42
kiritish yо‘li bо‘yicha; umumiy taklif bо‘yicha; emitent bо‘yicha
tasniflanadi.
Bank kartalari- bu banklar chiqaradigan va mijozlar orasida jalb etish
uskunasi sifatida foydalaniladigan moliyaviy kartalar. Bunda ular: shaxsiy
kartalar; boshqa banklar (mahalliy va xorijiy); turli tо‘lov tizimlari
kartalari (milliy va xalqaro — Visa, EuroCard/MasterCard va boshqalar)
kartalarini chiqarish va/yoki tarqatishlari mumkin.
О‘zbekiston hududida bank kartalari emissiyasi
kredit tashilotlari
orqali amalga oshiriladi. Bank kartalari sotuvchilarga tovar va qо‘shimcha
xizmatlar imonini beradi. Ular sotuvchiga kreditni xaridorga “bank qо‘li”
bilan taqdim etishga imon beradi. Bunda sotuvchi о‘z pullarini bandan
xaridor sotib olingan narsaga pul tо‘lashi bilanoq kechikmasdan oladi.
Shunday ekan, kartalar bankdan kreditni bevosita “xorijga” iste’molchiga
xizmat qilish bilan kiritishga imkon beradi.
Bunda bankning foydasi foydalanuvchiga taqdim etilgan karta orqali
kredit hisobiga foiz olish, hisob-kitob bо‘yicha operatsiya amalga oshirish
hisobiga komissiya olish, mijozlar pul vositalarini, jumladan,
minimal
pasaymagan qoldiq sifatida jalb etishdan iborat.
Tо‘lov tizimining ishtirokchiga munosabati tashkiloti ikki rejim: off-
line rejimi va on-line rejimini kо‘rib chiqishi mumkin.
offline rejimi
. Protsessing markazga ulangan rejimli bank-emitent
uchun eng kо‘p oddiy va arzon hisoblanadi. Bank protsessing markazga
о‘z mijozlariga karta bо‘yicha tranzaksiyani avtomatlashtirishga ruxsat
beradi.
Bank AHM protsessing markazida joylangan bankning ma’lumotlar
bazasida о‘zgartirishlar kiritish haqidagi topshiriqqa tayyorgarlikni
ta’minlovchi dasturni qо‘llaydi (mustaqil ishlab chiqilgan, buyurtma qilin-
gan yoki tayyor sotib olingan). Protsessing markazga muvofiq о‘rnatilgan
muddatda ban о‘z mijozlari operatsiyalari haqida hisobot oladi. Avtomat-
lashtirish uchun javobgar protsessing markazga yuklangan.
Bunday sxemalarning oddiy va yuqori bо‘lmagan
narxiga qaramay,
uni qо‘llovchi bank mijozlar hisob-kitobini tezkor boshqarish dastagini va
bankda ularga xizmat qilish epchilligini yо‘qotadi, shunda mijoz hisobga
faqat karta yordamida kira oladi, ma’lumotlarning protsessing markaz
43
bazasiga kelib tushishi esa bir necha soat vaqtni tashkil etadi. Shunday
qilib, bank mijozlar bilan bog‘liq barcha
operatsiyalar haqida uni
tugatgandan sо‘ng bir kun о‘tib ma’lumotga ega bо‘ladi.
Online rejimi
. Bu rejimda bank ixtisoslashtirilgan jihozlar va dasturiy
ta’minot bilan qо‘rollanadi, ma’lumotlarni uzatish tarmog‘iga ulanadi yoki
protsessing markazga ajratilgan kanal orqali birlashadi. Bank karta ma’lu-
motlar
bazasi,
hisob
va
qoldiqlarni
mustaqil
kiritadi
hamda
tranzaksiyaning protsessing markazidan kelib tushganlarni faollashtiradi.
Bu holatda bank mijozlar hisobini boshqarishga, ularga hisobga kirish
uchun turli moliyaviy uskunalardan foydalanishga va real vaqt rejimida
uni debetga yozib qо‘yishga imkon berishga ega bо‘ladi. Bundan tashqari,
bank (kartalarni tezkor bloklash) hisobni yopishi ham mumkin.
