55
3-bob Fosfogipsning fizik-kimyoviy xossalari, undan qurilish
materiallari sanoatida foydalanish imkoniyatlari
1-§. Fosfogipsning tarkibi,tuzilishi vafizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish
Turli konlardagi fosfor rudalari o‘zlarining mineralogik tarkibi, strukturasi,
tuzilishi, aralashmalarning tarkibi va miqdoriga qarab fizik va kimyoviy xossalari
bo‘yicha bir-biridan farq qiladi hamda ikki asosiy turga - apatit va fosforit kabi fosfor
rudalariga bo‘linadi.
Apatit rudalari asosan kalsiy-ftorapatit 3Ca(PO
4
)CaF
2
shuningdek gidrosilapatit
3Ca(PO
4
)Ca(OH)
2
dan tarkib topgan. Apatitdan tashqari, ularning tarkibida nefelin
(Na,K)
AlSiO
4
nSiO
2
aralashmalari,
egirin
NaFe(SiO
3
)
2
,
titanomagnetit
Fe
3
O
4
FeTiO
3
TiO
2
, ilmenit FeTiO
3
, sfen CaTiSiO
5
, dala shpatlari va boshqalar bor.
Fosforitlar uchun mayda kristalli tuzilma, yuqori disperslik va zarrachalar g‘ovakligi
xos.
Koratov fosfor rudalarining modda tarkibi va tuzilishi xilma-xildir. Fosfat-
karbonat, fosfat-kremniyli fosfor rudalari keng tarqalgan bo‘lib, ular yagona fosforitli
muhitda mavjuddir. Ular mineralogik jihatdan juda xilma-xil bo‘lib, asosan
kremnezem (qumtuproq) fosfati, alyumosilikatlar va temirli minerallar aralashmalari
bo‘lgan karbonatlardan tarkib topgan. Koratov fosforitining kimyoviy tarkibi magniy
miqdorining ko‘pligi bilan ajralib turadi.
Fosfor kislotasi - murakkab konsentratsiyalangan, fosfor o‘gitlar va boshqa
fosforli birikmalarni ishlab chiqarishda asosiy yarim mahsulotdir. Uni olishning eng
ko‘p tarqalgan usuli - oltingugurt kislota bilan ajratib olinadigan (ekstraksion) usul
bo‘lib, bunda tabiiy fosfatlarga oltingugurt kislota ta’sir ettirilib, parchalanadi va
fosfor kislota eritmasidan hosil bo‘ladigan qattiqholatdagi kalsiy sulfat ajratib olinadi.
Ekstraksiyaning texnologik ko‘rsatkichlari, asosan harorat va fosfat kislota
konsentratsiyasiga qarab kalsiy sulfatning turli kristallgidratlari: digidrat, nimgidrat
va angidrit cho‘kindiga tushishi mumkin. Shunga muvofiq ravishda, fosfat kislota
ishlab chiqarishning digidrat, nimgidrat va angidrit usullari farqlanadi. Ularning har
56
birining mohiyati - fosfat etarli darajada to‘la parchalanishi, olinadigan pulpaning
ajratilishi va cho‘kindidan fosfat kislotasini yuvib olishdan iborat.
Qoratov fosforitlari - dengiz suvidan oqib chiqib, cho‘kish natijasida hosil
bo‘lgan va tarkibida kalsiy fosfatdan tashqari, glaukonit, limonit, kalsit, dolomit,
magniyli silikatlar, alyumosilikatlar, kaolin, dala shpatlari, kvars, granit va organik
moddalar mavjud bo‘lgan cho‘kindi jinslardir. Fosforitlarning petrografik tahlili
shuni ko‘rsatadiki, bu jinslarning katta qismi mayda kristalli mo‘rt (amorf)
fosfatlardan iborat bo‘lib, tarkibida bir oz aralashmalar ham mavjud bo‘ladi.
Qoratov fosforitlari kimyoviy tarkibi quruq modda tarzida hisoblanganda
quyidagicha, foiz hisobida:
Erimaydigan qoldiq - 10-18%
P
2
O
5
- 24-26 Fe
2
O
5
- 1,3
CaO - 35-42 Al
2
O
3
- 1,3
MgO - 0,5-50 F - 2,1-2,8
CO
2
- 3,1
Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasida fosfor kislota Koratov
fosforit uniga oltin gugurt kislota ta’sir ettirilishi natijasida parchalanishi va kalsiy
sulfatning digidratko‘rinishida cho‘kish usuli bian ajratib olinadi. Oltin gugurt kislota
fosforit uni bilan aralashtirilganda fosfor kislota hosil bo‘ladi va kalsiy sulfat digidrat
cho‘kindisiga tushadi (pulpa-suspenziya).
Fosforit unining parchalanishi quyidagi tenglama bo‘yicha boradi:
Ca
5
F/PO
4
/
3
+5H
2
SO
4
+H
3
PO
4
+ag=5CaSO
4
2H
2
O+/n+3/H
3
PO
4
+HF+ag
cho‘kindi
eritma
Cho‘kindi asosan ikki molekulali suvli kalsiy sulfat (CaSO
4
2H
2
O) dan iborat
bo‘lib, parchalanmay qolgan fosfat, fosfor nordon tuzlar va silikatlar aralashmasidan
tarkib topgan. Aralashmalarning miqdoriy tarkibi dastlabki xom ashyoning
mineralogik tarkibi, ishlab chiqarishning qay darajada yo‘lga qo‘yilganligi va asbob-
uskunalarning sozligi, texnologiya intizomiga rioya etilishi va hokazolarga
57
bog‘liqdir. Silikatlar kislota ta’sirida oson parchalanib, eritmaga Na, K, Al ionlari va
kremniy kislotasini ajratib chiqaradi.
Kremniy kislota ftorli vodorod bilan o‘zaro reaksiyaga kirishadi:
6HF + SiO
2
= H
2
SiF
6
+ 2H
2
O
Ftor kislota eritmasi ustida H
2
SiF
6
bug‘larning qayishqoqligi harorat va H
3
PO
4
konsentratsiyasining ko‘tarilishi bilan ortibboradi. Buning natijasida fosfat kislota
ishlab chiqarishning turli sharoitlarida fosfatlar parchalanayotganida ajralib
chiqayotgan ftorli gazlar miqdori birxil bo‘lmaydi:
H
2
SiF
6
+ SiO
2
+nH
3
PO
4
+ ag= 3SiF
6
+nH
3
PO
4
+ag
H
2
SiF
6
+ H
3
PO
4
+ ag= SiF
4
+2HF+nH
3
PO
4
+ag
Fosfor kislota ishlab chiqarish sharoitlarida SiF
4
HF ga nisbatan kata
qayishqoqlikka ega, shu sababli chiqayotgan ftorli kremniy kislota cho‘kindisi va
gazlarda H
2
SiF
6
eritmasi hosil bo‘ladi.
3SiF + nH
2
O= SiO
2
+ nH
2
O + H
2
SiF
6
cho‘kma
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, fosfogipsdagi ftor tarkibi 0,1-0,4 % dan
oshmaydi. Fosfogipsning namligi karusel va kum filtrning ish sifatiga bog‘liqbo‘lib,
30 dan 40% gacha o‘zgaribturadi.
Nam fosfogipsning xajm og‘irligi yumshoq xolatda 0,531 dan 0,581 t/m
3
gacha
o‘zgaribturadi va o‘rtacha 0,556 t/m
3
ni tashkil etadi;
Doimiy og‘irlikkacha quritilgan fosfogipsniki yumshoq holatda hajmiy massasi -
0,508 dan 0,526t/m
3
gacha, o‘rtacha - 0,517 t/m
3
gacha. Olmaliq “Ammofos” ishlab
chiqarish birlashmasining fosfogipsi tashqi ko‘rinishi bo‘yicha – ipaksimon tovlanib
turadigan kulrang oson guvalanuvchi materialdir. o‘z igaxoshidi bor, tuzilishi
yumshoq, teksturasi tartibsiz, strukturasi bitta mineraldan tarkib topgan, salgina
namroq material orasi yumshoq massadan tarkib topgan guvalalardan iborat.
Quritilgan holatda bu – mayda dispers kukundir. 3-chi jadvalda fosfogipsning
donadorlik o‘lchov tarkibi berilgan.
Elakdan o‘tkazish tahlil ma’lumotlari bo‘yicha fosfogipsning eng ko‘p fraksiyasi
1,6 - 0,4 va 0,16 -0,1 mm o‘lchamdagi zarrachalardan iborat. Fraksiya tarkibida 50
58
mk dan kam bo‘lganlari - 2-3% ni tashkil etadi. Tabiiy sharoitlarda quritilgan
fosfogipsning solishtirma og‘irligi, tabiiy ikki molekulali suvli gipsnikiga o‘xshaydi,
2,34-2,36 g/sm
3
. Xavo o‘tkazish usuli bilan aniqlangan solishtirma yuzasi 3100-3500
sm
2
/g oraligida o‘zgarib turadi.
Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasi fosfogipsidan sement
sanoatida foydalanish maqsadida tadqiqot uchun turli joylardan oltita fosfogips sinov
namunalari tanlab olindi. Turlicha usullar bilan fosfogipsning tarkibi, tuzilishi va
xossalari har tomonlama o‘rganildi.
2-jadval
Fosfogipsning granulometrik (donadorlik o‘lchovi) tarkibi
(M.A. Axmedov ma’lumotlariga ko‘ra)
Elaklar
Tavsifi
Elakdagi qoldiq, %
Olmaliq fosfogipsi
Voskrese-
nsk
fosfogipsi
Elak (to‘r)
lar №
G‘ovak
elak
ko‘zlari
soni
Sinov
namunasi
№ 1
Sinov
namunasi
№ 2
Sinov
namunasi
№ 3
o‘rtacha o‘rtacha
2,5
11,2
5,56
5,15
6,04
5,58
0,23
1,6
23,8
8,85
9,11
8,92
8,96
1,19
0,4
331
37,66
36,50
37,36
36,17
1,68
0315
494
2,06
2,10
1,92
2,03
1,68
016
1480
9,96
9,85
9,05
9,62
9,81
01
3400
28,10
28,01
27,73
27,94
-
0063
8270
5,40
5,95
6,03
5,79
37,73
005
13900
1,25
2,00
1,73
1,66
5,75
Elakdan
59
o‘tkazildi,
g/sm
2
13900
1,16
1,33
1,22
1,23
42,58
Jami
100,0
100,0
100,0
100,
100,
Elakning 1 sm
2
to‘rdagi ko‘zlar soni
Tanlab olingan namunalar namligini yo‘qotish uchun uch sutka davomida
eksikatorda konsentrlangan oltingugurt kislota ustida tutib turildi. Keyin ular
yaxshilab maydalanib, kimyoviy, rentgenografik, petrografik va termografik tahlil
qilindi.
Fosfogipsning kimyoviy tarkibi (2-jadval) doimiy bo‘lib, asosan ikki molekulali
suvli gips bilan kremnezem (qumtuproq) aralashmasi hamda oz miqdordagi P
2
O
5
,
R
2
O
3
dan tarkib topgan. Gigroskopik namligi 30,87-33,05 %, gidrat suvi 18,1 - 19,8%
oraligida o‘zgarib turdi. Ikki molekulali suvli gipsning hisoblangan miqdori 88-95%.
Sement qotish jarayonida, ayniqsa dastlabki bosqichida suvda eriydigan P
2
O
5
ning ahamiyati katta. Ma’lumotlar shuni ko‘rsatayaptiki, sementga fosfogips bilan
qo‘shiladigan suvda eriydigan P
2
O
5
ning tarkibi 0,1 foizdan oshmasligi kerak.
Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasida fosfogipsidagi suvda
eruvchan P
2
O
5
miqdori 0,36-0,95% o‘rtasida (2-jadval). Fosfogipsdan tishlashish
muddatlari rostlagichi sifatida foydalanilganda ikki molekulali suvli gips (3-7%)
o‘rniga sementdagi suvda eruvchan P
2
O
5
miqdori 0,011-0,066% ni tashkil etadi.
Olingan rentgenogrammalar tahlili ma’lumotlariga qarab turli vaqtlarda har xil
joylardan olingan barcha fosfogips sinov namunalari kristall strukturasi bir-biriga
yaqinligini ko‘rish mumkin. Rentgenogrammalarda asosan ikki molekulali suvli gips
va aralashmalarning asosiy massasini tashkil etuvchi kvars ekanlgi kuzatildi.
Fosfogips qizdirilgan vaqtda kristallanish suvini yo‘qota boshlaydi. 150
0
C
darajadagi-haroratda qizdirilganda ikki molekulali suvli gipsning difraksion
maksimumlari jadalligi kamayadi, nim suvli kalsiy sulfatga javob beradigan yangi
chiziqlar: 5,96; 2,97; 2,78; 1,83; 1,65; Å paydo bo‘ladi. 200
0
C dagi haroratda
qizdirilganda fosfogips tarkibidagi ikki molekulali suvli gips nimsuvliga va qisman
angidritga aylanadi.
60
250
0
C va undan yuqori haroratda ikki molekulali suvli gips chiziqlari jadalligi
nihoyatda kamayadi. Xarorat 400
0
C gacha ko‘tarilganda angidritning yanada jadalroq
chiziqlari paydo bo‘ladi. Xarorat 1250
0
C gacha va undan yuqori darajaga
ko‘tarilganida kvars chiziqlari yo‘qoladi, bu SiO
2
ning CaO bilan o‘zaro ta’sir etib,
kalsiy silikati hosil bo‘lganidan dalolat beradi. Xarorat 1300 va 1400
0
C gacha
ko‘tarilganida angidritdan tashqari 2,68 A
0
chizigi kuzatiladi, u qattiq silikofosfat
kalsiy eritmasiga to‘g‘ri keladi.
3-jadval.
Fosfogips turlicha sinov namunalarining kimyoviy taxlili, foiz hisobida
SiO
2
Al
2
O
3
Fe
2
O
3
CaO
MgO
SO
3
P
2
O
5
Na
2
O
K
2
O
Q.P.Y
.550
0
C
Suvda
eriydiga
n P
2
O
5
Olmalik kimyo zavodi
10,12 0,68
0,83 34,78 kuchs
iz
41,24 1,33
0,40 0,33 7,85
0,48
97,56
13,75 0,58
0,68 31,33 kuchs
iz
44,43 2,00
0,25 0,14 6,50
0,95
99,56
10,17 0,84
0,30 33,16 0,44 46,24 1,84
0,15 0,17 6.85
0,62
100.1
6
10,39 0,75
0,60 33,66 0,20 48.19 1,04
0,15 0,17 5,00
0,36
100,1
5
8,50
0,96
0,64 31,89 0,51 44,32 2,23
0,16 0,12 10,47
0,52
99,80
10,16 1,05 kuchs
iz
32,44 kuchs
iz
45.28 1.91
0,21 0,24 6,25
0,53
97,54
Voskresensk kimyo zavodi
0,23
0,31
0,21 31,35 0,28 45,34 1,50
0,14 0,03 19,50
0,48
98,98
Q.P.Y.-qizdirish paytidagi yo‘qotma.
61
Fosfogipsning differensial termik analizi (D.T.A.) egri chiziqlari 100-180
0
C
oraligida paydo bo‘ladigan ikki molekulali suvli gipsning yorqin namoyon
bo‘ladigan degidratatsiyasi ikki endotermik effektiga ega. Fosfogipsning birinchi
endotermik effekti boshlanishi gipsnikidan (110
0
C haroratda) farqli ravishda 100
0
haroratda paydo bo‘ladi. Faol degidratatsiya nisbatan past haroratda yuzaga keladi.
Birinchi endotermik effekt boshlanishi harorati pasayishi, ehtimol, fosfogips
tarkibidagi aralashmalar bilan bog‘liqdir. Ular mexanik qo‘shimchalar sifatida
berilishi, shuningdek kalsiy sulfat kristall panjarasiga kirishi (masalan:
CaHPO
4
2H
2
O) yoki muayyan xossalarga ega bo‘lgan mustaqil tizim (sistema) lar
hosil qilishi mumkin. Ayni shu kalsiy sulfatning ikki o‘rin olgan qattiq eritmalari
fosfogipsning o‘ziga xos xossalarini belgilab berayotgan bo‘lishini inkor etib
bo‘lmaydi, bu xususan, uning degidratatsiyasi harorati pasayishida namoyon
bo‘layapti. Fosfogipsda mavjud bo‘lgan suvda eriydigan fosfatlar ham sezilarli
darajada uning degidratatsiyasi haroratini tushiradi. Katta bo‘lmagan endotermik
effektlar maksimum 540-550
0
haroratda kvars borligidan dalolat beradi. Xarorat 670-
780
0
C bo‘lganida fosfogips tarkibida mavjud bo‘lgan karbonatlar dissotsiatsiya
reaksiyasiga uchraydi, natijada endoeffektlar hosil bo‘ladi. 985-1100
0
haroratdagi
ekzoeffektlar fosfogips tarkibida zarur miqdordagi CaO aralashmasi sifatida mavjud
bo‘lgan kvarsning reaksiyaga kirishuvi natijasida ikki kalsiyli silikat hosil bo‘lishi
bilan bog‘liqdir. 1150-1160
0
C haroratda endoeffektlar kalsiy sulfat dissotsiatsiyasiga
to‘g‘ri keladi va 1215
0
C da angidrit polimorf o‘zgarishlari yuz beradi.
Fosfogipsning petrografik tadqiqotlari uning asosan tabletkasimon va prizma
shaklidagi gabitus shaklidagi gips kristallchalaridan iborat ekanligini ko‘rsatdi.
Ularning o‘lchamlari 0,1-0,5mm oraligida o‘zgarib turadi, 0,1 va 0,4 mm lilari ko‘p
uchraydi.
Kristallari rangsiz, suvdek tiniq, mayda xol-xol chang zarrachalari bor. Ayrim
kristallarda mayda xolsimon gips zarrachalari borligi ham kuzatiladi. Mineral
yumshoq bo‘lib, oson eziladi. Nur sindirish ko‘rsatkichlari: Ng-1,527; Np-1,524; Ng-
Np=0,003. Kamonsimon qo‘shaloq shakldagilari ko‘p uchraydi.
62
Sinov namunasida gipsdan tashqari, nur sindirish ko‘rsatkichi >1,620 ga teng
bo‘lgan ko‘rsatkichli rangsiz, epidot guruhiga mansub bo‘lishi mumkin bo‘lgan
donachalar va yaxshi yoritilmaydigan, 0,15mm o‘lchamdagi gil bo‘lakchalar bor.
4-jadval
Sinov namunasi
Olmaliq fosfogipsi
Voskresensk fosfogipsi
Q.P.Y (p.p.p.)
0,08
3,55
SiO
2
95,50
33,18
Al
2
O
3
1,54
0,64
Fe
2
O
3
1,52
23,80
CaO
0,28
8,56
MgO
-
0,24
SO
3
0,12
3,50
TiO
2
-
22,20
Na
2
O
0,22
3,72
K
2
O
0,76
0,14
100,02 99,53
Suvda erimaydigan qoldiqning kimyoviy tarkibini aniqlash uchun fosfogipsga
2 NH
4
Cl bilan ishlov berildi. Bunda u 9,2% ni tashkil etib, asosan (95,50%)
kremnezemdan iborat bo‘ldi.
Oksidlar ichida R
2
O
3
ko‘p uchraydi.
Rentgenografik tahlil asosiy aralashmani ham ko‘rsatdi: a-kvars; d=4,24; 3,34;
2,44; 2,28; 2,22; 1,97; 1,82 Å va h.k.
Olmaliq fosfogipsining erimaydigan qoldigini petrografik tahlil qilish
natijasida uning 93-97 foizini
-kvars tashkil etishi aniqlandi. Kvarsning 50% dan
ortiqqismini ehtimol, tarkibida temir bo‘lgan ruda aralashmalari tashkil etsa kerak,
ruda (balki, limonit) qo‘shilmalari miqdori - 3-7%; gematitning ayrim kristallari
uchraydi. Shunday qilib kimyoviy-tahlil, rentgenografik, petrografik va differensial-
63
termik tahlil usullari bilan o‘tkazilgan tadqiqotlar asosida Olmaliq fosfogipsining
asosiy mineral tarkibi ikki molekulali suvli gipsdan (88-95%) iborat ekanligi
aniqlandi. U Voskresensk kimyo zavodi (Rossiya) fosfogipsiga nisbatan ancha dag‘al
dispersli bo‘lib, ifloslangandir. Olmaliq fosfogipsining asosiy aralashmasi - kvars (7-
13%), Voskresensk zavodi fosfogipsida esa temir, va alyuminiy aralashmalari bor.
Suvda eriydigan fosfor birikmalari Olmaliq fosfogipsida ko‘proq (0,65%),
Voskresensknikida esa nisbatan kam (0,48%).
Xibin koni apatitlarini qayta ishlash vaqtida olingan fosfogips asosan Rossiya
kimyo zavodlarida qayta ishlanadi. Shu jumladan Voskresensk kimyo zavodi ko‘p
miqdorda apatitlarni ishlatadi.
Voskresensk kimyo zavodi fosfogipsi o‘zining kimyoviy mineralogik tarkibi,
dispersligi jihatidan Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasi fosfogipsidan
farqlanib, Xibin koni apatitlariga oltingugurt kislota bilan ishlov berish natijasida
hosil bo‘lgan chiqindilardan iboratdir. Kola yarim orolining apatit rudalari asosan
kalsiyftorapatit 3Ca
3
/RO
4
/
CaF
2
, oz miqdordagi gidrosilapatit 3Ca
3
/PO
4
/
Ca/OH/
2
va
boshqa izomorf o‘rin almashgan shakllardan iborat. Apatit rudasida mineral
aralashmalardan (Na, K) AlSiO
4
SiO
2
, egirin NaFe/SiO
3
/, titanomagnetit
Fe
3
O
4
FeTiO
2
TiO
2
, ilmenit FeTiO
3
, cfen CaTiSiO
5
, dala shpatlari bor.
Xibin apatitlarining kimyoviy tarkibi Qoratov fosforitilarinikidan keskin
farqqiladi va quruq modda hisobida tarkibi quyidagicha, % hisobida: erimaydigan
qoldiq - 02-15; MgO- 0,1-0,2; F- 2,8-3,1; P
2
O
5
- 39-40; Fe
2
O
3
- 0,1-0,3; Al
2
O
3
- 0,5-
0,9.
Voskresensk zavodi fosfogipsi yuqori dispersli ikki molekulali suvli kalsiy
sulfatdan (98-99%) hamda fosfor va ftor birikmalari aralashmasidan iborat. Undagi
aralashmalar miqdori Olmaliq fosfogipsinikidan ancha kam. Bular asosan
parchalanmagan apatitning yashil-ko‘k kuchsiz pleoxroirlovchi donachalaridan
iborat.
Tashqi ko‘rinishi jihatidan Voskresensk fosfogipsi oqish-kulrang uvalanuvchi
material. Zichlanmagan holatdagi uyum hajm massasi - 0,45; zichlangani - 0,83 t/m
3
.
64
Suv o‘tkazuvchanlik usuli bilan aniqlangan solishtirma yuzasi (PSX asbobida) 3800
sm
2
/g ga teng. Solishtirma og‘irligi 2,35-2,40 g/sm
3
.
Voskresensk zavodi fosfogipsining donadorlik tarkibi Olmaliqnikidan o‘zining
yuqori dispersligi bilan ajralib turadi. (50 mk dan kam fraksiyasi - 42,80%,
Olmaliqniki - 2-3%). Donachalar tarkibidagi eng ko‘p (80-85%) fraksiyasi- 100 mk
dan kam. Erimaydigan qoldiq tarkibida SiO
2
, bir yarim oksidlar va ishqorlar - oz
miqdorda CaO va SiO
2
bo‘lib, ular asosiy qismini tashkil etadi va ularning nisbati
gipsnikiga yaqin - 97-98%.
Shunday qilib, Voskresensk fosfogipsi Olmaliq fosfogipsiga qaraganda
nisbatan tozaroq ekan.
URS - 50 IM qurilmasida o‘tkazilgan rentgenostruktur tahlil kimyoviy tahlil
ma’lumotlarini to‘liq tasdiqlaydi. Rentgenogrammalarda asosan ikki molekulali suvli
gipsning tekisliklararo chiziqlari bor, boshqa minerallarga tegishli chiziqlar esa yo‘q.
Voskresensk fosfogipsi termogrammasi ham gips termogrammasidan
farqqilmaydi; birinchi endotermik effekti 110
0
C haroratda paydo bo‘ladi, 130
0
C
haroratda maksimum darajaga etadi, bu gipsning tabiiy turlariga xosdir.
Ikki endotermik effekt 155-170
0
C
harorat oraligida paydo bo‘ladi va
degidratatsiya, yarim gidrat sharoitida yuz berib, turlicha darajadagi haroratda yarim
molekulali suvli gips tomonidan suvning yo‘qolishidan darak beradi. Dastlabki xom
ashyo kabi, Voskresensk fosfogipsidan hosil bo‘lgan yarimgidrat 170
0
C da Olmaliq
fosfogipsi yarimgidrati esa - 175-180
0
C haroratda suvini yo‘qotadi.
Voskresensk fosfogipsining petrografik sinov namunasi druzalar (1,0 mm
gacha), tabletkasimon va prizma shaklidagi kristallchalar o‘simtalaridan (0,2 mm
gacha) iborat. Kristallchalari rangsiz, suvdek tiniq yoki tarqoqholdagi mayda chang
zarrachalari hamda sirtidagi surtmalar hisobiga nim qo‘ngir rangda. Optik
konstantalari (Ng - 1,530; Np- 1,520; Ng-Np=0,010; Ng=45-48
0
) kalsiy sulfatning
digidrati uchun xosdir.
Deyarli hamma kristallchalar tarkibida ko‘p sonli xolsimon mineral zarrachalar
bor. Rangsiz, nim yashil-ko‘k, 0,01 mmo‘lchamdagi dumaloq yoki cho‘zinchoq
65
shakldagi donachalar ko‘zga tashlanadi. Ularning nur sindirish ko‘rsatkichi - 1,600-
1,605; izotrop. Bundan tashqari, taxminan shuncha miqdordagi mayda (0,005-
0,01mm), kub singoniyali izotrop hosilalar ko‘rinishidagi xollanmalar bor. Nur
sindirish ko‘rsatkichi 1,450 ga yaqin, ehtimol, Na
7
/PO
4
/F
19H
2
O bo‘lsa kerak.
Voskresensk fosfogipsining erimaydigan qoldigi tahlili shuni ko‘rsatadiki, uning
asosiy tarkibi SiO
2
, FeO
3
va TiO
2
bo‘lib, Olmaliq fosfogipsining 96% erimaydigan
qoldigi tarkibi SiO
2
dan iborat.
Petrografik tahlil natijasida shu narsa aniqlandiki, erimaydigan qoldiq tarkibida
tahminan 60% avgit (yuqori qo‘sh nur sindirish ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan yashil-
ko‘k kristallar), 10-15% epidot (kristallari kulrang, nim yashil-ko‘k, yuqori qo‘sh nur
sindirish ko‘rsatkichiga ega, kesishgan nikollari kamalaksimon), soizit (kristallari
kulrang yoki rangsiz bo‘lib, qo‘sh nur sindirish ko‘rsatkichi past) va 15% ruda
minerallari bor. Erimaydigan qoldiqning rentgenografik tahlili petrografik tadqiqot
natijalarini tasdiqlaydi.
|
