70
Ma'lumotlar qayta ishlash uchun kompyu-tеrga kiritilishidan oldin,
ma'lumotlar qayta ishlashga moslashtirilishi lozim.
Avtomatlashtirilgan xisob shaklida xujjatlar aylanishi xam shu
shaklga moslashgan xolda tuzilishi lozim. Ma'lumotlarni qayta ishlashag
mо‘ljallangan dasturlarni tayyorlash, ularni xо‘llashga
doir tеxnologik va
qо‘llash kо‘rsatmalari xam ushbu shakldagi boskichlardan xisoblanadi.
Ishlab chiqilgan dasturga kо‘ra, ma'lumotlar xisoblash markazi (XM) yoki
avtomatlashtirilgan ish joyi (ARM)da buxgaltеriya xodimi turli mazmun-
dagi xisob rеgistrlarini oladi. Dasturda ishlab chiqilganiga kо‘ra, bu xisob
rеgistrlari jurnal-ordеrlar, vеdomostlar, kitoblar, kartochkalar va boshqalar
bо‘lishi mumkin.Xо‘jalik yurituvchi sub'еktlar buxgaltеriya xisobi qaysi
shaklidan foydalanishni mustaqil ravishda bеlgilaydilar va bunda ular
xisob-kitob ishlarini xajmi, xisob xodimlarini soni,
malakasi va boshqa
omillarni e'tiborga oladilar.Xо‘jalik yurituvchi sub'еktlar xо‘jalik
faoliyatlari xisobini yuritishda buxgaltеriya xisobining qaysi shakllaridan
foydalanishlaridan
qat'iy
nazar,
О‘zbеkiston
Rеspublikasining
«Buxgaltеriya xisobi tо‘g‘risi-da»gi qonuniga va boshqa tеgishli mе'yoriy
xujjatlarga va kо‘rsatmalariga rioya etishlari shart.
Xо‘jalik yurituvchi subyektni tashkil etilgandan sо‘ng uni faoliyatini
yuritish bо‘yicha nafaqat tashqi me’yoriy xujjatlardan balki korxonaning
о‘z xususiyatidan kelib chiqqan xolda ichki xujjatlar majmuasiga xam
rioya etiladi. Bu tizimni tashkil qilishdan maqsad tashqi me’yoriy-xuquqiy
xujjatlar majmuasi asosida korxona о‘zi uchun qulay va oson,lekin mavjud
qonun doirasidan chetga chiqmagan xolda yaxlit bir ichki me’yoriy-
xujjatlar majmuasini о‘zida qо‘llaydi.
Xо‘jalik yurituvchi subyektlarning yillik hisoboti, yig‘ma hisoboti,
ularga
berilgan tushintirish xatlari, yillik buxgalteriya hisobotini ishlab
chiqish va uning tahlili bо‘yicha tahliliy jadvallar, yillik buxgalteriya
xisobotini kо‘rib chiqish va tasdiqlash bо‘yicha materiallar(buyruq,
bayonnoma va boshqalar) doim saqlanadi. Ishchi va xizmatchilarning
shaxsiy schо‘tlari 75 yil saqlanadi. imorat va inshootlar hisobi bо‘yicha
daftar va kartatekalar hamda ularni inventarizatsiya qilish materiallari
10 yil saqlanadi.
Bosh daftar va jurnallar, xо‘jalik yurituvchi
71
subyektlarning
moliyaviy
xо‘jalik
faoliyatini
hujjatli
taftish
dalolatnomalari va ularga tegishli materiallar 5 yil saqlanadi.
Hozirga davrda korxona va tashkilotlar buxgalteriya xisobini yuritish
tо‘liqligicha avtomatlashtirilgan shaklga о‘tgan desak mubolag‘a
bо‘lmaydi. Bu о‘z navbatida bir qator qulayliklarni yaratibgina qolmasdan
xisob ma’lumotlarini ishonchli bо‘lishini ta’minlaydi. Yirik firma va
tashkilotlarda buxgalteriya xisobini avtomatlashtirilgan shaklda yuritishda
ularning xususiyatlariidan kelib chiqqan xolda maxsus dasturlar ishlab
chiqilgan va ulardan xozirgi kunda foydalanib kelinmoqda. Bularga misol
qilib yirik firmalarda BEM, 1C va banklarning о‘zi uchun ishlab chiqilgan
maxsus dasturlarni keltirish mumkin. Albatta bu holatda buxgalteriya
xisobini yuritish ular uchun foydali hisoblanadi. Chunki millionlab
operatsiyalar sodir bо‘layotgan bir jarayonda inson mexnatidan foydalanib
qо‘gozlarda buxgalteriyani yuritish juda kо‘p va mashaqqatni talab etadi.
Kichik biznes subyektlari uchun xam bulardan
foydalanish qulaq lekin
kо‘p mablag‘ ketib qolishi maqsadga muvofiq xisoblanmaydi. Shunday
bо‘lsada kichik firmalar xam avtomatlashtirilgan buxgalteriyani yuritadilar
. Ularda xо‘jalik operatsiyalari oylik 100tadan oshmaganligi bois bular
inson mehnati omili bilan bajariladi. Albatta bu jarayon kompyuter
yordamida EXCEL programmasi yordamida amalga oshiriladi. Bu orqali
xar bir xо‘jalik operatsiyasini xisob registrlari va jurnal orderlari
yordamida qayd etib boriladi va oy oxirida jami ma’lumotlar olinadi bular
albatta formalar qilinib bо‘lganidan keyin formulalar yordamida olinadi.
Axborot
texnologiyalari
yordamida
xisob
registrlaridan
optimal
foydalanishda ularda xо‘jalik mablag‘lari
va ularni tashkil topish
manbalari bо‘yicha yuritilayotgan xisob registrlari iloji boricha xar bir
jarayonni о‘zida qamrab olishi va bu orqali ma’lumotlarni tо‘liqligicha
olish imkonini berishi shart.
Xо‘jalik yurituvchi subyektlarda foydalanilayotgan jurnal order va
memorial order shakllarini yuritishda asosan xisob registrlaridan olinadi va
yuritiladi. Biz taklif qilayotgan jadvallarda xar bir schо‘tni ham debit
oborodi ham kredit oborodi bо‘yicha summalarni kо‘rish mumkinligi va
xisob registrlari bilan jurnal order va memorial orderni birlashtirish va
ularni birga kommpyuter dasturida yiritish imkoni mavjuddir.
72
Quyida xо‘jalik mablag‘lari xisobini yuritishda
yuritiladigan hisob
registirlarini kо‘rib chiqamiz.
Asosiy vositalar hisobini yuritishda biz quyidagi hisob registirini
keltirib о‘tamiz.
U о‘z ichiga tartib raxam, inventar raxam, qaysi guruhga kirishi,
xisobga oluvchi schо‘t raqami, eskirish normasi, boshlang‘ich
xiymati.qayta baholash xiymati va debit oborot va kredit oborotni о‘z
ichiga oladi. Bu registirni nomini AV-1 deb nomladik.
Oldingi davrda xar bir kirim qilingan
asosiy vosita uchun alohida
inventar kartochka yuritilgan. Bu esa о‘z navbatida ishni kо‘payishiga olib
kelgan. Bu xisob registirida hamma asosiy vositalarni shu xolicha
kо‘rishimiz mumkin. Bundan odatda kichik korxonalar davriy
foydalanishlari mumkin,yani xar oyda yoki kvartalda bir marotaba.
