bob Rangli asbest-sement buyumlar

8 
1 bob. KIRISH 
Xalq xujaligining rivojlanishida qurilish materiallarining ahamiyati juda katta. 
Sanoat va uy-joy qurilishining kun sayin o‘sib borishi qurilish materiallariga bo‘lgan 
ehtiyojni yanada oshirmoqda. Shuning uchun qurilish materiallari hamda ularni 
ishlab chiqarish texnologiyasi, ulardan yasalgan buyumlar tarkibini bilish va 
o‘rganish har bir izlanuvchi-mutaxassis uchun muhimdir. Shu bilan birga, mutaxassis 
kuyidagilarni yaxshi bilishi lozim: a) materiallar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan 
xom ashyo; b) xom ashyoni qo‘shimcha ishlash va buyum tayyorlash jarayoni; v) 
qurilish materiallarining xossalari, ularni sinash usullari va qabul qilish; g) tashish va 
saqlash usullari; d) materiallarning qurilishda, kerakli joylarda ishlatilishi; e) 
materiallarni tejash yo‘llari. 
Qurilish materiallaridan tayyorlangan mahsulot qurilish buyumlari yoki 
konstruksiyalar deb ataladi. G‘isht bloklari, temir-beton buyumlar va konstruksiyalar, 
yog‘och fermalar va boshqalar shular jumlasidandir. 
Qurilish materiallarini ishlab chiqarish va ularni xalq xo‘jaligida ishlatishning 
o‘ziga xos tarixi bor. Eng qadimgi va ko‘p tarqalgan qurilish materiallari gil 
hisoblanadi. Gil qurilish materiali sifatida insoniyat taraqqiyotining boshlang‘ich 
davridayoq ishlatilgan. Vaqt o‘tish bilan inson gildan har xil shakldagi buyumlar 
tayyorlashni va ularning mustahkamligini oshirish maqsadida uni kuritish hamda 
kuydirishni o‘rgangan. 
Bog‘lovchi moddalarning bundan 4-5 ming yil avval sun’iy yo‘l bilan hosil 
qilinganligi ma’lum. Misr, Gretsiya, Rim va Vavilonda ohak qorishmasi va gidravlik 
qo‘shimchalardan tayyorlangan beton inshoatlar qadimgi vaqtlardan hozirgi 
davrgacha saqlanib kelmoqda. Bunday inshotlarning ichki va tashqi qismini bezashda 
metall chiqindilaridan yasalgan naqshdor koshinli buyumlar ishlatilgan. Injenerlik 
inshoatlari uchun-gil, tosh, yog‘och to‘sinlar; turar joy uchun-qamich, palma shoxlari 

9 
va boshqalar ko‘plab ishlatilgan. Misr va Mesopotamiyada bundan 5-6 ming yil avval 
yasalgan shisha buyumlar topilgan. 
Mamlakatimizda turli binokorlik materiallari ishlab chiqarish juda qadimdan 
boshlangan. 
Binokorlar o‘rtasida asta-sekin g‘isht teruvchilar toshtaroshlar, ohak 
tayyorlovchilar va boshqa kasb ustalari ajralib chiqadi. Shahar devorlari, minoralar, 
masjid va qasrlar (masalan Buxoro, Samarkand, Xiva yodgorliklari) kabi inshoatlar 
qurilish materiallariga bo‘lgan ehtiyojni oshirgan. Eramizdan oldingi to‘rtinchi asrda 
qurilgan qadimgi Xorazm chor atrofi qalin devorlar bilan chikilgan to‘rtta o‘rab 
silindrsimon minoradan iborat. Minoralarning usti tekis qilib ishlangan. Bunday 
inshoatlarni qurishda qo‘shilmalar bilan ganch qorishmasi va giltuproqdan pishirilgan 
yapolaq g‘ishtlar hamda tabiiy toshlar ishlatilgan. 
Qorishma 
tayyorlashda 
mamlakatimiz 
o‘zbek quruvchilari xilma-xil 
qo‘shilmalardan keng foydalanganlar. Jumladan, vulkon shishasi, oq gil (kaolin). 
Hayvon qoni, tuxum sarig‘i, suyak elimi, shirali moddalar qorishmalarining 
mustahkamligi va chidamliligini oshiruvchi modda vazifasini o‘tagan. 
Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi, Qo‘qondagi Xudoyorxon saroyini 
qurishda bunday qorishmalar bilan birga chang-g‘isht qorishmasidan va ohak-g‘isht 
qorishmasidan iborat betonlar ko‘p ishlatilgan. 
XIX asrning oxiri va XX asrning boshidan esa sement sanoati tez taraqqiy eta 
boshladi. 
Sementning ixtiro qilinishi beton xossalarining yaxshilanishiga, binobarin, 
qurilish texnikasida yangi davr ochilishiga olib keladi. Gidrotexnik inshoatlarni 
qurish zarurati suvga chidamli bog‘lovchi moddalar izlashni talab etsa, temir-beton 
konstruksiyalarning qurilishda keng ishlatilishi portlandsementning yangi, tez 
qotuvchi, mustahkam turlarini yaratish ehtiyojini tug‘dirdi. Sementning mineral suvi 
ta’sirida buzilishi aniqlangach, bu boradagi tadqiqotlar natijasida yangi sement turi-
sulfatga chidamli portlandsement ixtiro qilinadi. Natijada qurilish materiallari ishlab 
chikarish bir necha marta ortdi. Mahsulotning sifati yaxshilandi, assortimenti kupaydi 
va yangi texnologik usullar joriy qilindi. 

10 
Hozirgi qurilish materiallari ishlab chikaradigan korxonalar yuqori unumli 
mashinalar bilan jihozlangan. Ishlab chiqarishdagi deyarli barcha texnologik 
boskichlar mexanizatsiyalashtirilgan. Ko‘pgina korxonalarda esa avtomatik 
boshkaruvli konveyerlar ishlamoqda.
Temir-beton konstruksiyalarning vazni va ularga sarflanadigan material sarfini 
kamaytirish, chidamlilik muddatini oshirish, keng yuzali va yupqa konstruksiyalar 
yaratish, mustahkamligi yuqori bo‘lgan betondan foydalanish hozirgi kundagi asosiy 
vazifalardan biridir, bu esa sement sifatini yanada yaxshilash va uning markasini 
oshirishni taqozo etadi. Beton va temir-beton ilmiy tadqiqot instituti 
tadqiqotchilarining fikricha, 300 markali beton tayyorlashda 400 markali 
portlandsementga nisbatan 500 va 600 markali portlandsement ishlatish quyidagi 
samarani beradi: sement sarfi 20% gacha kamayadi, zavodlarda buyumlarga issiqlik 
yordamida ishlov berish muddati 3…4 soat qisqaradi, ayni vaqtda texnologik 
liniyalarning unumdorligi va metall qoliplar ishlatilish tezligi ortadi, shu koliplarga 
bo‘lgan ehtiyoj 15…20% kamayadi, monolit betonning qotish muddatini qisqartirish 
hisobiga tayyor konstruksiyalarni topshirish muddati taxminan 20% ga qisqaradi. 
Nihoyat, yuqori markali betonlardan keng ko‘lamda foydalanish konstruksiyalarda 
material sarfini qariyb 20% va ularning tannarxini 8…10% kamaytirish imkonini 
beradi. Bu ishlarni amalga oshirish 500, 600 va undan yuqori markali sementlarni 
ishlab chiqarishga ko‘p jihatdan bog‘liq. Shunday qilib, sement aktivligining bir 
markaga ortishi (10MПa) uni ishlab chiqarish miqdorini taxminan 15% ko‘paytirish 
bilan barobar. Binobarin, beton konstruksiyalarining xilma-xilligi, qurilish ishlari 
sharoitining o‘zgaruvchanligi va turli noqulay muhit omillari mutaxassislar oldiga 
maxsus texnik xossaga ega bo‘lgan sement ishlab chiqarish vazifasini qo‘yadi. 
Hozirgi vaqtda gidroelektrostansiya va transport inshoatalarida, oddiy va 
oldindan zo‘riqtirilgan temir-beton buyumlar sanoatida, dengiz va okeanda olib 
boriladigan qurilishlarda, avtomobil yo‘llari va aerodrom qurilishlarida, neft va gaz 
quduqlarini burg‘ulashda, asbotsement mahsulotlari, o‘tga chidamli beton va 
boshqalar ishlab chiqarishda maxsus sementlar keng ishlatilmoqda. Bulardan 

11 
tashqari, ular har qanday ob-havo sharoitida, yilning turli faslida ishlatilishi mumkin. 
Qurilish ishlarida texnikaning taraqqiyoti qurilish usullarini yanada takomillashtirish 
va avvaldan ishlatilib kelingan ayrim qurilish materiallari o‘rniga yangi qurilish 
materiallari ishlab chiqarishni talab etadi. 
Maxsus sementlar yaratish va ularni ishlab chiqarish sohasi sementshunoslik 
fani va texnologiyasining jadal sur’atlarda rivojlanishiga sabab bo‘ladi. O‘zining 
kimyoviy va mineralogik tarkibiga ko‘ra bir-biridan farqlanadigan bunday 
sementlarga ehtiyoj yildan-yilga o‘sib bormoqda. Shu ehtiyojni hisobga olib 
O‘zbekiston olimlari sement sanoatchilari bilan hamkorlikda mahalliy xom ashyo 
sifatida O‘rta Osiyo respublikalari uchun zarur bo‘lgan maxsus sementlar yaratib, 
ishlab chiqarishga tavsiya etdilar. Sement ishlab chiqarish silikatlar kimyoviy 
texnologiyasi sohalaridan biri bo‘lib, dastlabki xomashyoni kuydirilishida hosil 
bo‘lgan klinker, maydalangandan so‘ng suv bilan o‘zaro ta’sirga kirishib toshsimon 
modda hosil bo‘lishi fizik-kimyoviy jarayonlariga asoslanadi. 
Beton tayyorlash texnologiyasini mukammalashtirishda o‘zbek olimlarining 
ishlari alohida o‘rin tutadi. 
O‘zbekistonda portlandsement xossalarini o‘rganish va ularning ishlab 
chiqarish texnologiyasini takomillashtirishda ko‘pgina ilmiy tekshirish institutlari va 
laboratoriyalari hamda oliy o‘quv yurtlari ish olib bormoqda. Respublikamizda juda 
ko‘p mahalliy sement turlarini o‘rganish va ishlatishga doir adbiyotlar nashrdan 
chiqgan. 
O‘zbekiston, sement sanoatining birinchi to‘ng‘ich Bekobod sement zavodi 
(qurilgan 1926 yildan) hozirgacha o‘tgan vaqt ichida zamonaviy va to‘la 
avtomatlashtirilgan og‘ir industriya rayoniga aylandi. Respublikamizdagi qurilish 
materiallari, ayniqsa sement ishlab chiqaruvchi zavodlar yuqori unumli mashina va 
agregatlar bilan jihozlangan. Ayniqsa qurilish materiallarining «noni» bo‘lgan 
portlandsementning salmog‘i ancha ortmoqda. 
O‘zbekistonda katta hajmdagi qurilish ishlari va qurilish ishlarini 
industrialashtirish qurilish materiallari sanoatini yanada rivojlantirish zarurligini 

12 
taqozo etmoqda, shu jumladan asbestsement materiallari va buyumlarini ishlab 
chiqarish miqdorini oshirish zarurligini ko‘rsatmoqda. 
Qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoatida asbestsement buyumlari ko‘zga 
ko‘ringan o‘rinlarni egallab kelmoqda va fuqaro uy-joy va qurilish sanoatida keng 
qo‘llanishga ega bo‘lmoqda. Qurilish materiallari ichida asbestsement buyumlari 
qator ijobiy xossalari tufayli birinchi o‘rinlaridan birini egallab kelmoqda. 
Mustahkamlik, o‘tga chidamlilik, havoga turg‘unligi, engilligi kabi xossalari 
asbotsementlarning chidamligini ta’minlab kelmoqda. Unga turli shakllarni 
berishning qulayligi, turli-tuman shakldagi qurilish materiallarni olish mumkinligi 
asbestsement buyumlarini ishlatish soxalarini kengaytirishga imkon bermoqda. 

Download 6,08 Mb.