Nazorat savollari
1. Bank deganda nimani tushinasiz?
2. Bank tizimida avtomatlashritish nimalardan iborat?
3. О‘zbekiston banklarning ADT larini ishlash texnologiyasini aytib
bering?
4. Internet banking о‘zi nima?
5. Bank tizimida xavfsizligini ta’minlash nimalardan iborat?
49
1.8. Butun jahon banklararo SWIFT tizimi
1973 yil Evropa va Ameriqaning 250 ta yirik banklari Xalqaro Bank-
lararo moliyaviy Telekommunikatsiya SWIFT - (Society For Worldwide
Interbank Finansial Telecommunication)ga asos soldilar. Jamiyatning
vazifasi -yagona bank xabarlari tizimini yо‘lga solish va qо‘llab-
quvvatlash edi. U ishtirokchilarga sutka davomida dunyoning har qanday
nuqtasidagi moliyaviy ma’lumotlarga standart shaklida kirish imkonini
beradi. SWIFT xalqaro tarmog‘i 1977 yildan boshlab faoliyat kо‘rsata
boshladi.
Ma’lumotlar
tarmoq
bо‘yicha
standartga
muvofiq
strukturalashtirilgan mu’lamotlar kо‘rinishida uzatiladi.
SWIFT tarmog‘i standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning katego-
riyasi, guruh va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uzatishdan tashqari
tizim IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar
bilan almashishni qо‘llab-quvvatlaydi. Standartlarni jahon banklari
amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuqlaridan biridir. Bu
jarayon moliyaviy muassasalarga hujjatlar bilan almashishi va nizo hamda
xatolardan qochish imkonini beradi. Hozirda tarmoq asosini uchta
kommunikatsiya
stantsiya-lari
tashkil
etadi.
Ular
Amsterdamda
(Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kopengagenda (AQSh) joylashgan.
SWIFTning qoidalarining talabi shuki, unga a’zo tashkilotlar amalga
oshiradigan biznes bilan shug‘ullansin va xalqaro telegrafik moliyaviy
ma’lumotlar almashinishida ishtirok etishi kerak.
SWIFT tashkiloti rasman Belgiyaning kooperativ jamiyati bо‘lib,
Bryusselda rо‘yxatga olingan.
Svift tizimi qо‘yidagi turdagi operatsiyalarni bajaradi:
mijoz tо‘lovlari;
bank tо‘lovlari;
hisobvaraqa bо‘yicha tasdiqnomalar (debet, kredit);
valyuta-konversion operatsiyalar;
debet kredit operatsiyalar;
foizlar tо‘lovi;
hisobvarag‘idan kо‘chirmalar.
SWIFTning asosiy vazifasi -har qanday bank ma’lumotlari va moli-
yaviy ma’lumotlarni hisob-kitob texnika vositalari orqali tezda uzatish
50
hisoblanadi. 70-yillardan boshlab SWIFT tizimida ma’lumotlar va
manzillar standart formatlarin tashkil qilina boshlandi. SWIFT orqali
kompyuterlar bank va moliya xabarlarini 7 ta kategoriyaga bо‘lib
kо‘rsatadi. Ular esa о‘zida 70 xil turdagi ma’lumotlarni jamlagan. Har bir
tip bank, va moliya muarsasalari talab, qiladigan elementlarning barchasini
tо‘liq va aniq beradi.
2. Zamonaviy texnologaya va talablar SWIFT tarmog‘ini zamona-
viylashni muvofiqdashtiradi. Natijada arxitekturasi tо‘rtga darajadan iborat
yangi - SWIFT-P yaratildi:
Abonentning
kirish
nuqtasi
hisoblanmish
foydalanuvchining
terminallari (SWIFT Based Terminal - SBT);
mintaqaviy protsessor (Regional Processor - RP). Uning vazifasi
xa^arlarni uzatish, protokollarni boshqarish, keluvchi xabarlar tо‘g‘riligini
tekshirish, abonentlarga ularning ma’lumotlarini qabul qilganlik haqidagi
tasdiqni uzatishdan iborat. RR abonentlarni ularga berilgan kodlar
bо‘yicha taniydi;
marshrutlovchi (guruhli) protsessor (Slice Processor - SP) xabarlarni
marshrutlashni boshqaradi, barcha ma’lumotlar va xabarlarni uzatish
haqidagi hotirani saqlaydi, tizimli xabarlarni ishlab chiqadi, tizimga
asoslangan arxivni olib boradi va ularning elektron nusxasini maxsus
ma’lumotlar bazasida saqlanishini boshqaradi;
tizimni boshqarish protsessori, faqat barcha tizimni boshqarish va
nazorat qilish vazifasini bajaradi. Tizimda asosiy kompleksda barcha
operatsiyalarni takrorlash uchun zaxira protsessori mо‘ljallangan.
SWIFT ma’lumotlarni yuqori darajada himoyalashni ta’minlaydi.
SWIFTning asosiy talabi - terminallarni ulash tartibidir. Tizim har bir
foydalanuvchi uchun individual yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli
xabarlar nazoratini tashkil etish asosida har bir ulangan terminalni
aniqyaashi (tanishi) ksrak. Bu xabar maxsus qurilma yordamida
shifrlanadi. Qurilmada modul bо‘lib u tasodifiy sonlar generatoridan
foydalangan holda shifrlovchi kalitni hosil qiladi.
Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu –
kalitlar almashish tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi tasdiqlan-
gandan sо‘ng u tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT
51
termiialiga mikroprotsessor karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni
xavfsizlik tizimi (User Security Enhancement – USE) ishlab chiqadi.
Terminalni tarmoqqa ulash tartiblaridan birortasi buzilgan taqdirda
(shovqin, liniya uzilishi aniqlansa, uzatishda xato aniqlansa yoki xabar
formati tizimiga kiritish tartibi notо‘g‘ri bо‘lsa va hokazo) terminal
avtomatik ravishda о‘chadi, maxsus faylda bu hol qayd etiladi. Shu orqali
past sifatli liniya aniqlanadi.
Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavsizligani
ta’minlash bо‘yicha qо‘shimcha chora hisoblanadi. Bundan tashqari
tizimda tez-tez tо‘xtab qolipadan himoyalash uchun axborotlarni zaxira
nusxalab
qо‘yish
hisobga
olingan.
SWIFT
tizimining
barcha
imkoniyatlaridan foydalanish uchun maxsus dasturiy-apparatli interfeys
mavjud. Bugungi qunda SWIFT tarmog‘i uchun terminal komplekslarni
taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT terminal komplekslari
uchun platforma ishlab chiqaruvchilari о‘rtasida Digital Eguipment (VAX
va Alpha tizimi), IBM (PS/2? S370, RS/6000), Hewlett Packard (Apollo
9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga mansub protsessorli
kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugunga kunda SWIFT
terminal komplekslar bozorida Diqital va IBM nisbatan mashhur sanaladi.
Bugungi kunda SWIFT tizimi bank operatsiyalari, valyuta va pul
bozori, qimmatbaho qog‘ozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat
kо‘rsatish, xalqaro tо‘lovlarni amalga oshirish kabi muhim moliyaviy
faoliyat sohalarida ma’lumotlar bilan tezkor almashuvni ta’minlaydi.
Vosita va xizmat haqi yuqori bо‘lishiga qaramasdan SWIFT tarmog‘i
abonentlari soni kо‘payib bormoqda. Bu hol SWIFTjamiyatiga kelgusida
moliya faoliyatining boshqa sohalarini qamrab olgan holda tarmoqni
yanada kengaytirish imkonini beradi.
3. 1) Tarmoq axborotlarni uzatishda fizik-texnikaviy, tashkiliy
usullar orqali tо‘liq xavfsizlikni ta’minlaydi.
2) Axborotlarning uzatishning ishonchliligi mavjud.
3) Aloqalar arzon narxda.
4) Jahonning istalgan nuqtasidan axborot tez uzatish imkoniyati
mavjud, axborotlar uzatish imkoniyati 20 minutni tashkil etadi.
52
Axborotlarning zaruriyatiga qarab bu muddat 1,5 minutni tashkil
etish mumkin. Barcha tо‘lov hujjatlari bir andozada bо‘ladi.
5) SWIFT о‘z foydalanuvchilari uchun moliyaviy himoyani
kafolatlaydi.
SWIFTga a’zo bо‘lish moliyaviy korxonaga 160 dan 200 ming dol-
largacha. SWIFT tarmog‘ining eng katta kamchiligi uning qimmatligidir.
Hozirgi kunda SWIFT tarmog‘iga 105 ta davlat a’zo bо‘lib,
shulardan
280 00 moliyaviy korxonalar va banklar a’zo bо‘lishgan. SWIFT tarmog‘i
aktsionerlik jamiyati hisoblanadi.
SWIFTning yana bir kamchiligi ikki tashkilotni juda murakkab
texnik tizimga tobeligi va shu bilan bog‘liq texnik muammolar va ishdan
chiqishlari kamchiligidir.
SWIFT
hisoblash
markazlarida
xavfsizlikni
ta’minlovchi
dasturlardan tashqari, an’anaviy tо‘lov tizimlaridan farqi о‘laroq tizimini
maxsus choralar joylashtirilgan:
- sessiyaning boshlanishi va oxirida tizim terminalidan foydalanishni
tekshirish;
- hamma kirish va chiqish ma’lumotlarni avtomatik raqamlash,
raqamlash tarkibi tizimining о‘zi bilan nazoratlanadi;
- individual kalitlarga qarab ikki bank orasida avtomatik ma’lumot
almashinish;
- qabul qiluvchi - bank tomonida axborotlarni avtomatik tekshirish.
SWIFT aloqa liniyalari va operatsion markazlarini ruhsatsiz tashrif-
lardan muhofaza qilish maxsus kodirovka qilish moslamalari (tasodifiy
sonlar generatori tomoyilida) tomonidan ta’minlanadi.
4. SWIFTning asosiy yо‘nalishi moliyaviy axborotlarni bir tizimga,
tizimga keltirishdir.
Xabarlarni chop etuvchi standart mashinalarning formati shunday
tashkil qilinganki, u har bir davlat bankining milliy xususiyatlariga bog‘liq
bо‘lmaydi, bu axborot tizimini SWIFT tarmog‘ida axborot tarqatish uchun
ishlatish mumkin.
SWIFT andozasi moliyaviy xabarlar uchun andoza bо‘lib, bu andoza
asosida bir nechta davlatlar о‘ziga xos tizimlarni ishlab chiqqan. Masalan:
53
Angliya Chaps, Frantsiya Sagritter. Mashina о‘quvchi tizimlarning formati
axborotlarni yuborish holati ustidagi nazoratni engillashtiradi. Hamda
tasodifiy xatolar bо‘lmasligini ta’minlaydi, shuningdek, tо‘g‘ri natijaga
kelgan axborotni о‘tkazish tizimsi faoliyatini kо‘taradi. Axborotni
tayyorlash va qayta ishlash faoliyati tо‘liq avtomatlasha oladi, bu esa bank
faoliyatining rentabelligini oshiradi. Hozirgi kunda 11 ta kategoriyadan
foydalaniladi. Bu kategoriyalar о‘z ichiga 130-turli xabarlarni oladi va ular
moliyaviy operatsiyalarni tо‘liq bajarishni ta’minlaydi. Xabarlar qonunga
kо‘ra, bir mijozdan ikkinchi mijozga о‘tadi, lekin tizimli xaqbar
kategoriyasi mavjud bо‘lib, u ishlatuvchilarga tarmoqda birga ishlash
imkonini beradi. Bu 0 kategoriyalardir.
SWIFT xabarlarni himoya qilishni ta’minlaydi. Kommunikatsiya
havfsizligi SWIFT xabarlarni shifrlash orqali himoya qiladi. Bu esa
xabarlarni uchinchi shaxslar uchun yopiq qilib qо‘yadi. Xabarlar shunday
shifrlangan bо‘ladiki, maxsus ruxsatnomasiz bu xabarlarni о‘qib
bо‘lmaydi.
| 