Buxgalteriya
hisobida
avtomatlashtirilgan
axborot
texnolo-giyalari.
64
Buxgalteriya vazifalarini yechishni AATEX asosida tashkil
qilish: birlamchi buxgalteriya hujjatlarini tuzish paytidan boshlab
yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish bilan yakunlanuvchi operatsiya-
larining yig‘indisidir.
Hozirgi
bosqichda
buxgalteriya
vazifalarini
axborot
texnologi-yasi asosida markazlashtirilgan holda ishlab chiqish
asosiy rolni о‘ynaydi:
—
foydalanuvchining ish joyida о‘rnatilgan kompyuterlarni
qо‘llash: bu yerda vazifalarni yechish hisobchi tomonidan bevosita
uning ish joyida bajariladi;
—
korxona(tashkilot, firma)ning turli xildagi bо‘linmalari
iqtisodiy vazifalarini integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini
ta’minlovchi mahalliy va kо‘p bosqichli hisoblash tarmoqlarini
shakllantirish;
—
hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblash-
lari tarkibini ancha kо‘paytirish;
—
har
xil
bо‘linmalar
uchun
korxonaning
yagona
taqsimlangan MBni yaratish;
—
birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish
imkoniyatlari, bu qog‘ozsiz texnologiyalarga о‘tishni ta’minlaydi va
hujjatlarni yig‘ish hamda rо‘yxatga olish bо‘yicha operatsiyalar
mehnattalablik darajasini kamaytiradi;
—
buxgalteriya vazifalari majmualarini yechishni
integratsiyalash;
—
muloqotli usulda amalga oshirish yо‘li bilan axborot
xizmati kо‘rsatishni tashkil qilish imkoniyati.
Texnologik jarayonning barcha operatsiyalari kompyuterda
bitta ish joyida va uning tuzilishiga kо‘ra izchillik bilan bajariladi.
Axborot tо‘plamlarining har xil turlari hisob vazifalarini
ishlab chiqishga asos bо‘ladi.
Birinchi tur birlamchi hujjatlarni yig‘ish va rо‘yxatga olish
bilan bog‘liq. Kompyuterdan foydalanishda ularni kompyuterda
shakllantirish imkoniyati paydo bо‘ladi, bu hujjatlarni yaratish
jarayonini avtomatlashtiradi. Ammo kompyuterga qо‘lda kiritilgan
65
birlamchi hujjatlarni kelib tushish imkoniyati hambundan istisno
emas. Axborot ta’minotining ikkinchi turi - о‘zgaruvchan axborot-
larning fayllar va mashina manbalari hamda kompyuter xotirasidagi
shartli doimiy axborotlar ma’lumotlar bazalaridir. О‘zgaruvchan
axborotlarning fayllari birlamchi hujjatlarning ma’lumotlari asosida
shakllanadi va belgilangan davr ichida vazifalarni (masalan, ishchi
naryadlar, kirish orderlari, kassaning chiqish orderlari, yuk xatlari
va boshqalar) bir marta yechishda foydalaniladi.
Shartli doimiy axborotlarning fayllari loyihani tatbiq etishda
bir marta yaratiladi, kо‘p marta foydalaniladi va ularga doimo
tuzatishlar kiritiladi. Ularga har xil me’yornomalarning massivlari,
ma’lumot- nomalar, asosiy vositalar hisobini qayd qilish varaqalari,
xodim- larning shaxsiy varaqalari va boshqalar kiradi.
Markazlashtirilgan ishlab chiqarish sharoitlarida, texnologik
jarayonning barcha operatsiyalari hisobchi tomonidan uning ish joyida
bajarilayotganda texnologik jarayonning an’anaviy vujudga kelgan
bos-qichlarining mazmuni biroz о‘zgaradi. Barcha operatsiyalarning
bajari-lishini kompyuter ishga tushgan zahotiyoq ekranda kо‘rsatib
beradi. Dasturning menyu rо‘yxatidan iborat bо‘lib, har bir modul
birlamchi hujjatlarni kiritishdan tortib, to yig‘ma hisoblarni tuzishni
tugatilishi-gacha
bо‘lgan
texnologik
jarayonning
belgilangan
vazifalarini bajaradi.
Misol uchun, «BEMBI+» dasturining «Materiallar-tovarlar»
moduli asosiy menyusi quyidagi bо‘limlardan iborat: «Hujjatlar»,
«Varaqalar, ma’lumotnomalar», «Hisobotlar», «Har xil».
Kompyuterda bajariladigan texnologik jarayonda quyidagi
uchta jarayon: tayyorlov, boshlang‘ich va asosiyni ajratish mumkin.
Tayyorlov bosqichi dastur va MBni ishga tayyorlash bilan
bog‘liq. Bu bosqich boshlang‘ich davrda, vazifani tatbiq etishda
aloha-da ahamiyat kasb etadi. Hisobchi kompyuter korxonaning
ma’lumot-larini joylashtirib, buxgalteriya schyotlarining rejasi va
namunaviy buxgalteriya yozuvlarining tartibiga tuzatishlar kiritadi.
Turli xildagi ma’lumotnomalar: bо‘linmalar, korxonalar, materiallar
yetkazib beruvchilar va xaridorlar rо‘yxati tо‘ldiriladi va tuzatishlar
66
kiritiladi. Loyihani tatbiq etishda balans schyotlari bо‘yicha qoldiqlar
bir marta qо‘lda kiritiladi, keyin ular avtomat- lashtirilgan usulda
olinadi. Bu yerda hisoblash davrini belgilash bо‘yicha operatsiyalarni
bajarilishi kо‘zda tutiladi. Bu operatsiyalarni bajarish uchun
«Varaqalar, ma’lu-motnomalar» va «Har xil» dastur menyusining
bо‘limlaridan foydalaniladi.
Boshlang‘ich bosqichi birlamchi hujjatlarni yig‘ish va rо‘y-
xatga olish bilan bog‘liq. Avval ta’kidlanganidek, hujjatlarni qо‘lda
yoki avtomatlashtirilgan usulda shakllantirish mumkin. Bizning
misolimizda avtomatlashtirilgan usulda shakllantirish «Hujjatlar»
menyusining blokiga murojaat qilish yо‘li bilan sodir bо‘ladi.
Natijada materiallarni omborga kelishi va xarajati bо‘yicha hujjatlar
shakllana-di. Birlamchi hujjatlarning ma’lumotlarini kompyuterga
kiritish davriy, ma’lumotlarni kelib tushishi bо‘yicha sodir bо‘ladi.
Hujjatlarni kiritish dasturi quyidagi vazifalarni bajarishni
kо‘zda tutadi:
—
kiritilgan hujjatlarga noyob raqamberish, kо‘chirmaning
sanash va boshqa alomatlari bilan registrini tuzish;
—
hujjatga ma’lumotnomaviy va shartli doimiy alomatlar
(yetkazib beruvchilar, narx va boshqalar)ni avtomatik kiritish;
—
xо‘jalik
operatsiyalarining
qayd
etish
daftarida
buxgalteriya yozuvlarini avtomatik bajarish;
—
notо‘g‘ri hujjatlarni nazorat qilish va tuzatish kiritish;
—
notо‘g‘ri hujjatlarni chiqarib tashlash;
—
birlamchi hujjatlarni chop etish. Boshlang‘ich bosqich
hujjatlarining ma’lumotlarini bazaviy axborotlar tо‘plamlariga
joylashtirish bilan tugaydi.
Asosiy bosqich ishning tugallovchi bosqichi bо‘lib hisoblanadi
va har xil hisobot shakllarini olish bilan bog‘liq. Bizning misolimizda
uni bajarish uchun «Tovar-moddiy boyliklarning qaydnomasi»,
«Aylanish qaydnomasi» va boshqa hujjatlarni olishga imkon beruvchi
«Hisobot-lar» menyusining modulidan foydalaniladi. Asosiy bosqichni
bajarilishi-ni
ta’minlashda
MBda
hisobot
tuzish
uchun
foydalaniladigan har xil kombinatsiyali (ishchi) axborot tо‘plamlarni
67
mashina tomonidan olinishi ta’minlanadi. Har bir ishchi axborot
tо‘plamlar qandaydir asosiy sо‘z (masalan, materialning nomenklatura
raqami) bо‘yicha turlarga ajratilishi va undagi yakuniy ma’lumotlar
hisoblanishi kerak. Natijada hisobot ma’lumoti shakllanadi, keyin u
«Bosib chiqarish»ga yuboriladi.
Ma’lumotlarni kompyuter xotiralarida arxivlashtirish va bosh-
qa AIJga uzatish uchun axborotlarni shakllantirish kabi operatsi-
yalarni hambajarish mumkin.
Kompyuter
ishlab
chiqishni
rivojlantirishning
hozirgi
bosqichi uchun buxgalteriya hisobi vazifalarini texnologik
jarayonning
operatsiyalari
tomonidan
kо‘zda
tutilgan
integratsiyalashishi о‘ziga xosdir. Uning mohiyati shundan iboratki,
buxgalteriya hisobining har bir bо‘g‘inini alohida AIJda ishlab
chiqa turib, axborot shakllan-tiriladi, u keyinroq birlashtiriladi va
dasturining asosiy moduli tomo-nidan yig‘ma buxgalteriya hisobi
(«buxgalteriya yozuvlarini kо‘chi-rish» usuli) uchun foydalaniladi.
Hisob vazifalarini ishlab chiqish texnologiyalarini amalga oshi-
rishning muhimelementi uning dasturiy ta’minlanishi hisoblanadi.
Kompyuter dasturlari bozorida har xil korxonalar, firmalar, tashki-
lotlar uchun mо‘ljallangan buxgalteriya dasturlarining turli-tuman
variantlari taqdimetilgan. Dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish kо‘p
sonli firmalar tomonidan olib boriladi. Ularning ichida eng
mashhurlari «1C: Buxgalteriya», «Parus», «Intellekt-Servis»,
«Infosoft» va boshqalardir. Buxgalteriya hisobining vazifaviy
ADTni tasniflash kichik, о‘rta va yirik korxonalarga mо‘ljallanishi
asos bо‘lib xizmat qiladi. Kо‘pgina firmalar dasturlarni ikki
variantda: mahalliy va tarmoqli tarzda ishlab chiqaradi. Ta’kidlash
kerakki, tarmoqli variantlar ancha murakkab va qimmat,
«mijoz - server» yangi texnologiyasini amalga oshirishni,
max-sus uskunalar va operatsion tizimlarni hamda hisoblash
tarmog‘iga xizmat kо‘rsatuvchi mutaxassislar shtati mavjudligini
talab qiladi. Qoidaga kо‘ra, tarmoqli ADT buxgalteriya hisobining
dasturlaridan tashqari barcha firmalar yoki tashkilotlar uchun
boshqaruv
axborotla-rini
kompyuterli
ishlab
chiqishga
68
mо‘ljallangan. Buxgalteriya hisobi-ning ba’zi bir vazifaviy
ADTning imkoniyatlarni kо‘rib chiqamiz.
Kichik hisobxona ADT kamsonli, hisobning aniq bо‘g‘ini
bо‘-yicha xodimlarni aniq aks ettirilgan hisobxonalar uchun
mо‘ljal-langan
«Buxgalteriya yozuvi - asosiy kitob - balans» umumiy nomi
ostidagi kichik biznesga mо‘ljallangan dasturlar, asosan, sintetik va
murakkab bо‘lmagan tahliliy hisobni olib borish vazifalarini
bajaradi. Bu sinfdagi eng mashhur ADT «1C:» va boshqalardir.
Kichik hisobxona ADT о‘zlashtirish va ishlatishda sodda,
kasb egasi bо‘lmagan foydalanuvchiga mо‘ljallangan. Ularning
katta turli- tumanliklariga qaramasdan, qoidaga kо‘ra ular umumiy
xusu-siyatlarga ega. Masalan, xо‘jalik operatsiyalarining qayd etish
daftarini avtomat- lashtirilgan usulda olib borish, schyotlar rejasi va
namunaviy buxgalteriya yozuvlarining mavjudligi, bir qator
birlamchi buxgal- teriya hujjatlarini shakllantirish imkoniyati,
yig‘ma buxgalteriya hisobotini avtomatlashtirilgan usulda tuzish.
«Mujassamlashgan buxgalteriya tizimi» ADT kichik va о‘rta
biznesni olib borish uchun mо‘ljallangan. ADTning asosiy
xususiyati uning modulli qurilishidir. «Provodka - asosiy kitob —
balans» moduli kichik korxonalarniki kabi ADTning asosi bо‘ladi.
Unda hisobning keng yoyilgan tahliliy hisobi olib boriluvchi ba’zi
bir bо‘g‘inlari bо‘yicha modullar qurilgan. Masalan, hisobning ish
haqi, materiallar, asosiy vositalar, xazina, bank, shartnomalar,
yetkazib beruvchilar va boshqalar kabi bо‘g‘inlari bо‘yicha tahliliy
hisob mustaqil usulda amalga oshiriladi. Ammo, keyinchalik ularni
yaku-niy
buxgalteriya
hisobotini tuzilishi ta’minlanadigan
«Provodka - asosiy kitob - balans» moduliga mujassamlashuvi
sodir bо‘ladi. Bu sinfdagi eng yaxshi ADT «Parus», «Komrlex+»,
«BEMBI+», «Buxkompleks», «Supermenejer»lardir.
«Buxgalteriya hisobining kompleks tizimi» ADT buxgalteriya
dasturlarini mavjud bо‘lishining eng eski shaklidir. Hisobning har
bir bо‘limi ostida belgilangan ADTni yaratilishi zamonaviy
kompyu-terni paydo bо‘lishiga qadar vujudga kelgan. Bu sinfning
69
ADT о‘rta va yirik korxonalar uchun eng ratsional hisoblanadi.
Buxgalteriya
hisobining
kengaytirilgan
tahliliy
hisobi
olib
boriladigan hamda yig‘ma hisobning AIJ va shu hisobning
ayrimbо‘g‘inining
AIJ
о‘rtasidagi axborotlarni almashtirish
interfeysini ta’minlaydigan bо‘g‘inlari bо‘yicha mahalliy, ammo
о‘zaro bog‘langan ADT majmuasini mavjud bо‘lishi kо‘zda tutiladi.
Majmua ADTning tarkibi quyidagicha: «Provodka - asosiy kitob -
balans», mehnat va ish haqining hisobi, ishlab chiqarishda
xarajatlarning hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi,
tayyor mahsulotlar-ning hisobi, fondlarning hisobi, moliyaviy
natija- larning hisobi, korxonaning moliyaviy holatining tahlili.
Buxgalteriya vazifalari an’anaviy majmuasining tarkibi yangi
boshqaruv, savdo va tahliliy modullarining yaratilishi hisobiga
kengaytirilishi mumkin. Bunda asosiy tamoyilga rioya qilish zarur -
ADT о‘zaro axborotli bog‘lan-gan bо‘lishlari kerak. Bu faqat
ADTning butun majmuasini bitta firmadan xarid qilingandagina
mumkin.
| 