Nazorat savollari
1. Xо‘jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya xisobini yuritish
shakllari?
2. Xо‘jalik yurituvchi subyektlarda hujjatlar aylanishini tashkil qilish
va saqlash tartibi?
3. Xо‘jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatidagi ahamiyati?
2.3. Buxgalteriya hisobida integratsiyalashgan axborot tizimi va
texnologiyalari.
1. Buxgalteriya hisobi axborot tizimlarining umumiy ta’rifi.
Iqtisodiyotni boshqarishdagi о‘zgarishlar, bozor munosabatlariga
о‘tish buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir
kо‘rsatadi. Hisobning halqaro tizimlariga о‘tish amalga oshirilmoqda, bu
uning uslubiyatining Yangi shakllarini ishlab chiqishni talab qiladi. Hisob-
chidan korxona moliyaviy holatini ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviy
tah-lili usullarini egallash, qimmatli qog‘ozlar bilan ishlashni mukammal
bilish, bozor sharoitlarida pul mablag‘lari investitsiyalarini hisoblash va
boshqa-larni talab qiladi. Ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda hozirgi
73
davrda hisobchini "moliyaviy menejer", "hisobchi-tahlilchi" deb atash ham
mumkin.
Boshqaruv vazifalariga an’anaviy ravishda ishlab chiqishni tayyor-
lash, rivojlantirish, moddiy texnik ta’minot, sotish (marketing),
buxgalteriya hisobini olib borish va buxgalteriya faoliyatini amalga
oshirish, tayyor mahsulotlarni sotish hamda kadrlar masalasini hal qilish
kiradi. Kompyuterda ishlab chiqish nazariyasiga binoan ular vazifaviy
tizimlar deb ataladi. Boshqaruv jarayenida buxgalteriya hisobi katta rol
о‘ynaydi, bunda barcha axborotlarnining 60% jamlanadi.
Buxgalteriya hisobining axborotli tizimlari asosida majmualarga
birlashtirilgan, hisobning alohida uchastkalari tomonidan bajariladigan
hisob vazifalarini hisoblash amalga oshiriladi. Vazifalar majmuasi
iqtisodiy mazmunini aniqlash, tasdiqlangan sintetik schetlarni olib borish,
birlamchi va yig‘ma hujjatlar, hisoblash algoritmlarini о‘zaro aloqalari
hamda hisobning aniq uchastkasining uslubiy materiallari va me’yoriy
hujjatlari bilan ta’riflanadi.
Buxgalteriya hisobining axborotli tizimchalari an’anaviy ravishda
vazifalarning quyidagi majmualarini о‘z ichiga oladi: asosiy vositalar
hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi (maosh) hisobi, tayyor
mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab
chiqarish harajatlari hisobi, yig‘ma hisob va hisobotlarni tuzish.
Shahsiy komputer bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarini tashkil
qilinishi, korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot
bazasini tashkil qilish va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda
yangi talablarni ilgari suradi. Shunda ma’lumotlarning taqsimlangan
bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar о‘rtasida axborotlarni al-
mashtirish, kompyuterda boshlang‘ich hujjatlarni avtomatik shakllantirish-
ning imkoniyatlari paydo bо‘ladi. Bunday sharoitlarda turli vazifaviy
tizimchalar majmualari о‘rtasidagi aniq chegaralar buzila boshladi, bu ilk
navbatda buxgalteriya hisobining axborot bazasida namoyon bо‘ldi.
Quyidagi 4 chismada buxgalteriya hisobining AATsharoitida faol
kо‘rsatish tamoyillari keltirilgan.
74
4-chizma. Buxgalteriya hisobining AAT sharoitida yо‘lga qо‘yish tamoyillari.
Boshqaruv masalalarining vazifalararo majmualari vujudga keldi.
Buxgalteriya hisobi bо‘yicha dasturiy vositalarning yangi turlari hisobning
turli uchastkalari majmualari axborotlarini birlashtiradi. Misol uchun,
mehnat va ish haqi hisobining namunaviy loyihalarida bir vaqtda fondlarga
tо‘lovlar bо‘yicha tо‘lov hujjatlari (daromad solig‘ini tо‘lash, nafaqa
jamg‘armalariga ajratmalar, tibbiyot sug‘urtasi, bandlik jamg‘armasiga
hisoblash bо‘yicha tо‘lov topshiriqnomalari) bо‘yicha tо‘lov hujjatlarini
kо‘chirib berish kо‘zda tutilgan, bunday mashina dasturini bajarilishi hisob
vazifalarining ikkita majmuasini mehnat va ish haqini hisobi hamda
moliyaviy hisoblash operatsiyalarini birlashtiradi. Moddiy boyliklar hisobi
tayyorlash mahsulotlarining hisobi va boshqalar bо‘yicha vazifalar
majmuasida ham xuddi shunga о‘xshash misollarni keltirish mumkin.
Vazifalararo majmuani tashkil qilish "materiallar" dasturi misolida
ham kо‘rib chiqish mumkin. Uning asosini korxonadagi mahalliy
hisoblash tarmog‘i sharoitlarida yaratilgan yagona ma’lumotlar bazasi
tashkil qiladi. Moddiy boyliklarning mavjudligi va harakatini hisobga
olishni uchta bо‘lim mutahassislari amalga oshirmoqdalar: omborlar,
hisobxona, moddiy-texnik ta’minot bо‘limi. Dasturiy majmua о‘z ichiga
75
omborchi (ombor) moduli, hisobxona moduli, moddiy-texnik ta’minot
bо‘limi modulini birlashtiradi.
Omborchining dasturiy moduli ombor kartotekasini olib borilishini:
hisobchining ma’lumotli qismida moddiy boyliklar harakati bо‘yicha
hujjatlarni buxgalteriya hisobi tо‘ldirilishini, materiallarni harakati
bо‘yicha operatsiyalar nazoratini, materiallar harakati miqdori va
summasini aks ettirilishi hisobi, moliyaviy hisob-kitoblarni ta’minlaydi.
Moddiy-texnik ta’minot iqtisodchisi moddiy boyliklarning harakati
bо‘yicha hujjatlarni shakllantirishni olib boradi.
Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga
ega. Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va
uchastkalarini
axborotli
о‘zaro hamkorliklarini, tashqi aloqalar
boshqaruvning о‘ziga vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa bо‘linmalari
hamda tashqi tashkilotlar bilan о‘zaro hamkorligini aks ettiradi.
Buxgalteriya hisobining halqaro tizimlarga о‘tishi amalga oshirilmoq-
da. Buxgalteriya hisobning axborot tizimi va uni shaxsiy kompyuterda
ishlab chiqarishni tashkil qilishning an’anaviy shakllarida katta
о‘zgarishlar bо‘lib о‘tgan. Ushbu sharoitlarda korxona moliyaviy tahlil
usullarni egal-lash bozor sharoitda investitsiyalar harakatini bilish va
boshqalari talab qilinadi.
Hozirgi davrda hisobchini moliyaviy menejer yeki hisobchi tahlilchi
desa bо‘ladi. Boshqaruv vazifalarga an’anaviy ravishda ishlab chiqarishni
rivojlantirish moddiy texnik ta’minot marketingi, buxgalteriya hisoblarini
olib borish va buxgalteriya faoliyatini amalga oshirish, hamda kadrlar
masalasii hal qilish kiradi. Kompyuterda ishlab chiqarish nazariyasiga
binoan ularni vazifaviy tizimlar desa bо‘ladi. Boshqaruv jarayenida
buxgalteriya hisobi katta ahamiyatga ega chunki barcha axborot hajmining
60% ortig‘i salmog‘ini buxgalteriya hisobi ma’lumotlari tashkil etadi.
Buxgalteriya hisobi axborotli tizimlari asosida majmualarga birlashtir-
gan hisobning alohida uchastkalari tomonidan bajariladigan hisob vazifala-
rini bajaradi. Vazifalar majmuasi iqtisodiy mazmunini aniqlash, tasdiqlan-
gan sintetik schetlarni olib borish boshlang‘ich birlamchi va yig‘ma
yakuniy hujjatlar, hisoblash algoritmlarning о‘zaro aloqalari hamda
hisobning aniq vazifaning uslubiy materiallari va me’ery hujjatlari bilan
76
ta’riflanadi. Buxgalteriya hisobining axborotli tizimchalari an’anaviy
ravishda vazifalar-ning quyidagi majmualarini о‘z ichiga oladi: "asosiy
vositalar hisobi", "moddiy boyliklar hisobi", "mehnat va ish haqi hisobi",
"tayyor maxsulotlar hisobi", "moliyaviy hisoblash operatsiyalarni hisobi",
"ishlab chiqarish harajatlar hisobi", "yig‘ma hisob" va hisoblarni tuzish.
Shaxsiy kompyuterlar bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarining
tashkil qilinishi, korxonalarda hisoblash tarmoqlarni yaratilishi axborot
bazasini tashkil qilish va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda
yangi talablar paydo bо‘lgan.
Buxgalteriya hisobi bо‘yicha har xil dasturiy vositalarning yangi
versi-yalari
hisobning
turli
uchastkada
majmualari
axborotlarini
birlashtiriladi. Vazifalar majmualarini tashkil qilish materiallari dasturi
misolida kо‘rib chiqish mumkin. Uning asosini korxonaning mahalliy
hisoblash tarmog‘i sharoitlarda faoliyat yurituvchi yagona ma’lumotlar
bazasi tashkil qilinadi, moddiy boyliklarni mavjudligi va harakatini
hisobga olish jarayenida 3 ga bо‘linadi:omborlar, hisob xona, moddiy
texnik ta’minot bо‘limi mutaxassislari faoliyat kо‘rsatadi.
Buxgalteriya hisob majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga
bо‘linadi.
Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari majmualari va
uchastkalarning axborotli о‘zaro hamkorliklarni aks ettiradi.
Tashqi aloqalar boshqaruv vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa
bо‘limlari hamda tashkilot bilan о‘zaro hamkorlikni aks ettiradi.
Hisob vazifalari majmualarining о‘zaro bog‘lanishi buxgalteriya
hisobi uslubiyatining buxgalteriya schetlarni olib borish va provodkalarni
bajarish tizimiga kiritilgan.
Provodka - bosh kitob-balans mashina dasturni asosiy modeli
hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining asosiy vositalar hisobi, moliyaviy hisoblash
operatsiyalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi hisobi
kabi uchastkalari uchun boshlang‘ich dastlabki ma’lumotlar xо‘jalik
operatsiyalarni boshlang‘ich hujjatlarda sodir bо‘ladi.
Ishlab chiqarish harajatlarining buxgalteriya hisobi alohida tashkil
etiladi. Chunki bunda ish haqi asosiy vositalar materiallari va tayer
77
maxsulot hisobi bо‘yicha olingan yakuniy ma’lumotlar asosi bо‘ladi.
Barcha xо‘jalik operatsiyalari boshlang‘ich buxgalteriya hujjati ushbu
operatsiya sodir bо‘lganligi haqidagi tо‘liq va ishonchli hujjatda qayd
etiladi. Hujjat yuridik kuchga ega ya’ni Moliya Vazirligi tomonidan
chiqarilgan Yо‘riqnoma va uslubiy materiallarga asoslanib tо‘ldiriladi.
Namunaviy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviylarga
bо‘linadi. Barcha birlamchi buxgalteriya hujjatlari davlat standarti
tomonidan hujjatlarning shakliga keltirilgan tizimlar taraflarini hisobga
olish bilan ishlab chiqadi va kompyuter ishlab chiqarish tomonidan
kо‘shiladigan talablarni aks ettiradi.
Iqtisodiy vazifalar ishlab chiqarish yangi axborot texnologiyalarni
avtomatlashtirilgan ish joiy va hisoblash tarmog‘i va yakka tarkibdagi
loyihalar har xil konfiguratsiyasida, ya’ni markazlashgan, taqsimlangan
mahalliy ma’lumotlar bazasini tashkil qilishga mо‘ljallangan. Bunda
korxona va tashkilotlar uchun umumiy bо‘lgan bazadagi massivlarni
ishlovchilar haqida materiallar, ma’lumotnomaviy bо‘linmalar, lavozimlar,
hamda faqat buxgalteriya vazifalarni yechishda foydalanilgan mahalliy
bazalarga ajratish mumkin. Buxgalteriya hisob schetlarida namunaviy
provodkalar, xо‘jalik operatsiyalar qayd daftari, shaxsiy hisob raqami,
asosiy vositalari yо‘qlama varaqchalari yaratiladi.
Buxgalteriya hisobining dasturiy ta’minlanishiga tо‘liq asosda bir
qator ma’lumotli dasturlarni kiritish mumkin, shu jumladan: "Maslahatchi-
hisobchi", "Soliq huquqi". "О‘zbekiston Respublikasi soliqlar maslahatchi
- plyus".
2.Avtomatlashtirilgan
joyi
foydalanuvchining
ish
faoliyatini
avtomatlashtirish vositasi.
Vazifaviy texnologiya ba’zi bir qoidalar bо‘yicha amalga
oshirilayetgan ta’minlovchi va predmetli texnologiyalar sintezidan iborat
bо‘ladi. Ma’lumotlarni qayta ishlashni qandaydir muhim va shu bilan birga
vaqti avtomatlashtirilgan axborot tizimining bir qismi bо‘lib u texnik,
dasturiy tashkiliy (xodimlar) va axborot qismlaridan iborat platformaga
asoslanadi.
Yakuniy natijada foydalanuvchini-hisobchi, foydalanuvchi-bajaruvchi
ham alohida avtomatlashtirilgan axborot tizimini va har qanday majmuaga
78
biriktirilgan birikmasini qо‘llash mumkin. Boshqaruv xodimi, qaror qabul
qiluvchi shaxsning maqsadlarini bajarilishini qо‘llab quvvatlovchi
ta’minlovchi va xizmat axborot texnologiyalarining majmuasi
avtomatlash-tirilgan
ish
joylari
(AIT)
asosida
tashkil
qilinadi.
Avtomatlashtirilgan ish joylarining belgilanishi qaror qabul qilinuvchi
shaxsning (QQQ) oldiga qо‘shilgan maqsadlariga erishishi uchun
qarorlarini shakllantirish va qabul qilinishni axborot jihatidan qо‘llab -
quvvatlashdan iborat bо‘ladi.
Hozirgi paytda boshqaruv sohasi xodimlarining (hisobchilar, bank
kredit tizimi mutaxassislari va hokazo) faoliyati rivojlangan texnologiya-
lardan foydalanishga yо‘naltirilgan. Boshqaruv vazifalarni tashkil qilish va
amalga oshirish ham boshqaruv texnologiyalarning о‘zini, ham
axborotlarni ishlab chiqishning texnik vositalarini tubdan о‘zgarishini
talab qiladi. U borgan sari kiruvchi axborotlarni avtomatik qayta ishlash
tizimidan boshqaruv xodimlari tajribalarni jamlash eng samarali iqtisodiy
qarorlarni tahlil qilish, baholash va ishlab chiqarish vositasiga
aylanmoqda.
Avtomatlashtirilgan ish joiy (AIJ) - yakuniy foydalanuvchiga
ma’lumotlarni ishlab chiqarish va aniq muammoli sohada boshqaruv
vazifalarini avtomatlashtirishni ta’minlovchi axborot dasturiy va texnik
resurslar majmui sifatida namoyen bо‘ladi.
AIJ tashkil qilinishi shuni nazarda tutadiki, axborotlarni jamlash,
saqlash va qayta ishlash bо‘yicha asosiy operatsiyalar hisoblash
texnikasini zimmasiga yuklanadi, iqtisodchi esa qо‘lda bajariladigan
operatsiyalar va boshqaruv qarorlarini tayerlashda ijodiy yendashishni
talab qiluvchi operatsiyalarning bir qismini bajaradi.
AIJ asosiy oddiy vazifalaridan biri axborotli-ma’lumotnomali
bazalarni tо‘ldirish, qayta ishlash va saqlashdir. Ushbu vazifani yaxshi
darajada baja-rish uchun foydalanuvchining ish qobiliyatiga va
iqtisosligiga bog‘liq. Boshqaruv jarayenlarni amalga oshirish sharoitlarda
AIJ tadbiq etishdan maqsad boshqaruv vazifalari majmualashtirishni
(integratsiyasini) kuchay-tirishdan iborat.
Foydalanuvchi iqtisodchining avtomatlashtirish ish joiyni konseptual
chizmasi 5 chizmada keltirilgan.
79
Ushbu chizmadan kо‘rinib turibdiki avtomatlashtirilgan ish joyini
tashkil qilishda va ish jarayenida shaxsiy kompyuterdagi ma’lumotlar
bazasi quyidagilarni ta’minlaydi.
1) Foydalanuvchiga nisbatan soddallik, qulaylik va dо‘stonalik
(bularni interfeysdagi rejimlar ta’minlaydi);
2) Foydalanuvchining aniq vazifalariga moslashishning soddaligini;
3) Yuqori ishonchlilikni;
|
