2-§ Ilmiy-texnika taraqqiyotining kurilish materiallari sanoatidagi
samaradorligi
Mamlakatimiz qurilish materiallari sanoati zamonaviy asbob-uskuna, ilg‘or
texnologiya va ishlab chiqarilishning -konveyer metodlari, avtomatlashtirishning
zamonaviy vositalaridan foydalanishga asoslangan, yuqori darajada rivojlangan
sanoat tormog‘iga aylanmoqda. Mohiyatiga ko‘ra qurilish materiallari sanoatining
17
hozirda bir qancha muhim tarmoqlari, ya’ni sement, yig‘ma temir-beton, asbotsement
va boshqalar vujudga keldi.
Eng keng tarqalgan qurilish materiallaridan biri sement qurilish «noni» dir.
Yuqorida aytib o‘tilgan murakkab vazifa sement sanoatini texnik jihatdan qayta
qurollantirish va shu yo‘l bilan texnologik jarayonlarning yuqori samarodorligiga
erishish bu sohaning jadallik bilan rivojlanishgiga olib keladi.
Ushbu tarmoqning texnikaviy bazasini quyidagi muhim omillar bo‘yicha
yanada rivojlantirish mumkin:
1.
Yangi va yanada unumli pechlar, tegirmonlar, shuningdek boshqa
turdagi asbob-uskunalar (agregatlar, mashina, mexanizm va apparatlar)ni joriy etish
va o‘zlashtirish.
2.
Asbob-uskunalarni modernizatsiyalash.
3.
Mavjud texnologik jarayonlarni takomillashtirish va yangi texnologik
jarayonlarni joriy qilish.
4.
Ishlab chiqarishdagi og‘ir va sermehnat ishlarni mexanizatsiyalashtirish
va kompleks avtomatlashtirish.
5.
Ilmiy tadqikotlar natijalarini ishlab chiqarish amalyotiga tadbiq etish.
6.
Materiallar va yonilg‘ilarning yangi turlarini ishlatish, asosiy hamda
yordamchi materiallar xom ashyosining sifatini o‘zgartirish.
Sement sanoati korxonalarining texnik darajasini oshirishning asosiy
yo‘nalishlaridan biri yangi, ko‘p quvvatli asbob-uskunalar yaratish va
o‘zlashtirishdir. Shuni aytish kerakki, sement ishlab chiqarish hajmi faqat yangi
zavodlar qurish hisobiga emas, balki klinker kuydiriladigan pechlar va maydalash
agregatlarining yangi turlarini joriy qilish bilan ham oshiriladi. Hozirgi vaqtda
qullanilayotgan uzunligi 150-185 m, diametri 4-5 m bo‘lgan aylanma pechlar o‘rniga
yaqin vaqtlarda dunyoda eng yirik pechlar-uzunligi 230 m va diametri 7 m bo‘lgan,
soatiga 125 tonna yoki yiliga 1 million tonna klinker ishlab chiqarish quvvatiga ega
bo‘lgan pechlar, shuningdek, diammetri 7 m, uzunligi 95 m va siklon issiqlik
almashtiruvchisi bo‘lgan pechlar qo‘llaniladi. Yangi pechlar 150 metrli pechlarga
18
nisbatan 5 marta, 185 metrli pechlarga nisbatan esa 1,7 marta unumli. Ishlab
chiqarish quvvati hisobidagi solishtirma kapital sarflar tegishlicha 40…15%, klinker
kuydirish tannarxi 20…10% gacha kam. Mamlakatimizdagi Navoiydagi sement,
zavodida ikkita shunday liniyalar bor. Yuqori unumli asbob-uskunalar
qo‘llanilishining katta iqtisodiy samara berishiga Ohangaron sement kombinatida
ishga tushirilgan 7 kilometr uzunlikdagi lentali transportyor yaqqol misol bo‘ladi. U
maydalash fabrikasidan ohaktosh etkazib beradi. O‘n yillar mobaynida bu
transportyor nuqsonsiz ishlamokda. Lentaning tutashadigan qismlari uzilganda
vulkanizatsiya usulida biriktiriladi. O‘n yillar mobaynida umumiy uzunligi 14000
metrlik lentaning 700 metri yoki 5 protsenti almashtirildi. Uch smenali ishda
transportyorga 26 kishi xizmat qiladi. Avtomobil transportiga karaganda,
transportyorda tashilganda xom ashyoning tannarxi kamayib kelmoqda. Texnika
yutuqlarini joriy etishning yana bir yo‘li asosiy texnologik asbob-uskunalarni
modernizatsiyalash buiycha kompleks ishlar olib borishdir. Masalan, Ohangaron
sement zavodlarida pech sovutqichlari va yuritmalarini o‘zlashtirish orqali aylanma
pechlardan foydalanish ancha yaxshilandi, natijada ulardan foydalanish koeffitsienti
1…1,5% ortdi. Bekobod sement kombinatida aylanma pech rekonstruksiya qilindi
(diametri 3 metrdan 3,6 metrgacha kattalashtirildi). Natijada, mehnat unumdorligi
ortdi. Hozirgi kunda boshqa pechlar ham rekonstruksiya qilinmoqda.
1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 3,6x3,3x3,6x150 m o‘lchamli pechlarda katta
rekonstruksiya ishlari olib borish, ularni 170 metrga qadar o‘zaytirish, diametrini esa
4,6-5 metrgacha kengaytirish, takomillashgan klinker sovutgichlar o‘rnatish
pechlarning
samaradorligini
oshiradi.
Bundan
tashqari,
pechlar
yanada
takomillashgan tayanch qurilma konstruksiyalarga, kuydirish jarayonlarini avtomatik
rostlash sistemasi, pechning holatini va korpus qizishini kuzatuvchi apparatlarga ega
bo‘lishi kerak.
Hozirgi vaqtda 5x185 metr o‘lchamli yirik pechlarni modernizatsiya
qilishning eng samarali usullari izlaniyapti. Quvasoy sement kombinatida eski, ish
19
unumi past aylanma pechlarni unumi yuqori pechlar bilan almashtirilishi natijasida
unumdorlik oshdi. Shuningdek, texnologik jarayonlarni takomillashtirish hamda
yangilarini joriy etish asosida ham sement ishlab chiqarish ko‘paymoqda. Chunonchi,
5x185 metr o‘lchamdagi pechlar bilan zamonaviy texnologik liniyalarini ishga
tushirish texnologik asbob-uskunalari og‘irligini 3,6x3x3,6x150 metr o‘lchamli
pechga nisbatan (bir soatdagi unumdorlikning 1 tonnasi hisobida) 15%, qurilish
taxmini 30%, kapital mablag‘larini 12%, mehnat sarfini 2,5%, kuydirish tannarxini
15% kamaytirish imkonini beradi.
To‘rt texnologik liniyaga ega bulgan, yiliga 2,4 million tonna mahsulot ishlab
chikarish quvvatiga ega bulgan 5x185 metr o‘lchamli pechlar bilan jihozlangan
sement zavodlariga nisbatan, quvvati 1,2 million tonna bo‘lgan ikkita shunday
texnologik liniyali zavodlarning 1 tonna quvvatga solishtirma kapital mablag‘lar sarfi
15…20%, tannarxi esa 5% kam, 2,4 million tonna mahsulot ishlab chiqarish
quvvatiga ega bo‘lgan zavod uchun solishtirma kapital mablag‘lar va mahsulot
tannarxini hisobga oluvchi, hamda sement 700 kilometr masofaga tashilgandagi
sarflar 1,2 million tonna mahsulot etkazish quvvatiga ega bo‘lgan va sementni 300
kiliometr masofaga tashiladigan zavod sarflari bilan bir xil. Hozir mamlakatimizda
barcha sementning 50 protsentga yaqini ho‘l usulda ishlab chiqarilmokda. Lekin
yangi texnologik negizida qayta vujudga kelgan va ancha tejamli hisoblangan
«quruq» usulning istiqboli porloq.
Sutkasiga 3000 tonna klinker ishlab chikarish quvvatiga ega bo‘lgan 7x6,4x95
metr o‘lchamli pechda quruq usulda ishlab chikarish texnologiyasini yaratish va joriy
etish muhim ahamiyatga ega (Qizilqumsement zavodi). Mazkur qurilmaning
samarodarligini shundan ham bilish mumkinki, bu usul liniyalaridagi ishchilarning
mehnat unumi hozirda mavjud liniyalardagi ishchilarning ish unumidan taxminan
ikki marta ko‘p. Shu bilan birga 1 tonna klinker olish uchun sarflanadigan yonilgi
1,5…2 marta kamayadi.
20
Bekobod, Quvasoy va boshqa sement zavodlari 60 metrdan 100 metrgacha
uzunlikdagi pechlar bilan jihozlangan. Ularni siklonli issiqlik almashtirgich o‘rnatish
yo‘li bilan quriq usulga o‘tkazish maqsadga muvofiq.
Mamlakatimiz, jumladan, respublikamizdagi sement sanoatining barcha
korxonalarida asosiy texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish, sermehnat ishlarni
mexanizatsiyalashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash borasida ko‘plab tadbirlarni
amalga oshirish belgilangan.
1-jadval
Rekonstruksiya qilingan pechlar mahsulot ishlab chiqarish haqidagi ba’zi
ma’lumotlar (Yujgiprotsement ma’lumotlari)
Rekonstruksiya xarakteri
Pechlar
soni
Klinker ishlb
chikarishning yillik
o‘sishi (ming tonna)
Hamma
pechlarda
Bitta
agregatda
Uzunligi 108 metrgacha bo‘lgan va issiqlik
almashtiruvchi qurilmalarsiz pechlarda, asosan
bug‘lanish zonasi diametrini kengaytirish yo‘li
bilan profilni o‘zgartirish
90
2000
22
Shaxta pechlarida dam berish asbobining
qayishqoqligini oshirish
22
600
27
Qisqa pechlar diametrini 3,6 metrgacha
kengaytirish, shlam konsentratorlari o‘rnatish
30
1500
50
Uzunligi 127 va 118 metrli pechlar diametrini 3,6
metrgacha kengaytirish
30
1500
50
Uzunligi 150 metr bo‘lgan pechlar diametrini 4
metrgacha kengaytirish
7
500
70
21
Ishlab chiqarish jarayonini quruq usulda olib
boriladigan qiska pechlar diametrini 3,6 metrga
qadar kengaytirish, siklonli issiqlik
almashtirgichlar o‘rnatish
6
600
100
Ishlab chiqarish jarayoni quruq usulda olib
boriladigan 3x50 metr o‘lchamli
pechlarni3,6x118 metr o‘lchamli pechlar bilan
almashtirish
-
190
95
Avtomat tarzda ag‘daruvchi vagonlar, toshqol, gips va boshqalarni
bo‘shatuvchi tebranma ag‘dargichlarning qo‘llanilishi mehnat unumdorligini 25%
gacha oshiradi. Masalan, birgina respublikamizning o‘zida tashish, saqlash, ortish-
bo‘shatish jarayonlarida jami sementning 6…8% isrof bo‘ladi. Isroflangan sementni
o‘rtacha bir protsent kamaytirish hisobiga yiliga bir necha ming tonna sement tejash
mumkin.
Pech va kukunlash agregatlarining texnologik jarayonlari avtomatik tarzda
sozlanib turilishi lozim. Hisoblashlardan ma’lum bo‘lishicha, pechlardan (4x150;
4,5x170 va 5x185 metr) ilg‘or zavodlarda erishilgan o‘rtacha progressiv darajaga
etkazib foydalanish ana shunday pechli zavodlar gruppasida ishlab chiqarish
unumdorligini 7…10% ga oshirish imkonini beradi. SHuni ham aytish kerakki,
texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish aylanma
pechlardan ham yaxshi foydalanish imkonini beradi.
Ilmiy tadqiqotlar borasida ham sementchi mutaxassislar oldida katta vazifalar
bor. Bunday tadqiqotlardan muhimi sutkasiga 5000 tonna (soatiga 200 tonna) klinker
ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lgan, aylanma pechli avtomatlashtirilgan liniyada
sementni quruq usulda ishlab chiqarish uchun zaruriy texnologiya va qurilmalar
yaratishdir.
Navoyida ishga tushirilgan sement zavodi 7x6,4x95 metr o‘lchamli aylanuvchi
pechga ega bo‘lgan uchta texnologik liniyada bo‘lib, har biri soatiga 125 tonna
22
klinker etkazib beriyapti. Loyihaviy yillik sement ishlab chikarish quvvatini 3400
tonnaga 1990 yili etkazildi. Ikkinchi bosqichda belgilanganiga ko‘ra, alohida
texnologik jarayonlarning istiqbolini hal etishni hisobga olib, zavodlarning yillik
quvvati 4,6 million tonna bo‘lishi ko‘zda tutilgan. Loyihada keltirilishicha, 3 va 4
liniyani qurish va barcha texnologik jarayonlarda katta quvvatga ega bo‘lgan asosiy
hamda yordamchi asbob-uskunalar ishlatish, xom ashyo aralashmasi tayyorlash, xom
ashyoni maydalash va quritish, klinkerni kuydirish hamda sovitish, sementni
kukunlash va tayyor mahsulotni ortishni o‘z ichiga olgan ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashni ta’minlovchi avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasini
tatbiq etish mo‘ljallangan. Bundan tashqari, changli gazni va havoni tozalash, ish
jarayonida chang chiqaruvchi barcha asosiy hamda yordamchi texnologik jarayonlar
aspiratsiyasining samarali sxemalarini ishlatish ko‘zda tutilgan.
Respublikada ishlab chiqarilayotgan sementning sifat strukturasi yanada
yaxshilanib, sement xillari ham kupayadi. Sementning tez qotadigan, o‘ta
mustahkam, kengayuvchi, plastifikatsiyalanuvchi, gidrofob, manzarali (oq va har xil
rangli) va boshqa qimmatli energiya tejamligi texnologiya buyicha maxsus xillarini
ishlab chiqarish hajmi ancha ortadi.
| 