XULOSA
Cho'kindi jinslar bilan ko'plab foydali qazilmalar: ko'mir, neft, gaz,
boksit, fosforit, temirli va marganesli ma'danlar, gips va
angidrit, natriy va
kaliy tuzlari, mergellar, bo'r, ohaktosh va dolomitlar, qum va qumtoshlar,
gillar, asl va nodir eiementlaming sochilmalari va boshqalar bog'liq bo'ladi.
Cho'kindi jinslarning yuzaga kelishi va qayta o'zgarishi ko'p bosqichli
bo'lib, bunda tektonik rejim va iqlim asosiy ahamiyatga ega. Bu omillar
cho'kindi hosil bo'lishiga bevosita va bilvosita ta'sir ko'rsatadi.
Cho'kindi hosil bo'lishida tektonik
rejim va iqlim moddalaming
ajralishi (differensiatsiya) va aralashishi (integratsiya) orasida muhim
munosabatni vujudga keltiradi. Mana shu ikki kuch orasidagi munosabat
orqali turli tarkibdagi cho'kindi tog' jinslari hosil bo'ladi.
Cho'kindi jinslarning hosil bo'lishi va qayta o'zgarishida gipergenez,
sedimentogenez, diagenez, katagenez va metagenez bosqichlari ajratiladi.
Gipergenez bosqichida birlamchi jinslarning nurashi va moddalar
mobilizatsiyasi amalga oshadi. Bunda cho'kindi hosil bo'lishida
qatnashuvchi material vujudga keladi.
Sedimentogenez bosqichida cho'kindi materiallarning ko'chirilishi va
fazoviy differensiatsiyasi amalga oshadi. Fazoviy differensiatsiya tufayli
insoniyat uchun juda zarur bo'lgan foydali qazilmalar shakllanadi.
Fazoviy differensiatsiya tufayli cho'kindi materiallarni tashkil etuvchi
zarralaming o'lchami va zichligi, fizik va fizik-kimyoviy xossalari bo'yicha
saralanishi amalga oshadi. Cho'kindi moddalar differensiatsiyasining
mexanik,
fizik-kimyoviy, biokimyoviy va kimyoviy turiari ajratiladi.
Diagenez bosqichida cho'kindi materiallar to'mlamini tashkil etgan
beqaror tizimda komponentlarning qayta taqsimlanishi amalga oshadi
va uning o'mida muvozanatga kelgan tizim shakllanadi.
Shunday qilib
cho'kindilardan cho'kindi jinslar vujudga keladi.
Katagenez va metagenez bosqichlarida harorat va bosim ta'sirida
birlamchi tog* jinslarining strukturasi va mineral tarkibi o'zgarishi
mumkin. Ustama tushgan jarayonlar tufayli cho'kindi tog' jinslari
epigenetik o'zgarishlarga uchraydi.
Cho'kindi tog' jinslarining strukturasi, teksturasi va moddiy tarkibi
ularning asosiy xususiyatlari sanaladi. Terrigen jinslarda struktura sinch
www.ziyouz.com kutubxonasi
hosil qiluvchi bo'laklarning o'lchami,
shakli va dumaloqlanishini,
yuzasining xususiyatlarini, biokimyoviy jinslar uchun esa kristall donalar
oichami va shaklini ifodalaydi.
Cho'kindi tog' jinslarining strukturasidan ulaming hosil bo'lishidagi
muhitni hamda terrigen jinslarning g'ovakligi va kirituvchanligi kabi
xususiyatlarini baholashda foydalaniladi.
Tog' jinslarining teksturasi dinamik, deformatsion,
biogen va kimyoviy
yo'llar bilan hosil bo'ladi. Ular orqali cho'kindi hosil bo'lish sharoitlari
va omillarini, qatlamlarning ostki yoki ustki yuzalarini aniqlashda,
paleooqimlar tizimini xaritalashda, oqim rejimi xususiyatlarini va cho'kindi
to'plangandan keyingi kimyoviy o'zgarishlami baholashda foydalaniladi.
Cho'kindi tog' jinslari allotigen va autigen
komponentlardan tarkib
topgan bo'ladi. Bo'lakli va gilli jinslarning asosiy qismini allotigen
komponentlar tashkil etadi. Ular mexanik nurashi natijasida hosil bo'lgan
jins bo'laklari, kristalli jinslarning dezintegratsiyasi tufayli ajralgan va
turli termodinamik muhitlarda barqaror bo'lgan kremnezyom minerallari,
dala shpatlari, slyudalar va bir qancha og'ir minerallardir.
Autigen komponentlar cho'kindi hosil bo'lish
sharoitida kimyoviy
yo'llar bilan yuzaga keladi. Ulaming orasida gil minerallari, karbonatlar,
sulfatlar, sulfidlar va tuzlar keng tarqalgan.
Cho'kindi jinslarni quyidagi rypuhlarga: bo'lakli, vulqonoklastik, gilli,
karbonatli, silitsitli, tuzli, allitli, temirli, marganesli jinslarga, fosforitlar,
va kaustobiolitlarga bo'lish mumkin.
Cho'kindi jinslarning barchasi litogenez jarayonida hosil bo'ladi.
Litogenezning asosiy omillari tektonik harakatlar va iqlim hisoblanadi.
Yer yuzasida bir qator muhim belgilari bilan farq qiluvchi to'rtta litogenez
turi ajratiladi. Bu, gumid, nival, arid va effuziv, cho'kindi litogenez turlaridir.
Ularda cho'kindi hosil bo'lish jarayonlari o'ziga xos holda kechadi.
Cho'kindi yotqiziqlarining hosil bo'lishidagi tabiiy geografik muhitni
tiklashda akademik V.I.Popov tomonidan ishlab chiqilgan fasial tahlilning
bosqichli dinamik tamoyili qo'Uaniladi.
Eng yirik orografik fasial birliklar fasial komplekslar bo'lib, ular fasial
mintaqalardan, fasial mintaqalar esa o'z
navbatida fasial zonalardan
tarkib topgandir.
Cho'kindi hosil bo'lish muhitini tiklash orqali foydali qazilma konlari
bashorat (prognoz) qilinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
