23
3.
Kislotalarga chidamli bog‘lovchilar. Bunday bog‘lovchilarning qotish
jarayonidan keyingi mustahkamligining ortishi kislotalar ta’sirida ham davom etadi.
Bunga kislotaga chidamli eruvchan suyuq shisha, asosida
olinadigan sementlar va
qorishmalar misol bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan bog‘lovchilar asosida g‘isht terish va suvoqchilik uchun
qorishmalar, beton va temir–beton konstruksiyalar hamda kotish jarayoni
avtoklav
deb ataluvchi qozonlarda ro‘y beradigan buyumlar tayyorlanadi. Qurilishlarda
buyum xossalarini va bog‘lovchi materiallarni tejash maqsadida kuyidagi maxsus
qo‘shimchalar ham ishlatiladi:
1.
Bog‘lovchi materiallarni chuchuk hamda sulfat tuzlariga to‘yingan
suvlar ta’sirida chidamliligini oshirish maqsadida ishlatiladigan gidravlik yoki aktiv
mineral qo‘shilmalar-trepel, opoka, diatomit, trasslar, pemza,
vulqon kuli va tufi,
aktiv kremniy chiqindilari, kuydirilgan gil, gliej, kuygan jinslar va shlaklar.
2.
Bog‘lovchi materiallarni tejash uchun to‘ldirgichlar sifatida mayda qilib
to‘yilgan qum, ohaktosh, dolomit, tabiiy changsimon kvars qumi, shlak va boshqalar.
3.
Sementlarning tishlashuvini tezlatuvchi va susaytiruvchi materiallar:
tezlatuvchilar-kalsiy xlorid (CaCl
2
), natriy xlorid (NaCl), xlorid kislota (HCl),
eruvchan shisha (Na
2
SiO
3
), soda; susaytiruvchilar-gips, sulfat kislota, sulfit oksidli
temir va boshqalar.
4.
Sementning qotishini tezlatuvchi va mustahkamligini oshiruvchi
qo‘shimchalar kalsiy xlorid va xlorid kislota.
5.
Beton va qotishmani sovuqqa chidamliligini,
plastikliligini oshirish
uchun ishlatiladigan organik va anorganik qo‘shilmalar, sulfat spirt bardosi (SSB),
etmak (ko‘pirtiradigan daraxt ildizi), sovun chiqindisi, gil, bentonit, trepel va
boshqalar. Bog‘lovchi materiallarni ishlatishda ular quyidagi talablarga javob berishi
lozim: qorishmaning tishlashish davri, normal qorishma olish uchun suv miqdori,
suvning qorishma bilan birikish darajasi, tishlanishdagi issiqlik miqdori va hokazolar.
Bog‘lovchi materialni suv bilan qorishtirganda qattiqholatga o‘tgunga
qadar
ketgan vaqt uning
tishlashish davri deb atalaladi. Qorishmada suv qanchalik ko‘p
24
bo‘lsa, uning tishlashishi shuncha sekin bo‘ladi. Shuning uchun normal qorishma
tayyorlashda avvalo suv miqdorini aniqlab olish kerak. Har bir bog‘lovchi uchun suv
miqdori uning og‘irligiga nisbatan protsent hisobida GOST da belgilangan norma
bo‘yicha aniqlanadi.
Bog‘lovchi material suv bilan qorishtirilganda fizik-kimyoviy jarayonlar
natijasida quyuqlasha boshlaydi, uning qo‘zg‘aluvchanligi kamayadi.
Bunga
bog‘lovchi modda tishlashishning
boshlanish davri, qo‘zg‘aluvchanligi butunlay
yo‘qolgandan keyin esa
oxirgi davri (qotish) deb ataladi. Tishlashish davriga qarab
bog‘lovchilar uch gruppaga bo‘linadi.
a) tez tishlashuvchi-tishlanishining boshlanish davri 3….10 minut. Bunday
bog‘lovchilarni ishlatish noqulay bo‘lganligi sababli, unga tishlashishni susaytiruvchi
maxsus moddalar, masalan, qurilish gipsi qo‘shiladi;
b) normal tishlashuvchi-tishlashishning boshlanish davri 30 minutdan keyin,
oxiri esa 12 soatgacha davom etadi. Bunday bog‘lovchilarga
beton va qorishmalar
tayyorlashda ko‘p ishlatiladigan barcha sementlar kiradi;
v) sekin tishlashuvchi-tishlanishning oxirgi davri 12 soatdan keyin
boshlanadigan materiallar.
Normal qorishma tayyorlashda suv (aslida bog‘lovchining kimyoviy birikishi
uchun sarflanadigan suv) kerakli miqdoridan ko‘p olinadi. Shuning uchun qorishma
qotgandan keyin ham undagi mayda kapillyarlar va g‘ovaklarda birikmagan erkin
suvlar ko‘p bo‘ladi. Erkin suvlar asta-sekin bug‘lanib, sementning g‘ovakligini
oshiradi. Binobarin, beton yoki boshqa qorishma tayyorlaganda suv miqdori ko‘p
olinsa, uning g‘ovakligi ortadi, natijada uning mustahkamligi kamayadi.
Barcha
bog‘lovchilar tishlashish va qotish jarayonida o‘zidan issiqlik chikaradi.
Bog‘lovchining tishlashish davri va qotish jarayoni tez bo‘lsa, uning issiqlik
chikarishi ham ortadi. Bog‘lovchilarning o‘zidan issiqlik chikarish xususiyati,
ayniqsa sovuqda beton va boshqa qorishmalar tayyorlashda katta ahamiyatga ega.
Ammo juda yirik yaxlit beton inshootlar qurishda, masalan, gidrotexnik qurilishlarda
25
betonning ichki qismidagi issiqlik tashqi qismidagiga nisbatan ortib (ayrim hollarda
100
0
C gacha etadi) temperaturalar farqi ko‘payadi. Natijada betonning notekis sovishi
boshlanadi, bu esa beton plitasida darzlar hosil qiluvchi deformatsiyalanishga olib
keladi. Shuning uchun, gidrotexnik qurilishlarda o‘zidan
kam issiqlik chikaruvchi
maxsus sementlar ishlatiladi.
