo’lib, ammo 
marketing bo’limlari va xizmatlarini samarali muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. 
Xorijiy tajriba shuni ko’rsatadiki, bunday mo’ljallanishni tashkil qilishning 
murakkabligi hammadan avval universallashtirish talab qilinadigan alohida tovarlar 
Marketing bo’limi 
A mahsulot 
guruhi bo’yicha 
boshqarish 
Bozorni tadqiq qilish 
Reklama 
O’tqazuv 
V mahsulot 
guruhi bo’yicha 
boshqarish 
Bozorni tadqiq qilish 
Reklama 
O’tqazuv 
S mahsulot 
guruhi bo’yicha 
boshqarish 
Bozorni tadqiq qilish 
Reklama 
O’tqazuv 

50 
bo’yicha xodimlarni ixtisoslashishi bilan bog’liq, bu esa shunday mutaxassislarni 
tanlashni murakkablashtiradi.
Marketing xizmati takomillashtirilishining mo’ljalini tanlashdan qat’iy nazar, 
u quyidagi belgilangan talablarga javob berishi kerak: 

Alohida bo’linmalarning huquqlari, majburiyatlari, huquq doiralarining tartibga 
solinishini ta’minlovchi tezkorlik, uyushqoqlik, muntazamlik, moslashuv, 
hamda ularni firmaning uzoq muddatli strategiyasiga mosligi.

Tuzilmaning nisbatan soddaligi boshqaruv, muvofiqlashtiruvchi va markaziy 
xizmatlar darajasi miqdorining o’zgarishi hisobiga boshqaruv tizimi 
uyushqoqligining o’zgarishi hisobiga boshqaruv tizimining butunlik va 
muntazamligini ta’minlaydi.  

Marketing xizmati ko’lamlarini samaradorlik darajasi va tovarlarni sotish 
hajmiga mos kelishi. O’zbekiston Respublikasi korxonalari uchun, ularga 
marketing tashqi bozorga chiqishda eng katta darajada zarur, eksport va import 
sotuvlarga hajmini hisobga olish muhimdir.  

Tuzilmani tovar aylanmasilar va xizmatlar navlari o’ziga xosligining mos 
kelishi. Firma, korxona, assotsiatsiya tarkibida tovar tamoyili ko’rilgan 
bo’lishini, kompleks bozor siyosati masalalarini hal qilish esa xo’jalik 
mustaqilligi berilgan alohida tezkor bo’linma doirasida to’plangan bo’lishi 
kerakligini bildiradi.  

Tashkiliy tuzilmani sotish bozorlari soni va hajmiga mos kelishi, hammadan 
avval, tashkiliy tuzilmani bozorni segmentlarga bo’lishni guruhlashuvi, 
iste’molchilarning alohida guruhlariga darajalangan yondashishni qo’llash, 
ularga eng yaxshi xizmat ko’rsatishga yo’naltirilganligini ko’zda tutadi.  

Ixtisoslashgan bo’linmada rahbarlikning eng yuqori darajasida strategik 
boshqaruvning markazlashuvi eng yuqori boshqaruv xodimlarini strategik 
masalalarini hal qilishda faol ishtirok etish imkoniyatlarini nazarda tutadi.  
Mamlakatimiz tajribasi va O’zbekiston Respublikasi bozor munosabatlarini 
rivojlanishi darajasini o’rganish aktsiyador jamiyatlar va assotsiatsiyalarda 
marketingning rivojlanishi va uni boshqaruv faoliyatida qo’llash darajasiga muvofiq 
marketingni tashkiliy tuzilmalari bosqichma bosqich tashkiliy qilinishi kerakligini 

51 
ko’rsatdi.
Birinchi bosqichda tijorat, bozor holati va baholar kabi bo’linmalar kiritilishi 
kerak. Ikkinchi bosqichda boshqaruv xizmatlari tizimida yuqori rahbarlikka 
bo’ysunadigan marketing bo’yicha alohida segment tashkil etilishi kerak.
Bunday bo’limning ixtiyorida quyidagi masalalar bo’lishi kerak: 

reklama va sotishni rag’batlantirish; 

bozorlar holati va bahoni prognozlash; 

kompleks bozor tadqiqotlari; 

integratsiyalashgan marketing siyosatini ishlab chiqish.
Uchinchi bosqichda marketing bo’limi quyidagi sektorlarni o’z ichiga oladi: 

kompleks bozor tadqiqotlarini; 

marketing rejalashtirishini; 

sotishni; 

navlar va sifatni rejalashtirishni; 

sotishni rag’batlantirish reklamalari va hakazo.
Respublikada 
korxonalar, 
assotsiatsiyalarda 
Marketing 
xizmatini 
takomillashtirish marketingga tayangan boshqaruv tizimini yaratishga imkon beradi.
Korxona rahbarlarining zamonaviy menejment, marketing, biznes 
strategiyalarining asoslarini yaxshi bilishlari, korxona balansini o’qiy va tahlil qila 
olishlari, xo’jalik faoliyatininig me’yoriy-huquqiy asosini yaxshi bilishlari juda 
zarurdir. Bu narsa esa o’z navbatida yuqorida ko’rsatilgan bozor ishtirokchilari bilan 
samarali va mahsuldor ish olib borishga, paydo bo’lgan masalalarni va ishlab 
chiqarishni rivojlantirish vazifalarini tez va omilkor hal qilishga yordam beradi. 
Faol marketingdan foydalanishga ko’pchilik hollarda mutaxassislar ham, 
boshqaruvchilar ham juda qisqa va yuzaki yondashadilar. Ko’pchilik mutaxassislar 
faol marketingdan foydalanish deganda ishlab chiqaruvchi bilan savdo firmasi 
o’rtasida, savdo firmasi bilan yakuniy iste’molchi o’rtasida bo’ladigan munosabatni, 
ularning tashkil etuvchilarini tushunishadi. Bunda tovar ishlab chiqaruvchilarning 
sotish bilan shug’ullanuvchi tashkiliy strukturasi nazardan chetda qoladi. 
Faol marketingdan foydalanishga keng qamrovli qaraydigan bo’lsak, unga 
firmaning sotadigan (ishlab chiqaradigan) tovarlari, xodimlari, ishlab chiqarish yoki 

52 
tovarlarni saqlash, qayta ishlash joyi, tovar va xizmatlarning baholari kabilar kiradi. 
Faol marketingdan foydalanish elementlarini nafaqat tanlash kerak, shuningdek 
tovar yetkazib beruvchilar bilan bo’ladigan munosabatlarni, tovar va uning bahosini 
boshqarish zarur. Xodimlar doimiy ravishda tayyorgarlikdan o’tib turishlari kerak. 
Xodimlar o’z vaqtida kerakli axborot bilan ta’minlanishi va xizmatga yarasha 
rag’batlanib turilishi kerak. Uning faoliyati doimiy ravishda boshqarilib, nazorat 
qilib borilishi kerak. 
Firmaning faol marketingdan foydalanishni rejalashtirish va amalga oshirish 
quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: 

Tovarlarni yetkazib beruvchi vositachi tovarning sotish hajmini va bozorga 
to’siqsiz harakatlanishi darajasini tahlil qilishi lozim; 

U faoliyatga ta’sir etuvchi turli xil omillarni aniqlab olishi kerak; 

U har bir sotish tarmoqlarining vakillarini tanlashi lozim; 

Baho siyosatini ishlab chiqishi lozim; 

Jamoatchilik bilan aloqa o’rnatishning (PR) samarali yo’llarini aniqlashi 
lozim. 
Amal qilayotgan marketing faoliyatiga asoslanish tabiiyki osonroq, yangisini 
yaratishdan ko’ra rahbarning ongida amal qilib kelayotgan tarkib, reja eng to’g’ri 
degan fikr paydo bo’ladi. Yangi faol marketingdan foydalanishni amalda 
qo’llayotganda bosqichma-bosqich va ehtiyot bo’lgan holda harakatlanish talab 
etiladi. 
Faol marketingdan foydalanishni ishlab chiqish quyidagilardan kelib chiqqan 
holda amalga oshiriladi: 

aniq bir bozorning xarakteri; 

tovarlarning alohida xususiyatlari; 

firmaning faoliyati va imkoniyatlari;
Agar ishlab chiqaruvchi firma o’zining hududida bozorini kengaytirishni 
xohlasa va umummilliy miqyosdagi ta’minotchi bo’lishni xohlasa u eng samarali 
sotuv kanalini tanlashi zarur. 
Ishlab chiqaruvchi sotish tarmoqlarini to’g’ri tanlangandan so’ngra ularni 
boshqarishi va qo’llab-quvvatlashi zarur. Tashqi sotish tarmoqlarini boshqarish 

53 
sezilarli qiyinchiliklar bilan kechadi. 
Agar firma sotish agentlari yoki ulgurji firmalar xizmatidan tanlov asosida 
foydalanadigan bo’lsa, ular o’rtasidagi munosabat uzoq muddatga davom etishi 
mumkin. Bunda munosabatlar yozma shakldagi shartnomalarda o’z ifodasini topadi. 
Har yili imzolanadigan shartnomalardagi noqulayliklarni tomonlar o’zaro kelishgan 
holda ma’lum muddatga tomonlarning huquq va majburiyatlarini kelishgan holda 
bartaraf etishlari mumkin. 
Sanoat tovarlari yetkazib beruvchi o’z vositachilarini majburan u bilan 
munosabatda bo’lishga intilmaydi, balki teng xuquqli munosabatda bo’lishni ma’qul 
ko’rishadi. Bu xaridorlar tovar markalariga kam bog’langanligi yoki markaning 
umuman bo’lmagan hollarida o’rinli. 
Tomonlarning huquq va majburiyatlari aniq ko’rsatilgan shartnomalar 
imzolangandagina samarali hamkorlik yuzaga kelishi mumkin. 
Sotish tarmoqlarini tashkil etishda yetkazib beruvchi o’z vositachilari 
manfaatlarini himoyalashni ham kelishib oladi. Agarda ma’lum vositachilar aniq bir 
hududda firma tovarlari bilan savdo qilsa, shu hududdagi boshqa vositachilarga 
firma bu tovarini sotmasligi mumkin. 
Yetkazib beruvchi bozordagi yagona vositachi bilan hamkorlik qilgan holda 
unga tovarni sotishni mutloq xuquqini beradi. Yoki tovarlarini bir qancha 
vositachilar xizmatidan har bir bozorda foydalanishi mumkin. Ikkinchi holatda 
vositachilar o’rtasida raqobat muhiti yuzaga keladi. 
Ko’pchilik sanoat tovarlari ishlab chiqaruvchilar vositachilar bilan 
omborlarda saqlanadigan zahiralarning minimal miqdorini belgilash haqida o’zaro 
kelishishadi. Vositachilarning asosiy qismi regionlardan o’zining bazalarini tashkil 
etishning afzalliklarini bilishadi. Chunki bundan katta va tezda talab etiladigan 
buyurtmalarni bajarishda foydalaniladi. 
Vositachi xizmatlaridan foydalangan holda tovar yetkazib beruvchi tovarni 
sifatli qadoqlash yo’li bilan raqobatbardoshliligini oshiradi. Bunday qadoqlash 
tovarni siljitganda va qayta ishlaganda yoxud omborlarda saqlaganda ham tovarga 
zarar etmaydi, ham ixchamroq joyni egallaydi. Tovar qadoqlanganda undagi yozuv 
aniq, oddiy va ko’zga tashlanadigan yashikdagi tovar birligi soni alohida ahamiyatga 

54 
ega. Agar yashikda ko’p tovar birligi bo’lsa, ishlab chiqaruvchi katta chegirmalar 
berish imkoniga ega bo’lmaydi. Shuningdek tovarni qayta ishlash xarajatlari ortib 
ketadi. 
Faol marketingdan foydalanish samaradorligi deganda, avvalo potentsial 
bozorni mumkin darajada qisqa vaqtda (chunki bozor, undagi guruhlar doimo 
o’zgarishdadir) maqsadga muvofiq holda egallab olish, ham sotuvchi uchun, ham 
xaridor uchun maqbul baholarni shakllantirish, ularning bozor talablariga hamda 
korxonalar manfaatlariga moslashuvchanligini ta’minlash tushunilishi lozim. 
Faol marketingdan foydalanish samaradorligini xuddi shu usulda 
aniqlashning amalda iloji yo’q. Ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning iqtisodiy 
potentsialidan oqilona foydalanishning asosiy maqsadi- iste’molchilarning moddiy 
va ma’naviy ehtiyojlarini to’laroq qondirishga qaratilgandir. 
Ishlab chiqarish imkoniyatlaridan foydalanish, samaradorlik umumlashgan 
ko’rsatkichini aniqlash uchun quyidagi asosiy talablardan kelib chiqishi kerak: uning 
tarmoqni faoliyat ko’rsatkichining asosiy maqsadi bilan bevosita aloqasi, xarajat va 
natijalarni to’laroq hisobga olish, miqdoriy aniqlanganlik, amaliy hisob-kitoblar 
uchun statistik axborotning mavjudligi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan, ishlab chiqarishning pirovard maqsadi- 
kuchli raqobat sharoitida xaridorlar talabini maksimal qondirishdir. 
Iste’molchining tovarlarga bo’lgan ehtiyojini qondirilish darajasi tovar 
aylanishida o’z ifodasini topadi. Tovar aylanishi ijtimoiy ishlab chiqarish amal 
qilishining ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, tovarlarni iste’mol sohasigacha bo’lgan 
oxirgi harakatini ifodalaydi. Shuning bilan bir qatorda, bu ko’rsatkich bir qator 
kamchiliklarga ega. Uning kattaligiga, tovarlarga bo’lgan baho darajasi va 
assortiment ta’sir etadi. Buni tahlil etishda e’tiborga olish zarur. 
Ishlab chiqarishda samaradorlikni ta’minlashda mehnat unumdorligining 
oshib borishi muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashda 
mehnat unumdorligining o’sish sur’atlari xodimlar soni, tovar aylanishi va o’rtacha 
ish haqi o’sishi sur’atlaridan yuqori bo’lishi lozim. Faqat shu sharoitdagina ishlab 
chiqarishning jadal rivojlanishi ta’minlanadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning samaradorligini oshirish 

55 
yo’llarida biri, bozor iqtisodiyotiga mos keladigan ko’rsatkichlar tizimini ishlab 
chiqishdan iboratdir. 
Ishlab chiqarishda bozor tizimlarining shakllanishi, nodavlat sektorining 
vujudga kelishi, tadbirkorlikni marketing asosida rivojlantirish masalalarini o’rganib 
chiqib, faoliyatning natijalarini milliy ko’lamda ko’rib chiqish mumkin. 
Korxonalar o’z faoliyatini samarali olib borishga intilib va tobora uzoq 
muddat uchun oldindan strategik rejalashtirish usulidan foydalanishadi. Bozordagi 
o’zgarishlar va fan-texnika taraqqiyoti yo’nalishlarini tahlil qilish asosida, 
korxonalarning strategiyasini ishlab chiqish uchun negiz bo’ladigan umumiy 
maqsadlar belgilab olinadi. 
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning asoslaridan biri bo’lgan raqobat 
mexanizmining to’liq ishlashi uchun hamda iste’molchini ma’lum darajada ijtimoiy 
himoyalash maqsadida davlat boshqa sohalar kabi ishlab chiqarishda ham 
monopolizmga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Monopolizmga qarshi 
chora-tadbirlar ishlab chiqarishda raqobatni va tadbirkorlikni rivojlantirish asosida 
bozor munosabatlarini shakllanishiga ko’maklashadi. 
Korxonalarning samarali ishlashida davlat tomonidan moliya va kredit 
munosabatlarini tartibga solish choralari ham muhim rol o’ynaydi. 
Faol marketingdan foydalanish, korxonalar yutuqlarining hal qiluvchi 
omillari va ularning kutilmagan tasodiflarini hisobga olgan holda imkoniyat 
istiqbollarini aniqlash borasida, faoliyatning strategik tadqiqoti o’tkaziladi, 
marketing strategiyasi va uni amalga oshirish shakllari ishlab chiqiladi. 
Korxonalarning tijorat faoliyati doimo o’zgarishlarga uchrab turadi. Bu 
o’zgarishlar texnologik taraqqiyot natijasida yoki iste’molchilar turmush tarzining 
o’zgarishi natijasida amalga oshadi. Biroq zamonaviy jamiyatda insonlarning 
ehtiyojlari turli-tuman bo’lib, savdoning turli shakllarini amal qilishiga imkon beradi 
va ularda tanlov erkinligi imkoniyati saqlanib koladi. Xuddi shu xaridorlarning 
tanlov erkinligi ishlab chiqarishning turli xil shakllarini yashab qolishiga sabab 
bo’ladi. Shunday qilib, shuni ta’kidlash mumkinki, ishlab chiqarishning hech bir 
shakli boshqa shakllar orasida ustunlikka ega emas. Keyingi yillarda ko’plab chet el 
korxonalar turli xil savdo shakllarini qo’llashmoqda va muvaffaqiyatga erishmoqda. 

56 
“O’zbekoziqovqatxolding» xolding kompaniyasida faol marketingdan 
foydalanish avvalo yuqori darajaga ega bo’lgan savdo tarmog’ini shakllantirishni, 
uyushma faoliyatini yaxshilash bilan bog’liq hukumat qarorlarini, Prezident 
Farmonlarini jadal amalga oshirishni, moliyaviy muassasalar, aloqa va transport 
korxonalari bilan aloqalarni bozor iqtisodiyoti talablari asosida faol olib borishni, 
iste’molchilarga xizmat ko’rsatishni yuksaltirish va raqobatbardoshlikni oshirish 
maqsadida o’z ichki imkoniyatlarini (ishlab chiqarish yangi texnologiyalari, 
transport, aloqa vositalari va h.k.) rivojlantirishni ko’zda tutadi. 
Xo’jalik faoliyati va biznesning samaradorligi keng va qamrovli jihatlar 
bo’yicha baholanadi. Dastlabki holda samaradorlik iste’molchilar ehtiyojlarini 
qondirish darajasi sifatida, ikkinchi holda korxona elementlarini yoki ayrim quyi 
tizimlarini tavsiflovchi xususiy ko’rsatkichlar tizimi sifatida aniqlanadi. 
Marketing tizimi ishining sifati va samaradorligi, xususan faol marketingdan 
foydalanishni ishlab chiqishning samaradorligi uslubiy ishlanmalarning ilmiyligi, 
miqdoriy, miqdoriy-sifat va sifat baholashning ob’ektivligi, baholashning oqilona 
tizimini yaratish, tadbiq etish hamda uni boshqarish, marketing tizimini tashkil etish 
darajasi va bu tizimni takomillashtirish bo’yicha rezervlardan foydalanish orqali 
ta’minlanadi. 

Download 1,21 Mb.