Shukurov akmal uktamovich iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari

54 
II-BOB. BUXGALTERIYA HISOBIDA AXBOROT 
KOMPLEKSLARI VA TEXNOLOGIYALARI 
2.1. Buxgalteriya hisobida axborot tizimlari va texnologiyalarini 
qо‘llash 
Buxgalteriya hisobi axborot tizimlarining xususiyatlari 
Iqtisodiyotni boshqarishdagi о‘zgarishlar, bozor munosabatla-
riga о‘tish buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta 
ta’sir kо‘rsatdi. Buxgalteriya hisobining xalqaro tizimlariga о‘til-
moqda, bu uning uslubiyatining yangi shakllarini ishlab chiqishni 
taqozo etadi. Buxgalteriya hisobining axborot tizimi va uni kom-
pyuterda ishlab chiqishni tashkil qilishning an’anaviy shakllari katta 
о‘zgarishlarga ega bо‘ladi. Hisobchidan korxona moliyaviy holati-
ning obyektiv baholarini bilish, moliyaviy tahlil usullarini egallash, 
qimmatli qog‘ozlar bilan ishlashni bilish, bozor sharoitlarida pul 
mablag‘lari investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab qilinadi. 
Hozirgi davrda hisobchini «moliyaviy menejer», «hisobchi-
tahlilchi» deb atash hammumkin. 
Yangi usullarni egallashni axborot tizimini takomillashtirmay 
va zamonaviy kompyutersiz tasavvur etish mumkin emas. Har qan-
day iqtisodiy obyektni boshqarish faoliyatining asosini murakkab 
qurilishga ega bо‘lgan axborot tizimlari tashkil qiladi, ularning 
tarki-bi, faoliyati turi va korxona, tashkilot, firmaning kо‘lamiga 
bog‘liq. 
Boshqaruv vazifalariga an’anaviy ravishda ishlab chiqarishni 
tayyorlash, rivojlantirish, moddiy texnik ta’minot, sotish (marketing), 
buxgalteriya hisobini olib borish va buxgalteriya faoliyatini amalga 
oshirish, tayyor mahsulotlarni sotish hamda kadrlar masalasini hal 
qilish kiradi. Kompyuterda ishlab chiqish nazariyasiga binoan ular 
vazifaviy tizimlar deb ataladi. Boshqaruv jarayonida buxgalteriya 
hisobi katta rol о‘ynaydi, bu yerda barcha axborotlarning 60%ga 
yaqini jamlangan. 
Har bir faoliyat tizimboshqaruvning belgilangan vazifalarini 

55 
amalga oshirishga mо‘ljallangan vazifalar va axborotlar majmuasi-
ning о‘z tarkibiga ega. Masalan, moddiy texnik ta’minotning vazifa-
viy tizimchasida materiallarga ehtiyojni hisoblash, yetkazib beruv-
chilar bilan sifatnomalarni bajarilishi, zaxiralar me’yorlarini 
aniqlash bо‘yicha vazifalar majmuasini ajratish mumkin. 
Buxgalteriya hisobining axborot tizimlari asosida majmualarga 
birlashtirilgan alohida bо‘g‘inlarning hisoblash vazifalarni bajaradi. 
Vazifalar iqtisodiy mazmunini aniqlash, tasdiqlangan sintetik 
schyotlarni olib borish, birlamchi va yig‘ma hujjatlar, hisoblash 
algoritmlarining о‘zaro aloqalari hamda hisobning aniq bо‘g‘inining 
uslubiy materiallari va me’yoriy hujjatlari bilan ifodalanadi. 
Buxgalteriya hisobining axborot tizimchalari an’anaviy ravishda 
vazifalarning quyidagi majmualarini о‘z ichiga oladi: asosiy vositalar, 
moddiy boyliklar, mehnat va ish haqi (maosh), tayyor mahsulotlar, moliya-
viy hisoblash operatsiyalari, ishlab chiqish xarajatlari, yig‘ma hisoblar va 
hisobotlarni tuzish. 
Kompyuter bazasida AIJning tashkil qilinishi, korxonalarda ma-
halliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish 
va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni 
ilgari surdi. Ma’lumotlarning taqsimlangan bazalari tizimini 
yaratish, turli foydalanuvchilar о‘rtasida axborotlarni almashtirish, 
kompyu-terda 
boshlang‘ich 
hujjatlarni 
avtomatik 
tarzda 
bajarishning imkoni-yatlari yо‘lga qо‘yildi. 
Bunday sharoitlarda turli vazifaviy tizimchalar majmualari о‘rta-
sidagi aniq chegaralar buzila boshladi, bu ilk navbatda buxgalteriya 
hisobining axborot bazasida namoyon bо‘ldi. Quyidagi 2.1-rasmda 
buxgalteriya hisobining AAT sharoitida faoliyat kо‘rsatayotgan ta-
moillari keltirilgan. Boshqaruv masalalarining vazifalararo majmua-
lari vujudga keldi. 
Buxgalteriya hisobi bо‘yicha dasturiy vositalarning yangi 
dastur-lari hisobning turli bо‘g‘inlari majmualari axborotlarini 
birlashtiradi. Misol uchun, mehnat va ish haqi hisobining namunaviy 
loyihalarida bir vaqtda fondlarga tо‘lovlar bо‘yicha tо‘lov (daromad 
solig‘ini tо‘lash, nafaqa jamg‘armasiga ajratmalar, tibbiyot sug‘urtasi, 

56 
bandlik 
jamg‘armasiga 
qо‘shib 
hisoblash 
topshiriqnomalari) 
hujjatlarini yuri-tish kо‘zda tutilgan. Bunday mashina dasturini 
bajarilishi hisob vazifalarining ikki majmuasini: mehnat va ish 
haqining 
hisobi 
hamda 
moliyaviy 
hisoblash 
operatsiyalarini 
birlashtiradi. Moddiy boyliklar hisobi, tayyor mahsulotlarning hisobi 
va boshqalar bо‘yicha vazifalar majmuasida hamxuddi shunga 
о‘xshash misollarni keltirish mumkin. 
Vazifalararo majmuani tashkil qilishni «Materiallar» dasturi 
misolida hamkо‘rib chiqish mumkin. Uning asosini korxonaning 
mahalliy hisoblash tarmog‘i sharoitlarida faoliyat yurituvchi yagona 
MB tashkil qiladi. Moddiy boyliklarning mavjudligi va harakatini 
hisobga olish jarayonida uchta bо‘lim: omborlar, hisobxona, 
moddiy-texnik ta’minot bо‘limi mutaxassislari faoliyat yuritadi. 
Dasturiy majmua uch qismdan iborat: omborchi (ombor) moduli, 
hisobxona moduli, moddiy-texnik ta’minot bо‘limi modulini oladi. 
Omborchining dasturiy moduli ombor kartotekasini olib 
borilishini: moddiy boyliklar harakati bо‘yicha hujjatlarni tо‘ldiri-
lishini, materiallarning harakati bо‘yicha operatsiyalar nazoratini, 
miqdori va summasi aks etgan hisobini, moliyaviy hisoblashlarni 
ta’minlaydi. 

Download 4,32 Mb.