O‘g‘itlovchi idish
– yopiq tipdagi idish, o‘g‘it eritmasini
tayyorlash va uni suvga zarur miqdorda qo‘shib berish uchun
xizmat qiladi. Sug‘orish tizimining quvuridan kelayotgan suv
kirish jo‘mragidan idishning ichiga kirib, boshqa jo‘mrak orqali
o‘g‘it bilan birga chiqib ketadi.
O‘g‘itlovchi moslama
– bosimli sug‘orish tizimlari tarkibida
o‘g‘it eritmasini tayyorlash va uni suyuq holda suvga qo‘shib
ekinlarga yetkazib beradigan qurilma
O‘g‘itlovchi nasos (dozatron)
– dozatron nasos o‘g‘it
eritmasini aniq miqdorini so‘rib olib suv bilan aralashtiradi va
sug‘orish tizimi quvuriga uzatish uchun xizmat qiladi. Nasos
gidravlik dozator ko‘rinishida bo‘lib, o‘g‘it eritmasini bir xil
miqdorda uzatish uchun xizmat qiladi.
419
Sho‘rlanish turi
– tuproq sho‘rlanishini tuzlar tarkibidagi
kation va anionlarning miqdoriga ko‘ra tavsiflanishi.
Sho‘rlanishiga chidamlilik
– tuproq sho‘rlanishining
ekinlar (o‘simliklar) aziyat chekmaydigan va hosilini
yo‘qotmaydigan eng yuqori darajasi.
Chuchuksuv
– tuzlilik darajasi iste’mol uchun yaroqli (1 g/l
dan kam) bo‘lgan suvlar.
420
MUNDARIJA
YANGI DARSLIK, QIZIQARLI QO‘LLANMA VA MUHIM
TARG‘IBOT VOSITASI ....................................................................... 3
YANGI MUTAXASSISLIK UCHUN YANGI DARSLIK .................. 6
KIRISH ................................................................................................... 9
1-BOB. SUG‘ORILADIGAN EKINLAR HAYOTIDA SUV VA
TUPROQNING O‘RNI ........................................................................ 11
1.1. O‘simliklar hayoti ...................................................................... 12
1.1.1. O‘simliklar fiziologiyasi ..................................................... 12
1.1.2. O‘simliklar hayot faoliyatining omillari ............................. 14
1.2. Sug‘oriladigan dehqonchilikda tuproqning o‘rni ....................... 15
1.2.1. Tuproq, uning tuzilishi va asosiy xususiyatlari .................. 16
1.2.2. Tuproqning hajmiy massasi (zichligi), solishtirma
og‘irligi, suv o‘tkazuvchanligi, namlik sig‘imi ............................ 22
1.2.3. Tuproqning namligi va uning ekinlar parvarishidagi
o‘rni .............................................................................................. 31
1.2.4. Tuproqning eng kam namlik sig‘imi va uni aniqlash ......... 33
1.2.5. Tuproq unumdorligi va uning ekinlarni yetishtirishdagi
ahamiyati ...................................................................................... 37
1.2.6. O‘zbekistonning o‘ziga xos tuproq sharoitlari ................... 43
1.3. Iqlim sharoiti va uning ekinlar parvarishidagi ahamiyati .......... 48
1.3.1. O‘zbekistonning o‘ziga xos iqlim sharoitlari ..................... 48
1.3.2. O‘simliklar hayotida muhim bo‘lgan asosiy iqlim
omillari ......................................................................................... 53
1.3.3. Iqlim omillarini aniqlash usullari.
Meteorologik stansiyalar .............................................................. 63
1.3.4. Evapotranspiratsiyani hisoblash usullari ............................ 66
1.4. Tuproq namligini nazorat qilishning usullari va uskunalari ...... 70
421
1.4.1. Ekinlarning sug‘orish vaqtini an’anaviy usullar bilan
aniqlash ......................................................................................... 71
1.4.2. Tuproqning holatiga qarab uning namligini baholash ........ 73
1.4.3. Tuproq namligini o‘lchashning instrumental usullari ......... 73
1.4.4. Tuproq namligini meteo ma’lumotlar asosida
nazorat qilish................................................................................. 83
1.5. O‘zbekistonda ekinlarni parvarishlashning o‘ziga
xos jihatlari ....................................................................................... 85
1.5.1. Ekinlarni parvarishlashda suvning ahamiyati ..................... 87
1.5.2. O‘zbekistonning suv resurslari va ulardan foydalanish ...... 92
1.5.3. Ekinlarni yetishtirishda suvdan foydalanish ..................... 101
1.6. Ekin maydoni meliorativ holatini ekin parvarishidagi
ahamiyati ........................................................................................ 122
1.6.1. Sho‘rlangan tuproqlar va ularning yuzaga kelishi sabablari
.................................................................................................... 123
1.6.2. Tuproqlarni sho‘rlanganlik turi va darajasi bo‘yicha sinflari
.................................................................................................... 130
1.6.3. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining tuzga chidamlilik darajalari
.................................................................................................... 135
1.6.4. Tuproq sho‘rlanishini qishloq xo‘jaligi ekinlarining
hosildorligiga ta’siri .................................................................... 137
1.6.6. Tuproq sho‘rlanganligini nazorat qilish uskunalari .......... 141
1.6.7. Tuproq sho‘rlanishni oldini olish va bartaraf qilish ......... 144
2-BOB. EKINLARNI SUG‘ORISHNING AN’ANAVIY USULLARI153
2.1. O‘zbekiston sharoitidagi an’anaviy sug‘orish usullari ........... 153
2.2. Ekinlarni egatlab sug‘orish ...................................................... 153
2.3. Ekin dalasini polosalarga bo‘lib sug‘orish .............................. 158
2.4. Ekin dalasini pollarga bo‘lib bostirib sug‘orish ....................... 160
3-BOB. EKINLARNI EGATLAB SUG‘ORISHNING SUV
TEJOVCHI USULLARI .................................................................... 163
422
3.1. Dalalarni ekishga tayyorlash orqali suvni tejash ..................... 163
3.2. Sug‘orish tarmoqlarini mavsumga tayyorlash
orqali suv tejash .............................................................................. 164
3.3. Egatlab sug‘orishda suv berishni boshqarish
orqali suv tejash .............................................................................. 165
3.3.1. Egat tashlab (oralatib) sug‘orish ....................................... 165
3.3.2. Qisqa egatlar orqali sug‘orish ........................................... 168
3.3.3. O‘zgaruvchan oqim bilan sug‘orish .................................. 171
3.3.4. Egatga ikki tomondan suv berib sug‘orish ....................... 172
3.3.5 Pog‘onama-pog‘ona sug‘orish ........................................... 174
3.4. Egatlab sug‘orishda texnik vositalarni qo‘llash
orqali suv tejash .............................................................................. 176
3.4.1. Ekinlarni diskret usulda sug‘orish .................................... 176
3.4.2. Ekinlarni sug‘orishda egiluvchan quvurlardan
foydalanish ................................................................................. 180
3.4.3. Tuproq yuzasiga yoki ariq ichiga to‘shama to‘shash
(mulcha) ...................................................................................... 186
3.4.4. Egatlab sug‘orishda qo‘llaniladigan boshqa vositalar ...... 190
3.5. Suvdan tejamli foydalanishga ko‘maklashuvchi tadbirlar ....... 192
3.5.1. Tuproqqa nam saqlovchi gidrogellarni qo‘shish .............. 192
3.5.2. Sharbat usulida sug‘orish .................................................. 195
3.5.3. Ihota to‘siqlarini tashkil qilish .......................................... 196
4-BOB. SUV TEJOVCHI BOSIMLI SUG‘ORISH
TEXNOLOGIYALARI ...................................................................... 198
4.1. Ekinlarni tomchilatib sug‘orish usuli ...................................... 198
4.2. Tomchilatib sug‘orishning o‘ziga xos afzalliklari ................... 201
4.3. Tomchilatib sug‘orish tizimlarini o‘zaro farqlanishi (turlari) .. 206
4.3.1. Foydalanilayotgan bosimiga ko‘ra ................................... 207
4.3.2. Tuproqni namlash konturiga ko‘ra turlari ......................... 207
423
4.3.3. Tomizgichli sug‘orish shlangiga ko‘ra turlari .................. 208
4.3.4. Tomizgichiga ko‘ra turlari ................................................ 208
4.3.5. Tomizgichli lenta ko‘rinishidagi yupqa devorli sug‘orish
shlanglari .................................................................................... 209
BOB. TOMCHILATIB SUG‘ORISH TIZIMINING TARKIBIY
QISMLARI ......................................................................................... 210
5.1. Tomchilatib sug‘orish tizimining umumiy sxemasi ................ 210
5.2. Tomchilatib sug‘orish tizimining bosh inshootlari .................. 212
5.2.1. Hovuz-tindirgich ............................................................... 212
5.2.2. Nasos qurilmasi ................................................................ 215
5.2.3. Filtrlovchi qurilmalar ........................................................ 219
5.2.4. O‘g‘itlovchilar .................................................................. 226
6-BOB. TOMCHILATIB SUG‘ORISH TIZIMINING QUVURLARI231
6.1. Tomchilatib sug‘orish tizimining bosh (magistral) quvuri ...... 232
6.2. Tomchilatib sug‘orish tizimining tarqatuvchi quvurlari .......... 236
6.3. Tomchilatib sug‘orish tizimining tarqatuvchi yumshoq quvurlari
........................................................................................................ 239
7-BOB. TOMIZGICHLI SUG‘ORISH SHLANGLARI .................... 242
7.1. Tomizgichi tashqaridan o‘rnatiladigan sug‘orish shlanglari ... 243
7.2. Tomizgichi ichkaridan o‘rnatiladigan sug‘orish shlanglari ..... 245
7.3. Tomizgichli lenta ko‘rinishidagi sug‘orish shlanglari ......... 247
7.3.1. Tomizgichli sug‘orish lentalari devorlarining qalinliklari 248
7.3.2. Tomizgichli sug‘orish lentalarining turlari ....................... 249
8-BOB. TOMCHILATIB SUG‘ORISH TIZIMINING BUTLOVCHI
VA ULOVCHILARI .......................................................................... 254
8.1. Suv bosimini rostlagichlar ....................................................... 254
8.2. Suv oqimini boshqaruvchi soqqali kranlar .............................. 256
8.3. Tomchilatib sug‘orish tizimi qismlarini ulovchilar ................. 258
424
8.3.1. Tizim quvurlarini o‘zaro ulovchilar .................................. 258
8.3.2. Tarqatuvchi quvur va sug‘orish shlanglarini o‘zaro
ulovchilar .................................................................................... 258
8.3.3. Yumshoq quvur va sug‘orish shlanglarini
o‘zaro ulovchilar ......................................................................... 260
8.3.4. Sug‘orish shlanglarini o‘zaro ulovchilar .......................... 260
8.4. Tomchilatib sug‘orish tizimining boshqaruv punkti ................ 262
9-BOB. TOMCHILATIB SUG‘ORISH TIZIMINI LOYIHALASH. 264
9.1. Tomchilatib sug‘orish tizimini loyihalashda
bajariladigan ishlar ......................................................................... 264
9.2. Tomchilatib sug‘orish tizimni loyihalash uchun
zarur bo‘ladigan ma’lumotlar ......................................................... 265
9.3. Tomchilatib sug‘orish tizimi sxemasini tanlash ...................... 267
9.4. Tomchilatib sug‘orish tizimi quvurlarini joylashtirish ............ 268
9.5. Tomchilatib sug‘orish shlanglari va tomizgichlarni tanlash .... 269
9.6. Tomizgichli sug‘orish shlanglari va ularning
ko‘rsatkichlarini tanlash ................................................................. 274
9.7. Tomchilatib sug‘orish tizimining hisobiy
suv sarfini aniqlash ......................................................................... 275
9.8. Tomchilatib sug‘orish tizimi hisobiy bosimini aniqlash ......... 276
9.9. Tomchilatib sug‘orish tizimi quvurlarining diam
etrlarini tanlash ............................................................................... 279
9.10. Tomchilatib sug‘orish tizimi bosh inshootlari
va uskunalarini tanlash ................................................................... 279
9.10.1. Hovuz-tindirgichini loyihalash ....................................... 280
9.10.2. Nasos qurilmasini tanlash ............................................... 283
9.10.3. Filtrlash qurilmasini tanlash ........................................... 284
9.11.Tomchilatib sug‘orish tizimi loyihasining ishchi chizmasi .... 285
9.12. Tomchilatib sug‘orish tizimini joriy qilish xarajatlari ........... 285
425
10-BOB. TOMCHILATIB SUG‘ORISH TIZIMINI QURISH VA
ISHGA TUSHIRISH .......................................................................... 288
10.1. Tomchilatib sug‘orish tizimi sxemasini
xaritada aks ettirish ......................................................................... 288
10.2. Tomchilatib sug‘orish tizimi inshootlari
o‘rnini joyida belgilash ................................................................... 289
10.3. Sug‘orish tizimi bosh inshootlari joyini tayyorlash ............... 290
10.4. Sug‘orish tizimi bosh inshootlarini montaj qilish .............. 292
10.5. Sug‘orish tizimi quvurlarini yotqizish va montaj qilish .... 293
10.6. Sug‘orish tizimi shlanglarini tarqatuvchi quvurga ulash ... 296
10.7. Sug‘orish shlanglarini yoyish va tomizgichlarini
o‘rnatish ...................................................................................... 298
10.8. Tomchilatib sug‘orish tizimini yuvish, sinab ko‘rish va
foydalanishga qabul qilish .............................................................. 300
10.8.1. Sug‘orish tizimini yuvish va sinab ko‘rish ..................... 300
10.8.2. Sug‘orish tizimini foydalanishga
topshirish – qabul qilish .............................................................. 302
11-BOB. TOMCHILATIB SUG‘ORISH TIZIMINI ISHLATISH .... 303
11.1. Tomchilatib sug‘orish me’yorini hisoblash va sug‘orish
tartibini belgilash ............................................................................ 303
11.2. Tomchilatib sug‘orish texnikasi elementlarini hisoblash ...... 306
11.3. O‘zbekiston sharoitida mevali daraxtlarni (olmani) tomchilatib
sug‘orish me’yorini hisoblash ........................................................ 310
11.4. Ekinlarni tomchilatib sug‘orishni amalga oshirish ................ 312
11.5. Tomchilatib sug‘orish tizimini ishlatishda
qo‘yiladigan talablar ....................................................................... 314
11.6. Tomchilatib sug‘orish tizimi filtrlarini yuvish ...................... 315
11.6.1. Qumli filtrlarni yuvish .................................................... 316
11.6.2. Diskli va to‘rli filtrlarni yuvish ....................................... 317
11.7. Tomchilatib sug‘orish tizimi quvurlarini yuvish ................... 318
426
11.8. Tomchilatib sug‘orish tizimi shlanglarini yuvish .................. 318
11.9. Tomizgichli sug‘orish shlanglarini yig‘ishtirib olish
va qayta ulash ................................................................................. 319
12-BOB. YOMG‘IRLATIB SUG‘ORISH TIZIMLARI .................... 321
12.1. Yomg‘irlatib sug‘orishning tavsifi ........................................ 321
12.2. Yomg‘irlatib sug‘orish tizimi uskunalari ............................... 322
12.3. Statsionar tipdagi yomg‘irlatish qurilmalari .......................... 324
12.4 Statsionar yomg‘irlatib sug‘orish tizimining
tarkibiy qismlari .............................................................................. 326
12.5. Yomg‘irlatib sug‘orish tizimini loyihalash va qurish ............ 330
15.5.1. Statsionar yomg‘irlatib sug‘orish tizimining
sxemasini tuzish .......................................................................... 331
12.5.2. Yomg‘irlatib sug‘orish tizimining gidravlik hisobi ........ 333
12.6. Statsionar yomg‘irlatib sug‘orish tizimining xarajatlarini
hisoblash ......................................................................................... 337
12.7. Statsionar yomg‘irlatib sug‘orish tizimini qurish .................. 337
12.8. Statsionar yomg‘irlatib sug‘orish tizimini ishlatish ............... 341
13-BOB. TUPROQ OSTIDAN SUG‘ORISH USULI ....................... 344
13.1. Tuproq ostidan sug‘orishning tavsifi ..................................... 344
13.2. Tuproq ostidan sug‘orishning afzalliklari .............................. 345
13.2. Tuproq ostidan sug‘orishni qo‘llashdagi shartlar .................. 346
14-BOB. EKINLARNI PARVARISHLASHDA AGROTEXNIKA
MASALALARI .................................................................................. 348
14.1. Tuproqqa ishlov berish .......................................................... 348
14.2.Tomchilatib sug‘orish jarayonida ekinlarni oziqlantirish ....... 350
14.2.1. Ekinlar parvarishida qo‘llanilayotgan mineral
o‘g‘itlar ....................................................................................... 351
14.2.2 Tomchilatib sug‘orish vositasida beriladigan
o‘g‘itlarni tanlash ........................................................................ 353
427
14.2.3. Tomchilatib sug‘orish jarayonida o‘g‘itlash ................... 354
14.3. Begona o‘tlarga qarshi kurash tadbirlari................................ 360
14.3.1. Begona o‘tlarga qarshi kurashning agrotexnik usullari .. 361
14.3.2. Begona o‘tlarga qarshi kurashning kimyoviy usullari .... 363
14.4. O‘simliklarni himoya qilish ................................................... 366
14.4.1. O‘simliklarni himoya qilishning asosiy usullari ............. 367
14.4.2. O‘simliklarni himoya qilish tadbirlari ............................ 371
14.4.3. O‘simliklarni mukammal himoya qilishning FAO
tamoyillari ................................................................................... 374
15-BOB. SUV TEJOVCHI SUG‘ORISH TEXNOLOGIYALARINI
QO‘LLASHNI DAVLAT TOMONIDAN QO‘LLAB
QUVVATLANISHI ........................................................................... 375
15.1. Ekinlarni sug‘orishning suv tejovchi texnologiyalarini
qo‘llashni davlat tomonidan rag‘batlantirilishi ............................... 375
15.1.1. Soliq to‘lovlaridan ozod qilish........................................ 376
15.1.2. Suv tejovchi sug‘orish texnologiyalarni joriy
qilish uchun kreditlar ajratish ..................................................... 377
15.1.3. Suv tejovchi sug‘orish texnologiyalarini joriy etish
xarajatlarini qoplash uchun subsidiyalar ajratish ........................ 377
15.2. Suv tejovchi sug‘orish tizimlarini joriy qilish uchun olingan
bank kreditlari foiz xarajatlarining bir qismini qoplash uchun
subsidiyalar ajratish ........................................................................ 383
15.3. Suv tejovchi sug‘orish texnologiyalarini joriy etish
xarajatlarini qoplash uchun subsidiyalarni ajratish tartibi .............. 386
15.4. Suvni tejaydigan sug‘orish texnologiyalaridan
foydalanishni nazorat qilish tartibi ................................................. 389
16-BOB. SUVNI TEJAYDIGAN SUG‘ORISH TIZIMLARINI
QO‘LLASHNI RIVOJLANTIRISH ................................................... 392
16.1. O‘zbekiston Respublikasi suv xo‘jaligini rivojlantirishning
2020-2030 yillarga mo‘ljallangan konsepsiyasi ............................. 393
428
16.2. O‘zbekiston Respublikasida suv resurslarini boshqarish va
irrigatsiya sektorini rivojlantirishning 2021-2023 yillarga
mo‘ljallangan strategiyasi ............................................................... 395
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................ 397
TERMINLAR LUG‘ATI .................................................................... 402
429
| 