I.
Areometrlarni qiyoslash
Shishali areometrlar 9.3-rasmda keltirilgan UPA-1 qurilmasi yordamida,
GOST 8.263-77 standartlari asosida qiyoslash ko’rigidan o’tkaziladi. Bu qurilma
yopiq, temperaturasi +10 dan +35°С gacha va havoning nisbiy namligi 80 %
gacha hamda normal atmosfera bosimiga ega bo’lgan xonalarda sharoitida
ishlatish uchun mo’ljallangan
.
137
9.3-rasmda keltirilgan qurilma podstavka (1), stol (2) muzlatgich (3), rezina
trubka (4), thermostat vannasi (5), shishali silindr (6) va ТС-24А yoki СЭМЛ-
19/25 tipidagi termostatlardan tashkil topgan bo’lib, shishali areometrlarni +10
dan +50°С gacha temperatura oralig’ida qiyoslash uchun mo’ljallangan. Bu
temperatura oralig’i shaffof organic shishadan yasalgan to’g’ri to’rtburchak
shaklidagi termostat vannada suv yordamida hosil qilinadi. Qiyoslash ko’rigidan
o’tkazilayotgan areometrlar shishali termostat vannadan bemalol kuzatib turiladi.
Vannaning ichiga qiyoslanayotgan areometrlar tushirilib ma’lum bir
temperaturada qiyoslash ko’rigidan o’tkaziladi. Muz bilan hosil qilinadigan
sovitgich past temperaturalarni hosil qilish uchun mo’ljallangan.
9.3-rasm. – Shishali areometrlarni qiyoslash uchun mo’ljallangan
qurilma UPA-1 ning umumiy ko’rinishi.
Bu qurilma yordamida areometrlarni ishlatish uchun yaroqliligini
suyuqliklarni zichligini o’natilgan aniqlikda o’lchash orqali ishonch hosil
qilinadi.
Shishali areometrlarni birlamchi va davriy qiyoslash ko’rigidan o’tkazish
GOST 18481-81 asosida ishchi areometrlarni biror bir namunaviy areometrlarga
solishtirish orqali olib boriladi.
138
Areometrlarni qiyoslash ko'rigidan o'tkazish asosan uchta etapda olib boriladi:
1) tashqi ko’rik;
2) namunaviy va tekshirilayotgan areometrlar bo’yicha olingan natijalarni
qiyoslash;
3) o’lchash natijalarini taxlil qilish.
Areometrlarni qiyoslash uchun atrof-muhitni temperaturasi 20+5
0
С bo’lishi
kerak.
Areometrlarni qiyoslash uchun quyidagi qiyoslash vositalaridan foydalanish
lozim:
- xajmi 200, 500, 1000 ml teng bo’lgan shisha silindrlar
- laboratoriya sharoitida qo’llaniladigan , bo’lim bahosi 0,1
o
C ga teng bo’lgan
simobli, shisha termometrlar;
- ГОСТ 12026-76 asosida chiqarilgan filtr qog’ozlari.
Areometrlarni qiyoslash maxsus qiyoslash uchun tayyorlangan suyuqliklardan
foydalangan xolda olib boriladi. Qiyoslash uchun tayyorlangan suyuqlik sifatida
kimyoviy tozaligi «XЧ» bo’lgan va qaynash temperaturasi 60
o
C dan past
bo’lmagan (benzol, toluol, geksan, oktan va boshqa shu kabilar) individual
uglevodorod suyuqliklar ishlatiladi.
Qiyoslanayotgan
areometr
kamida
bir
sutka
davomida
qiyoslash
o’tkazilayotgan xonada saqlangan bo’lishi kerak.
Areometrlarni qiyoslash tartib-qoidalari quyidagilardan iborat:
1. Qiyoslanayotgan areometr tozalash vositasi yordamida yuviladi. Birinchi
vodoprovod suvi yodamida, keyin distillangan suv bilan va so’ngra etil spirit bilan
chayiladi. Qiyoslanayotgan areometr toza paxta mato yordamida artib quritiladi.
2. Qiyoslanayotgan areometr uchun qiyoslash etalon suyuqligi shunday tanlab
olish kerakki, areometr shu suyuqlikga tushirilganda uning o’rta qismigacha botib
turishi kerak.
3. Qiyoslash uchun ishlatilayotgan suyuqlikning aniq jadvaldagi zichlik
qiymatini 20
o
C temperaturada topib olamiz. (Odatda bu zichlik qiymati berilgan
bo’ladi).
139
4. O’lchash silindrini qiyoslanayotgan areometr geometric o’lchamlarini
e’tiborga olgan xolda shunday tanlab olish kerakki, bunda qiyoslanayotgan
areometr syuyqlikga tushirilganda u silindrning tagiga va yon devorlariga
tegmasligi kerak, balki suyuqlikda erkin suzib yura olishi kerak.
5. O’lchash silindriga qiyoslash uchun tanlab olingan suyuqlikni solamiz va
uning temperaturasini 0,1
o
C aniqlikda o’lchaymiz.
6. Qiyoslanayotgan areometrni qiyoslash uchun tanlab olingan suyuqlikga
asta-sekin tushirib erkin tebrana olishini kuzatamiz (suyuqlik sirtidan 3-4 sm
yuqoriroq ko’tarib tushiramiz).
7. Keyingi bo’ladigan areometrning o’z o’qi atrofidagi tebranma harakati
to’xtaguncha kutib turib uning ko’rsatishini yozib olamiz. (Agar qiyoslanayotgan
areometr o’z o’qi atrofida tebranmasa harakat qila olmasa unda silindr noto’g’ri
tanlangan hisoblanadi.)
8. Qiyoslanayotgan areometrning ko’rsatishini lupa yordamida yuqori
meniskdan yozib olamiz.
9. Areometrni suyuqlikdan chiqarib olamiz. Tajribadagi olib borilgan 4-7
punktlarni kamida uch marotaba qaytariladi. Olingan bu natijalardan o’rtacha
arifmetik qiymatini aniqlab o’lchanayotgan temperatura uchun zichlik qiymatini
topamiz.
10. Olingan natijalarimizni xatoligini jadvaldagi yoki GOST 3900-85 dagi
zichlikning qiymatlari bilan solishtirish asosida standart suyuqlikning zichligini
anqlaymiz.
11. Agar olingan tajriba natijalari jadvaldagi keltirib o’tilgan zichlik
qiymatlaridan farqi aniqlanayotgan temperaturada (20
o
C) qiyoslanayotgan
areometrning aniqlik klassiga teng yoki undan kichik bo’lsa, areometr standart
talablariga javob beradi va unga yaroqli degan guvohnoma beriladi.
Qiyoslanayotgan areometrning aniqlik klassi sifatida areometr shkalasining eng
kichik bo’lim bahosi olinadi. Agar olingan tajriba natijalari jadvaldagi keltirib
o’tilgan zichlik qiymatlaridan farqi aniqlik klassidan katta bo’lsa, areometr standart
140
talablariga javob bermaydi va unga ishlatish uchun yaroqsiz degan guvohnoma
beriladi va u o’lchash asbobi tajribalarda ishlatish uchun ruxsat berilmaydi.
Qiyoslash uchun ishlatiladigan ba’zi–bir organic suyuqliklarni 20
o
C
temperaturadagi zichliklarini keltirib o’tamiz: г/см
3
:
Бензол – 0,8791; Декан – 0,7300; Глицерин – 1,2620;
Толуол – 0,8671; Нонан – 0,7180;
Гексан – 0,6600; Октан – 0,7030.
| 