115
yotadi. Tushish burchagi sinusiningsinish burchagi sinusiga nisbati shu ikki muhit
uchun o‘zgarmas kattalikdir:
𝒏
𝟐𝟏
=
𝒔𝒊𝒏 𝜶
𝒔𝒊𝒏 𝜷
Bu erda -tushish burchagi, β - sinish burchagi.
Agar yorug‘lik optik zichligi kichik muhitdan optik zichligi katta muhitga
sinib o‘tsa, sinish burchagi tushish burchagidan kichik bo‘ladi (α>β)(19.1a-rasm).
Agar yorug‘lik optik zichligi katta muhitdan optik zichligi
kichik muhitga sinib
o‘tsa sinish burchagi tushish burchagidan katta bo‘ladi (α<β) (9.1b-rasm).
9.1-rasm. YOrug‘lik bir muhitdan ikkinchi muhitga
o‘tganda nurlarni yo‘llarini o‘zgarishi.
Har qaysi shaffof qattiq jism yoki suyuqlik o‘ziga xos sindirish ko‘rsatkichiga
ega. Eritmalarning sindirish ko‘rsatkichi unda erigan qattiq moddalarning
kontsentratsiyasiga bog‘liq. Demak, eritmaning sindirish ko‘rsatkichini
aniqlash
bilan konsentratsiyasi haqida fikr yuritishimiz
mumkin. Eritmalarning
konsentratsiyasini aniqlashda qo‘llaniladigan o‘lchov
asbobi refraktometr va
saxarimetrlarning ishlash prinsipi shunga asoslangan.
Suyuqliklarning sindirish ko‘rsatkichi ularning zichligiga, suyuqlikda erigan
boshqa moddalarning konsentratsiyasiga bog‘liq. Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki,
odamlar yoki hayvonlar
kasallanganda ularning qoni, siydigi va orqa miya
suyuqligidagi tuz, qand va oqsillarning konsentratsiyalari o‘zgarib ketadi, natijada
ularning sindirish ko‘rsatkichi ham o‘zgaradi. SHuning uchun sindirish
ko‘rsatkichining normal
qiymatdan chetlashishiga qarab, ba’zi kasalliklarni
116
aniqlash mumkin. Xuddi shu maqsadda tibbiyotda va veterinariyada
refraktometrlar keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari oziq - ovqat sanoatida, meva va
sabzavot mahsulotlaridan turli
xil sharbatlar tayyorlanadi, hamda ularning
tarkibidagi qand konsentratsiyasini bilishga to‘g‘ri keladi. Qishloq ho‘jaligida qand
lavlagining
pishib
etilganligini
bilish
uchun
uning
tarkibidagi
qand
konsentratsiyasini bilish kerak. Bu ishlarning hammasida refraktometrlar
qo‘llaniladi.
Tibbiyot, veterinariya va oziq-ovqat sanoatida nemis fizigi V. Abbe
tomonidan asos solingan refraktometrlar qo‘llanib, ular yorug‘likning to‘la ichki
qaytish hodisasiga asoslanib ishlaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari
ishlab chiqarishda
hamda dori vositalarini tarkibidagi ta’sir etuvchi moddalarni konsentratsiyasini
aniqlash uchun zamonaviy refraktometrlardan foydalaniladi (9.2 –rasm).
9.2 –rasm. «RX-5000 Alfa-plyus» tipidagi
avtomatik refraktometr.
9.3 –rasm. «RFM-300» tipidagi
117
laboratoriya refraktometri.
Yorug‘likning to‘la ichki qaytishi yorug‘likning optik zichligi katta
muhitdan
optik zichligi kichik muhitga o‘tishida sodir bo‘ladi. Masalan, bu hodisa yorug‘lik
suvdan havoga yoki shishadan havoga o‘tishida ro‘y beradi. Biror S yorug‘lik
manbaidan tarqalayotgan nurlar ikki muhit chegarasiga turlicha burchak ostida
tushayotgan bo‘lsin (9.4 –rasm).
9.4 - rasm. To‘la ichki qaytish xodisasi.
9.4-rasmda a, b, c, d, e, f, g nurlar optik zichligi katta bo‘lgan muhitdan
optik zichligi kichik muhitga o‘tayotgan bo‘lsin. Nurning tushish burchagini
orttirib borish bilan va uning biror bir
α
