4-§ Gips bog‘lovchilarining qotishiga qo‘shilmalarning ta’siri
Qotish xususiyatiga ko‘ra gips bog‘lovchilari ikkiga bo‘linadi: tez qotuvchi
gips bog‘lovchilari (qurilish, o‘ta mustahkam, qolip va meditsina gipslari); sekin
qotuvchi (angidritli sement va yuqori darajada kuydirilgan gips) gips bog‘lovchilari.
Gipsning tishlashish va qotish vaqtlari xom ashyoning xossasi, uni tayyorlash
sharoiti, saqlanish muddati va sharoitiga, qo‘shiladigan suv miqdori (suv bilan gips
nisbati — C/G) bog‘lovchi modda va suvning temperaturasi, aralashtirish
sharoitlariga va ular tarkibida biror qo‘shilmalarning borligiga bog‘liq.
42
Rolandning fikricha, gipsda uning eruvchanligining kuchaytirish yoki
sekinlatish imkonini beradigan moddalarning borligi gidratatsiyaning tezlashishi yoki
sekinlashishi uchun sharoit yaratadi. Uning ta’qidlashicha, gidratatsiya tezligi ham
erigan modda tabiatiga, ham uning eritmadagi konsentratsiyasiga bog‘lik. Gipsning
(yarim
gidratning)
eruvchanligini
kuchaytiruvchi
moddalar—tezlatgichlar,
eruvchanligini susaytiruvchi moddalar — sekinlatgichlar hisoblanadi.
Noorganik va organik birikmalar qo‘shilmasining gips eruvchanligiga,
tishlashish vaqti va qurilish gipsining mustahkamligiga ta’sirini o‘rgangan Riddel
ham shunday xulosaga kelgan. Masalan, NaCI tuzi yarim molekula suvli gips va
ekstrix-gips gidratatsiyasi tezlatgichi bo‘lib, angidritga ta’sir etmaydi. CaCl
2
esa
yarim molekula suvli gipsga ta’sir qilmaydi, lekin ekstrix-gips va angidrit
gidratatsiyasini sekinlashtiradi. MgCl
2
tuzi yarim molekula suvli gipsni
gidratatsiyasini tezlashtiradi, ekstrix-gips va angidritni sekinlashtiradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, tishlashishni sekinlatgich va tezlatgichlar gips
buyumlarining natijaviy mustahkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq ayrim sirt-
aktiv
moddalardan
o‘rtacha
miqdorda
(0,1...0,3%)qo‘shish
buyumlar
mustahkamligining faqat ularni yumshatuvchi faktor sifatida va suv-gips nisbatining
kamayishy hisobigagina emas, balki hosil bo‘layotgan ikki gidrat kristallarining
adsorbsion modifikatsiyasi hisobiga ham ortishiga imkon beradi. Shuningdek, sirt-
aktiv qo‘shilmalar yordamida, gipsning doimiy sarfi o‘zgarmagan sharoitda, beton
aralashmasining xarakatchanligini oshirish mumkin.
So‘nggi vaqtlarda qotish jarayonini vaqt davomida normaga solish uchun
ba’zan sirt-aktiv moddalar va stabilizatorlar bilan birgalikda turli polimer moddalar
ishlatilmoqda. Masalan, J.P.Dokukina yarim gidratning tishlashish tezligini
sekinlashtirish uchun dikarbon kislotalar sopolimerlaridan foydalanishni tavsiya etdi.
Ular sirt-aktiv modda bo‘lib, faqat tishlashish vaqtini sekinlatibgina qolmay, balki
polimerlangandan so‘ng turli strukturalarning hosil bo‘lishiga imkon beradi, bunday
strukturalar qotayotgan gipsning fizik-mexanik xossalariga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi.
43
Ko‘pgina qo‘shilmalar, masalan, sulfit-spirt bardasi va ayniqsa, natriy abietat
havo tortuvchi moddalar hisoblanadi, bu moddalar betonga qo‘shilganda beton
aralashmasida bir tekis tarqalgan havo pufakchalari soni ortadi. Ana shunday
qo‘shilmalardan foydalanish betonning sovuqqa chidamliligini oshiradi. Shuni ham
aytib o‘tish muximki, hamir elastik holatda bo‘lgan va qattiq strukturali sinchlari
bo‘lmagan dastlabki davrda asosan kontraktatsiya va sedimentatsiya hisobiga
betonning reaksiyaga kirishishi ko‘zatiladi. Hosil bo‘layotgan ikki gidratning keyingi
shiddatli kristallanish davrida qotayotgan sistema kengaya boshlaydi. Organik
sekinlatgichlar, odatda, qotish vaqtida gipsning qisqarishiga olib keladi, qattiq
strukturali sinchni erta hosil qiluvchi tezlatgichlar esa, aksincha, gipsning
kengayishiga imkon beradi.
Gipsga qo‘shilma sifatida sekinlatgich va tezlatgichlardan foydalanish tarkibiy
qismlardan xar birining xossalaridan foydalanishga imkon beradi. Shunday qilib,
qo‘shilmalarning ta’sir qilish xususiyatini bilgan holda qotayotgan gipsning hajmiy
deformatsiyasi miqdorini kerakli yo‘nalishda normaga solib turish mumkin.
Gipsning tishlashish tezligini kamaytirish va buyumlar mustahkamligini
oshirish uchun Shasseven suv-gips qorishmasi temperaturasini 80
o
C dan yuqori
temperaturada saqlab turishni tavsiya etdi, bunda u yarim gidrat bilan to‘yingan va
ikki gidratga nisbatan o‘ta to‘yingan qorishmada temperatura qancha yuqori bo‘lsa,
undagi gips shunchalik o‘zoq vaqt kristallanmay turishiga asoslangan. Yarim gidrat
bilan to‘yingan qorishma temperaturasining pasayishi gipsning kristallanishini
tezlashtiradi. Shassevenning ko‘rsatishicha, qorishmada 80°C temperaturada ikki
gidratning kristallanish tezligi 16°C temperaturadagiga nisbatan 30 marta kam.
70...88°C dan, yuqori temperaturagacha qizdirilgan gips aralashmasi bir necha soat
davomida harakatchan bo‘lib turaveradi (agar temperatura kerakli rejimda saqlab
turilsa). Bunda gips sovitilganda mustahkamlik kamaymay, normal tishlashish
kuzatiladi. Shasseven o‘tkazilgan tajribalarning natijalari amaliy ahamiyatga ega,
chunki bunda qorilgan yoki qoliplovchi agregatda turgan gipsning
44
tishlashishini ma’lum vaqt kechiktirish hamda ko‘plab miqdorda gips va gips-beton
aralashmalari tayyorlash imkoni tug‘iladi. Bundan tashqari, qorishma tayyorlashda
suvni kam ishlatish mumkin bo‘ladi, buning natijasida esa buyumlarning
mustahkamligi ortadi.
Gipsning qotish jarayonida uning hajmi taxminan 1 % kengayadi. Bu esa,
gipsdan me’morchilik buyumlari tayyorlashda, yoriqlarni berkitishda va boshqa
maqsadlarda foydalanishga qulaylik yaratadi. GOSTda ko‘rsatilishicha, qurilish gipsi
tishlashishining boshlanishi 4 minutdan keyin, oxiri esa 6 minutdan 30 minutgacha
davom etishi kerak. Demak, qurilish gipsi tez tishlashadigan va tez qotadigan
bog‘lovchi moddadir.
Bu hol bir qancha noqulayliklarga sabab bo‘ladi, chunki qorilgan gipsni
tishlashib qolmasdan ilgari ishlatish lozim. Agar tishlashishi jarayoni buzilsa, hosil
bo‘layotgan kristall o‘simtalari parchalanib ketadi va mustahkamligi keskin
kamayadi. Shu sababli gipsni tishlashgunga qadar ishlatib tugatish uchun yoki oz-oz
miqdorda qorish yoxud gipsga tishlashish jarayonini susaytiruvchi moddalar qo‘shish
mumkin.
Gipsning tishlanish vaqtini uzaytirish uchun unga maxsus susaytirgichlar
qo‘shiladi. Kolloid eritma hosil qiluvchi, yarim suvli gipsning (zichligi 2500…2800
kg/m
3
, uyum tarzidagi hajmiy massasi 800...1100 kg/m
3
, zichlashtirilgan holdagi
hajmiy massasi 1250...1450 kg/m
3
) erish tezligini susaytiruvchi va, natijada ikki
molekula suvli gipsning kristallanishini kechiktiruvchi materiallarga suyak elimi,
kozein, jelatin, glitserin, magniy, kalsiy tuzlari misol bo‘ladi. Gipsning tishlashish
vaqtini uzaytirish uchun 60°S gacha isitilgan suv ham ishlatish mumkin.
Zavodlarda gipsdan binoqorlik buyumlari tayyorlash va ularni sovuqda qotirish
uchun qurilish gipsining tishlashishini tezlashtirish talab etiladi. Buning uchun
qurilish gipsiga ikki suvli gips, osh tuzi, kaliy sulfat, sulfat kislota, ishqorlar,
kremniy-ftoridli kaliy va boshqa bir qancha moddalar qo‘shiladi.
Qurilish fosfogipsi havoda qotadigan bog‘lovchi modda bo‘lib, suv ichida
quriladigan inshootlarda undan foydalanib bo‘lmaydi, chunki bunda qotish vaqtida
45
hosil bo‘ladigan ikki suvli gips erib, kristall o‘simtalari parchalanib ketadi va
mustahkamligi keskin kamayadi.
Gips qayta quritilganda uning mustahkamligi yana tiklanadi. Gipsdan
tayyorlangan mahsulotning suvga bu qadar chidamsiz bo‘lishining asosii sababi
shundaki, suv pardalarining qotgan gipsdagi kristall strukturalari ayrim elementlarni
ajratib, parchalovchi ta’sir ko‘rsatadi. Gipsdan tayyorlangan mahsulot yog‘ingarchilik
va namlikdan saqlansa, u uzoqqa chidaydi. Nam muhitda tayyorlangan gipsli
buyumlar o‘z mustahkamligini 50% gacha kamaytiradi. Suvda chidamlilik
xususiyatini oshirish uchun gipsdan tayyorlangan buyum va qismlar suv ta’sir
etmaydigan moddalar bilan shimdiriladi, ularning sirti bo‘yaladi yoki gipsga
so‘nmagan ohak, sement, shlak va tosh uni, kul yoki tuyilgan domna shlagi kabi
moddalar qo‘shiladi.
Qurilish gipsi ko‘proq tuyilsa, juda mayin va tez tishlashuvchi qolipbop gips
hosil bo‘ladi.
Qurilish gipsi o‘z sifatiga ko‘ra ikki navga bo‘linadi. Gipsning' cho‘zilishdagi
mustahkamlik chegarasi 40x40x160 mm o‘lchamli qolipga quyib tayyorlangan
namunalarda aniqlanadi. GOST talablarini qanoatlantiradigan gips qorishmasini
tayyorlash uchun suv miqdoriga katta ahamiyat berish kerak.
1-nav qurilish gipsini suv bilan qorishtirilganda 1,5 soat vaqt o‘tgach,
siqilishdagi mustahkamlik chegarasi kamida 4,5 MPa, 2- nav gipsniki esa 3,5 MPa
bo‘lishi kerak.
Gipsning qotishi. Gipsning qotish jarayoni uning gidratatsiyalanishi bilan
boshlanadi, ya’ni bunda yarim molekula suvli gips qaytadan kristall holatdagi ikki
molekula suvli gipsga aylanadi:
CaSO
4
0,5H
2
O+1,5H
2
O=CaSO
4
2H
2
O
Aslida gipsning qotishi uchun kam suv talab qilinsaham, gips qorishmasini
ishlatish qulay bo‘lishi uchun suv ko‘proq solinadi. Buyumning mustahkamligini
oshirish uchun undagi ortiqcha suv quritish yo‘li bilan yo‘qotiladi.
46
Akademik A.A.Baykovning nazariyasi bo‘yicha, gips qotayotganda asosan,
kuyidagi fizik-kimyoviy jarayonlar ruy beradi. Yarim molekula suvli gips suvda
qisman erib, ikki molekula suvli kiyin eruvchan gips hosil qiladi . Gips zarrachalari
| 