5. Qiyoslashni o‘tkazish
5.1. Tashqi ko‘rik
126
5.1.1. Refraktometr IRF-454 pasportda ko‘rsatilgan vositalari ko‘rsatib
o‘tilgan talabga javob berishi kerak.
5.1.2. Refraktometr IRF-454 tashqi ko‘rik bo‘yicha quyidagi o‘rnatilgan
talablarga javob berishi kerak:
a) yangi refraktometrlarning metall buyumlarida uchli qirralari bo‘lishi
mumkin emas. Bu detallarda o‘tkir uchli joylari bo‘lsa ular o‘tmas xolatga keltirib
qo‘yilishi kerak.
b) metall buyum detallaridagi ushlagichlar bir tekis va aniq ko‘rinishda
bo‘lishi kerak.
v) vint va gaykalarning qirralari bo‘lmasligi kerak.
g) metall buyum detallarining ustki qismlarida zanglar, metall oqmalari,
bo‘yoqlarning oqmalari va refraktometrning tashqi ko‘rinishini buzib turadigan
defektlar bo‘lmasligi kerak.
d) refraktometrning ustki qismlari bir tekis, yuzasidagi bo‘yoqlari
ko‘chmagan, qirilmagan xolatda bo‘lishi kerak.
Refraktometrning tashqi yuzasida shtrix-kod, son va belgilar aniq
ko‘rinadigan xolatda bo‘lishi kerak.
a) refraktometrning korpusida birka mahkamlangan bo‘lib, unda ishlab
chiqaruvchi korxona nomi, refraktometrning shifri, indeks modellari va uning
nomeri ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
5.2. Sinab ko‘rish
5.2.1. Refraktometrning yig‘ishdagi sifati va ularning alohida qismlarini sinab
ko‘rish va ko‘rikdan o‘tkazish orqali tekshiriladi, bunda
a) Refraktometrning barcha mahkamlangan detallari va qismlari asosiy
tayanch bilan zich xolatda bo‘lishi kerak;
b) barcha buraladigan va harakatlanadigan qismlari bir tekis va yumshoq
xolatda buralishi va harakatlanishi kerak;
5.2.2. Refraktometrning optik qismlarini tayyorlanishi va yig‘ishdagi sifati
sinab ko‘rish va ko‘rikdan o‘tkazish orqali tekshiriladi; bunda
127
a) refraktometrning optik detallarining yuzasida uchgan joylari qo‘pol
qirilishlar bo‘lmasligi kerak;
b) elim bilan yopishtirilgan detallarni ko‘chirish mumkin emas;
v) alyuminiy bilan qoplangan optik qismlarda ko‘chgan va buzilgan joylari
bo‘lmasligi kerak.
5.2.3. Refraktometrning o‘lchash qismlarining sifatini sinab ko‘rish va
ko‘rikdan o‘tkazish orqali tekshiriladi; bunda
a) refraktometrning buraladigan qismlari bir tekis buralishi kerak;
b) refraktometrning shkalasi yaxshi yoritilgan xolatda bo‘lishi kerak;
5.2.4. Okulyarning dioptriy chegarasini aniqlash
Refraktometr okulyarining dioptriy chegarasini dioptriy trubkasi yordamida
quyidagi tarzda aniqlanadi:
- dioptriy trubkasini cheksiz xolatga qo‘yiladi,
- dioptriy trubkasini refraktometrning okulyariga o‘rnatiladi;
- refraktometrning okulyarini birinchi boshlang‘ich chegaraviy va keyin
oxirgi chegaraviy xolatlarga o‘rnatiladi. Dioptriy trubkasini shkalani yaxshi
ko‘rinadigan xolatiga qo‘yiladi va dioptriy trubkasining shkalasidan hisob olinadi.
Okulyarning dioptriy chegarasi ±5 dioptriydan kam bo‘lmasligi kerak.
5.2.5. Refraktometrning ko‘rish maydoni, yorug‘lik va qorong‘ilik
chegarasining sifatini tekshirish.
Refraktometrning ko‘rish maydoni, yorug‘lik va qorong‘ilik chegarasini
joylashishini okulyarga qarab kuzatish orqali tekshiriladi. Bunda refraktometrning
ko‘rish maydoni quyidagi talablarga javob berishi kerak:
- refraktometrning ko‘rish maydoni toza, dumaloq ko‘rinishda bo‘lib,
o‘rtasida chiziq bilan ikki qismga, yorug‘ va qorong‘i qismlarga ajratilgan xolatda
bo‘lishi kerak;
- yorug‘ qismi bir tekis yoritilgan xolatda bo‘lishi kerak;
- yorug‘ va qorong‘i qismlarining o‘rtasidagi chegara aniq, bir tekis va
ranglarga bo‘yalmagan xolatda bo‘lishi kerak;
128
- refraktometr ko‘rish maydonidagi shtrix chiziq va shkalaning raqamlari,
hamda X - ko‘rinishdagi kesishishgan chiziq aniq ko‘rinishi, defektsiz bo‘lishi,
hisoblarni olish uchun noqulay xolatda bo‘lmasligi kerak;
- hisob olinadigan chiziqlar shkalaning shtrix chiziqlariga parallel va ko‘zga
yaxshi ko‘rinadigan bo‘lishi kerak.
5.2.6. Disspersiya kompensatorini tekshirish
5.2.6.1. Disspersiya kompensatorini kunduzgi yorug‘lik bilan quyidagi tarzda
tekshiriladi:
- prizmaga bir tomchi suv tomizib ustki prizmani yopamiz va kunduzgi
yorug‘likni oyna orqali tushirib refraktometrik blokdagi yoritiladigan prizmani
yoritib berishga erishish kerak. Disspersiya kompensatorini burash orqali yorug‘ va
qorong‘i qismlarining chegarasini X - ko‘rinishdagi chiziqlarni kesishishgan
nuqtasiga olib kelamiz. Keyin xuddi shunday tarzda ikkinchi xolat uchun n
D
ko‘rsatkichni yozib olamiz. SHunga o‘xshash 5 marotaba o‘lchashlar davomida
ularning farqini aniqlaymiz. Sindirish ko‘rsatkichining olingan natijalar bo‘yicha
farqi ±1∙10
-4
dan katta bo‘lmasligi kerak.
5.2.6.2. Disspersiya kompensatorini natriyli sariq chiroqda quyidagi tarzda
tekshiriladi:
- refraktometrni qorong‘i xonaga o‘rnatib natriyli sariq chiroq bilan yoritiladi;
- o‘lchash prizmasiga bir tomchi disstillangan suv tomizib kompensatorni bir
necha xolatda sindirish ko‘rsatkichi aniqlanadi. Qorong‘i va yorug‘lik
chegarasining siljishi shkalaning 0,1 bo‘limidan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
5.3. Metrologik parametrlarni aniqlash.
5.3.1. Refraktometrning sindirish ko‘rsatkichi bo‘yicha asosiy xatoligini
aniqlash:
- refraktometrning asosiy xatoligi namunaviy prizma vak plastinkalar orqali
amalga oshiriladi. Refraktometrning ustki prizmasi ochiladi. Namunaviy va
o‘lchanadigan prizmaning ustki qismlari efir bilan spirtning aralashmasida artiladi.
Namunaviy prizmaning (plastinkaning) ustiga bir tomchi immersion suyuqlik
tomizilib keyin uni o‘lchash prizmasining ustiga shunday o‘rnatiladiki, immersion
129
suyuqlik prizmaning chetlaridan chiqib ketmagan xolda uning yuzasida bir tekis
taqsimlansin. Agar prizmaning bir-biriga tegib turgan yuzalari orasidak 2-3 tadan
ortiq polosalar kuzatilsa, unda prizma qaytadan yaxshilab tozalanib o‘rnatiladi.
Keyin 5 marotaba sindirish ko‘rsatkichi o‘lchanadi. O‘lchangan qiymatlarni
o‘rtacha arifmetik qiymatlari aniqlanadi va uni namunaviy prizma (yoki
plastinka) ning qiymatlari bilan solishtiriladi. Ularning farqi ± 2,5∙10
-4
dan
oshmasligi kerak.
5.3.2. Refraktometrning o‘rtacha disspersiyasi bo‘yicha n
F
- n
c
asosiy
xatoligini aniqlash.
Refraktometrning o‘rtacha disspersiyasi bo‘yicha asosiy xatoligini n
F
- n
c
disstillangan suv va namunaviy plastinka yordamida aniqlanadi:
- sindirish ko‘rsatkichini 1,2 - 1,7 oralig‘ida o‘lchash disstillangan suv va
markasi TK-21(TK-20) bo‘lgan plastinkalar bo‘yicha aniqlanadi
- sindirish ko‘rsatkichining 1,6 - 2,0 oralig‘ida TF - 5 va STF - 58 markali
shisha plastinkalar orqali aniqlanadi.
Bunda hisoblashlar quyidagi formula orqali amalga oshiriladi:
n
F
- n
c
= A + V k
bu erda, n
F
- n
c
- o‘rtacha disspersiya;
A, V va k - jadvaldan olinadigan qiymatlar;
Disstillangan suv bilan ishlanganda refraktometrga termostat щrnatiladi. Ustki
va o‘lchash prizmalari orasiga bir tomchi suv tomiziladi.
Namunaviy plastinkalarda ishlanganda esa, ularga immersion suyuqlik
surtiladi, keyin o‘lchash prizmasiga joylashtiriladi. CHegaraviy chiziqni rangsiz
xolatga keltiriladi va kompensatorning ikki xil xolati uchun 5 martadan hisob
olinadi. Olingan natijalar bo‘yicha o‘rtacha arifmetik qiymati aniqlanadi va undan
| 