11.6. Svetoforlar, ularning bajaradigan vazifalari va qo„llanish
sharoitlari
Svetoforlar yorug’lik signali beruvchi asbob bo‘lib
, ular yo„lning ma‟lum
uchastkalaridan transport vositalari o„tishini boshqarib turishda ishlatiladi.
O„zbekistonda ishlatiladigan svetofor signallarining almashish ketma-ketligi
GOST 25695-83ga asosan qabul qilingan bo„lib, bu yo„l belgilari va signallari
xalqaro konventsiya talablariga mos keladi
.
Signallar quyidagi ketma-ketlikda almashtiriladi: qizil-qizil sariq bilan
yashil-sariq-qizil. Signallarni quyidagicha almashtirishga ruxsat beriladi: qizil-
yashil-sariq-qizil yoki qizil-sariq yashil-sariq. Ba‟zida yashil signal almashtirilishi
oldidan uni o„chirib yoqish amalda uchrab turadi.
Svetofor ob‟ektini hisoblashda quyidagi asosiy tushunchalar ishlatiladi:
Takt - svetoforda ma‟lum bir signalning yoki ikkita signalning yonib turishi
(masalan yashil yoki qizil sariq).
Asosiy takt - svetoforning signalida biron-bir yo„nalish bo„yicha transportlar
harakatiga ruxsat beriladi.
Yordamchi yoki oraliq takt - svetoforning signalida biron-bir tomonga
transportlar harakatlanish uchun tayyorlanadilar.
150
Davr - taktning yonib turish uzunligi (vaqti,
t
q
=25 m;
t
ya
=21 s,
t
s
=4 s).
Faza - asosiy va yordamchi davrlarning summasi (
с
я
t
t
)
Sikl - hamma davrlarning yig‟indisi (
t
ya
+
t
q
+
t
q
)
Svetaforlarni funktsional belgilanishi va konstruktiv bajarilishi bo„yicha
tavsiflash mumkin. Funktsional belgilanishi bo„yicha svetoforlar quyidagilarga
bo„linadi:
Transportlar va piyodalar uchun.
Konstruktiv bajarilishi bo„yicha esa: bir sektsiyali, ikki sektsiyali, uch
sektsiyali, uch sektsiyali qo„shimcha sektsiya bilan.
O„zbekistonda transport vositalarini boshqarish uchun 8 turdagi va
piyodalarning harakatini boshqarish uchun 2 turdagi svetaforlardan foydalaniladi
11.20-rasm. Bu turdagi svetoforlar barcha davlatlarda ishlatilib, vertikal
joylashtirilgan svetoforlarda yuqorida qizil, o„rtada sariq pastda yashil signallar
o„rnatiladi. Gorizontal o„rnatilgan svetoforlarda qizil signal chapda, sariq o„rtada
va yashil o„ng tomonda joylashtiriladi. Vertikal o„rnatilgan svetoforlarda
qo„shimcha seksiya yashil signal sektsiyasining yonida joylashtiriladi.
11.20-rasm. Svetofor turlari.
151
Svetoforlarning 1-turini chorrahalardagi hamma yo„nalishlar bo„yicha
transportlar harakatini boshqarishda ishlatiladi. Bu turdagi svetoforlarni temir
yo„ldan o„tish oldidan, tramvay va trolleybus yo„llarini kesib o„tadigan joylarda
va qatnov qismining toraygan uchastkalarida qo„yilishiga ruxsat etiladi.
Svetoforlarning 2-turidan ma‟lum yo„nalishdagi harakatni boshqarishda
foydalaniladi. Harakat yo„nalishini svetofordagi linzada strelka yordamida
ko„rsatiladi. Strelka bilan ko„rsatilgan yo„nalishda transport oqimi boshqa
transport oqimini kesib o„tmaydi va qo„shilmaydi (piyodalar oqimini ham).
Bunday boshqarishda har bir yo„nalish uchun alohida svetofor o„rnatiladi.
Birinchi tur svetoforlarning signallari ko„rinish yomonlashgan hollarda
(masalan, ko„p polosali yo„llarda yo„nalish bo„yicha o„ng tomonda “stop-
chizig‟i” oldida to„xtagan yuk avtomobillari) svetofor signalini qaytarish uchun
3-
turdagi svetaforlar qo„llaniladi. Ular velosipedchilar harakatini boshqarish
uchun velosiped yo„lakchasi kesib o„tgan joyda o„rnatilishi ko„zda tutiladi.
Svetoforlarning 4-turi reversiv polosalarning boshlanish joyida harakatni
ma‟lum vaqtlarda boshqarib turishda qo„llaniladi.
Svetoforlarning 5-turini tramvay, shuningdek, faqat maxsus ajratilgan
polosalardan harakatlanayotgan avtobus va trolleybuslar harakatini ziddiyatsiz
boshqarishda ishlatiladi.
Temir yo„ldan o„tish joylarida ochiladigan (siljiydigan) ko„priklarda, parom
bilan o„tish joylarida va maxsus transport vositalari yo„llariga chiqadigan
joylarda 6-tur svetoforlar o„rnatiladi.
7-tur svetoforlari boshqarilmaydigan chorrahalarda yoki piyodalar o„tish
joylarida ishlatiladi.
Svetoforlarning 8-turi korxona va tashkilotlar hududida harakatni
boshqarishda va yo„llarda qatnov qismining toraygan joylarida o„rnatiladi.
Piyodalarning ziddiyatsiz harakatini boshqarish uchun 1 va 2-tur piyodalar
svetoforlari o„rnatiladi.
152
Transport svetoforlarining 1 va 2-turlari hamda piyodalar svetoforlari
quyidagi 4 shartdan hech bo„lmasa bittasi bajarilgan holda o„rnatiladi.
Birinchi shart: Ish haftasi kunida 8 soat davomida (jami) transport
vositalarining harakat miqdori 11.19-jadvalda ko„rsatilgandan kam bo„lmasa.
Ikkinchi shart: Ish haftasi kunida 8 soat davomida (jami) harakat miqdori
quyidagidan kam bo„lmasa:
- asosiy yo„lning ikki yo„nalish uchun 600 avto/soat (ajratuvchi
polosasi bor yo„llar uchun 1000 birlik/soat);
- 8 soatning har soatida eng ko„p yuklangan yo„nalish bo„yicha qatnov
qismini 150 piyodalar kesib o„tganda;
- aholi soni 10 ming odamdan kam bo„lgan aholi punktlarida 1,2-shartlarni
70 % tashkil etganda.
Uchinchi shart: Birinchi va ikkinchi shartlar har birining me‟yorlari bir
vaqtda 80 % va undan ko„pi bajarilganda.
To„rtinchi shart: Chorrahada oxirgi 12 oy ichida uchtadan kam bo„lmagan
YTH sodir bo„lsa va bu YTH svetofor signallari o„rnatish yo„li bilan oldini olish
mumkin bo„lganda (masalan, qarama-qarshi transport vositalarining to„qnashuvi
yoki piyodalarni bosib ketish va h.k). Bunda birinchi yoki ikkinchi shart
me‟yorlari 80 % va ko„pni tashkil qilganda.
Svetofor yordamida harakatni boshqarish chorrahada transport vositalarining
ushlanib qolishini tahlil qilish orqali aniqlanadi. Chorrahada transport vositasining
ushlanib qolishi kesishib o„tayotgan yo„ldagi harakat miqdorlariga hamda svetofor
qanday rejim bilan ishlashiga bog‟liq.
Boshqarish rejimi ayrim davr va fazalarning almashish tartibini belgilaydi.
Svetofor signallarini qo„lda yoki avtomatik ravishda boshqarish mumkin.
Svetoforni avtomatik tarzda boshqarilganda unga maxsus mexanizmlar o„rnatiladi.
Qo„l bilan boshqariladigan svetoforlar ayrim hollarda ishlatiladi, masalan,
transport vositalarining tirbandligini bartaraf qilishda.
153
Svetofor signallarining almashinishi oldindan berilgan rejimda ishlasa, unda
bunday svetoforlarni o„zgarmas rejimda ishlaydigan svetoforlar deyiladi.
11.19-jadval
Bir yo„nalishdagi
piyodalar soni
Transport vositalarining harakat miqdori,
avto/soat
asosiy (ko„p
yuklangan
yo„l)
ikkinchi
darajali (kam
yuklangan
yo„l)
ikki yo„nalish
bo„yicha asosiy
yo„lda
bir yo„nalishda eng ko„p
yuklangan yo„nalish bo„yicha
ikkinchi darajali yo„lda
1
1
750
670
580
500
410
380
75
100
125
150
175
190
2 va undan
ko„p
1
900
800
700
600
500
400
75
100
125
150
175
200
2 yoki undan
ko„p
2 yoki undan
ko„p
900
825
750
675
600
525
480
100
125
150
175
200
225
240
O„zgarmas rejimdagi svetoforlarni chorrahadagi jami harakat miqdori 750-800
avt/soat bo„lganda ishlatilgani maqsadga muvofiq. Harakat miqdori 400-750
avt/soat bo„lganda bir sektsiyali sariq o„chib yonadigan svetofor o„rnatilishi
tavsiya etiladi. Harakat miqdori 400 avt/soatdan kam bo„lsa, harakatni svetofor
signallari yordamida boshqarish maqsadga muvofiq emas.
Svetofor signallarini boshqarishning zamonaviy usuli avtomatik tarzda
boshqarish bo„lib, uni o„zgaruvchan rejim bo„yicha boshqarish deyiladi.
Bunday rejimda miqdorlariga qarab yashil signalning vaqti kamayishi
| 