259
reaksiyalarning maxsulotlari va qo‘shilmalari kimyoviy o‘zaro ta’sir etishadi.
Natijada portlandsement tishlashish muddati uzayadi va suvga barqarorligi ortadi.
Portlandsementning tishlashish muddatlari bir qator faktorlarga ya’ni sement
xamirining temperaturasiga, qorishmaga solinadigan suv miqdoriga, klinkerning
mineralogik tarkibi, sementning maydalab tuyilganligi (23-jadval),
gips va
qo‘shilmalar miqdoriga bog‘liq.
Sementda tishlashishning boshlanishi va tugallanish muddatlari belgilangan.
Sement xamirining xarakatchanligi yo‘qolgan daslabki davr sementning tishlashishi
boshlanganligini bildiradi, uning toshdek qattiq holga kelgani esa sementning
tishlanib bo‘lganligini bildiradi.
Standartda ko‘rsatilgan talablarga muvofiq portlandsement 45 minutdan keyin
tishlasha boshlashi va kamida 12 soatda tishlashib bo‘lishi lozim. Yangi tayyorlangan
beton va qorishmani sement tishlasha boshlashdan avval ishlatib bo‘lish kerak, agar
bunday qilinmasa betonning mustahkamligi pasayib ketadi,
shuning uchun
quruvchilarning o‘zlari ishlatayotgan sementning tishlashish muddatlarini bilishlari
juda muhim.
Temperatura ortib borishi bilan sementning tishlashish muddati tezlashadi,
temperatura pasayib borishi bilan esa sekinlashadi. Suv kerakli miqdordan ortiq
qo‘shilsa ham sementning tishlashishi sekinlashadi.
23-jadval
Sementning solishtirma sirtining tishlashish muddatlariga ta’siri
Sementning solishtirma
sirti, m
2
/kg
Tishlashish muddatlari, soat va minut
Boshlanishi
Oxiri
225
440
625
2…45
2…30
2…10
-
5…35
5…10
260
Klinker mineralogik tarkibining va solishtirma sirt miqlorining tishlashish
muddatlariga ta’siri klinker minerallarining gidratatsiyalanish
tezligi bilan
xarakterlanadi. Sement xamirining tishlashish jarayoni C
3
A asosiy rol o‘ynaydi, uch
kalsili alyuminat qanday tezlikda tishlashsa, gips qo‘shilmagan maydalangan
portlandsement klinkeri ham taxminan shunday tezlikda tishlasha boshlaydi.
Shunday qilib, portlandsement tarkibida kalsiy alyuminatlari ko‘p bo‘lsa, bu
hol tishlashish muddatini qisqartiradi yoki zarur muddatlarda tishlanadigan sementni
olish uchun ko‘pi bilan qancha gips qo‘shish lozimligini aniqlab beradi.
Uchinchi guruh bog‘lovchilarining qotishi kristall hosilalarn paydo bo‘lishi bilan
shartlanadi. Ushbu guruh bog‘lovchilari M. M. Sichyovning fikricha: erish –
kristallanish hisobiga qotuvchi; suvni bug‘lanishi yoki qo‘shilishi hisobiga o‘ta
to‘yinish oqibatida kelib chiquvchi kristallizatsion jarayonlar natijasida qotuvchi
bog‘lovchilarga bo‘linadi. Erish – kristallanish vositasida
qattiq zarrachalarning
bog‘lanishi texnikada juda keng ko‘lamda qo‘llaniladi, chunonchi: sopolning
pishishi, shisha – kristall materiallar ishlab chiqarish, quyma toshlar, o‘tga chidamli
materiallar ishlab chiqarish sanoati, buyum va tuzilmalarni bir – biriga yopishtirish va
h.k.
Kristallanish hisobiga qattiq jismning hosil bo‘lishi qoruvchi suyuqlikning
bug‘lanish jarayoni hisobiga uni suvsiz fazalar bilan yoki uni bog‘lovchi
kompozitsiyani kukunsimon holdagi tashkil etuvchisi tarkibiga kiruvchi qisman
suvsizlangan fazalar bilan bog‘lanish oqibatida o‘ta to‘yinishi
natijasida kelib
chiqishi mumkin. Kristallanish mexanizmi bo‘yicha qotuvchi bog‘lovchining tipik
misoli sifatida qurilish gipsi, ya’ni yarim suvli kalsiy sulfatni keltirish mumkin. U suv
bilan o‘zaro ta’sirga kirishib, kam eruvchi ikki suvli kalsiy sulfatini hosil qiladi.
Maydalangan, qo‘shilmalarsiz klinkerli sement suvda qorilganda, vaqt o‘tishi
bilan mustahkamlana boradigan va toshsimon holga o‘tadigan sementtoshga
aylanuvchi plastik xamir hosil bo‘ladi. Anorganik bog‘lovchi moddalarning qotishi
tug‘risida akademik A.A. Baykov va uning maktabi ishlab chiqgan klassik nazariyaga
261
ko‘ra bu jarayon uch bosqichga bo‘linadi. Shu bosqichlar davomida
klinker kukuni
suv bilan qorishtirilgandan so‘ng mustahkam toshsimon materialga aylanadi.
