Dala tadqiqotari vaqtida fatsial komplekslami ajratish va cho‘kindi
hosil bo‘lishining tabiiy geografik muhitini tiklash uchun asosiy e’tibor
tog‘ jinslarining bevosita belgilari: birlamchi rangi, tarkibi, struktura va
tekstura xususiyatlari, qo'shimchalari, organik qoldiqlari, qalinligi, tog‘
jinslarining o'zaro munosabati va boshqalarga qaratiladi.
Shunday qilib, fatsial tahlil cho'kindi hosil bo'lish havzalarining
xususiyatlarini, m uhit dinamikasini,
havza chuqurligini, oqimlar
yo'nalishini, yuvilish hududlarining joylashishi, tarkibi, tektonik rejimi
va iqlimini aniqlashga imkon yaratadi. Bu m a’lumotlaming barchasi
geologiyada juda muhim bo'lgan hududning nafaqat geologik rivojlanish
tarixini tiklash uchun, balki foydali qazilma konlarini qidirishning aniq
yo'nalishlarini belgilashda ham zarurdir.
Cho'kindi hosil bo'lishdagi fatsial-paleogeorpafik muhitni tiklashda
foydalaniladigan asosiy begilami ko'rib chiqaylik.
C h o'kindi hosil b o 'lad ig an suv havzalarining fizik-kimyoviy
xususiyatlarini xemogen cho'kindilar tarkibi
va ularda uchraydigan
organik qoldiqlar yordamida aniqlash mumkin. Ohaktoshlar normal
sho'rlikdagi dengiz suvlaridan, dolomitlar-yuqoriroq sho'rlikda, gips va
angidrit-sezilarli yuqori sho'rlikda, galit va kaliy-magnezial tuzlar
konsentratsiyasi yuqori bo'lgan namakoblardan (rapa) juda issiq iqlim
sharoitida hosil bo'ladi.
Suvlarning sho'rligi havzalardagi organik dunyo uchun muhim
ahamiyatga ega. N orm al sho'rlikdagi dengizda m arjonlar, dengiz
tipratikonlari, ignatanlilar, boshoyoqli mollyuskalar, trilobitalar va
boshqa organizmlar yashaydi. Havza suvlarining sho'rlanishi yoki
chuchuklanishi fauna turiari sonining kamayishiga va chig'anoqlari
tuzilishining o'zgarishiga olib keladi.
Havzaning
gaz rejimi, uning geokimyoviy potentsiali temir va
marganesning turli birikmalari bo'yicha aniqlanadi. Oksidlovchi zona
oksidli birikmalar (tog' jinslarining ayeromorf rangi), oraliq muhit -
glaukonit, shamozit, m o '’tadil tiklovchi muhit - siderit, rodoxrozit; kuchli
tiklovchi muhit - temir, marganes, pyx, qo'rg'oshin
sulfidlari bilan
xarakterlanadi. Bu tadqiqotlarda ikkilamchi diagenez jarayonlarining
ta ’sirini hisobga olish zarur. Ular mazkur minerallarning tog' jinslari
tarkibida keyinchalik hosil bo'lishga olib kelishi mumkin va, shu tufayli,
sedimentatsion havzalarning xususiyatlarini belgilamaydi. Bunday
havzalarda jabrlangan karlik shakllar paydo bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Cho'kindi hosil qiluvchi suv havzalarining dinamikasi va oqimlarining
yo'nalishi tyrli ryab shakllari, qiyshiq qat-qatlar, organik qoldiqlar, jinS
4
bo'laklari va minerallaming mo'ljallanib yotishi, donalarning saralanishi
va ch o 'k in d ilarnin g differensiatsiyasi yordam ida aniqlanadi.
Taqiqotlaming natijalari gul-diagrammalarda aks ettiriladi.
Havzaning chuqurligi cho'kindi tarkibi orqali tiklanishi mumkin.
Umumiy holda yirik bo'lakli jinslar havzaning sohiliga yaqin qismida,
mayda bo'laklari esa, uning chuqur qismida to'planadi. Lekin bu belgining
o'zi chuqurlikni aniqlash uchun yetarli emas, chunki boiaklarning kattaligi
suvning kinetik hapakatiga bog'liq. Dengiztubi oqim lari k atta
chuqurliklarda ham mavjud bo'lishi mumkin va dengizning sohil qismida
turg'un joylar ham uchraydi. Shu bois chuqurlikni
aniqlashda faqatgina
terrigen jinslar bo'laklari o'lchamidan foydalanmasdan, tog' jinslarining
strukturasi va teksturasi, fatsial mintaqalaming qonuniy joylashish ketma-
ketligidan foydalanish kerak. Dengiz qirg'og'i cho'kindilarining ochiq
dengiz yotqiziqlari bilan almashinib yotishi dengiz chuquriigining oshib
borishi yo'nalishini ko'rsatadi. Suvo'tlari, organizmlaming bentosli
shakllari dengizning chuqur bo'lmagan qismiga xos. Masalan, hozirgi
ohakli suvo'tlari dengiz va chuchuklashgan larynalarda SO m gacha
chuqurlikda o'sadi. Bagryan (qizil) suv o'tlari bundan istisno. Ular 130-
150 m, ba’zan 250 m gacha bo'lgan chuqurlikda ham rivojlanadi.
Mollyuskalaming bentosli shakllari, masalan, O'zbekistonda paleogen
davri ustritsalari (ostreya, fatina va b.) 50 m gacha bo'lgan litoral va
sublitoralda hayot kechirgan. Chig'anoqlaraing
yupqa devorli shakllari
nisbatan chuqur bo'lgan va aksincha, qalin devorli chig'anoqli hayvonlar
sayoz dengizning sohil qismida yashagan. M uayyan tarkibli tog'
jinslarning, masalan, oxaktoshlaming keng rivojlanganligi havza tubining
tekisligini ko'rsatadi.
Kompensatsiyalangan cho'kindi hosil boiishidagi tog' jinslarining
katta qalinlgi joyning faol cho'kkanligini ko'rsatsa, undagi ritmiylik
tebranma harakatlaming pulsatsion xususiyatidan dalolat beradi.
Yuvilish hududlarining xususiyatlarini tog' jinslarining mineral-
petrografik tarkibi bo'yicha aniqlash mumkin. Konglomeratlarning
g'o'laklari, qum-alevrolitlar donalarining mineral tarkibi bo'yicha
yuvilish hududlarining petrografik tarkibi aniqlanadi.
Cho'kindilarning hosil bo'lish vaqtidagi iqlimni esa togfc jinslarining
tarkibi va mineral qo'shim chalari bo'yicha aniqlasa bo'ladi. Tyz
www.ziyouz.com kutubxonasi
yotqiziqlari, yomg'ir va do‘l izlari issiq quruq iqlimdan, ohaktoshlar,
fosforitlar - iliq, ko‘mirii jinslar esa nam iqlimdan darak beradi.
Fasliy o‘zgarishlar gil-alevrolitli jinslarda yupqa qatlamlanishni yuzaga
keltiradi. Qutblardan ekvatorga qarab turli hayvon chig‘anoqlaridagi
yillik halqalar yo‘qoladi. Iliq suvli havzalarda, odatda,
turli-tuman
hayvonlar va suv o‘tlari juda ko‘p uchraydi.
Tog‘ jinslarining birlamchi rangi ham iqlim to‘g‘risida m a’lumotlar
beradi. B.I.Popov rangi bo‘yicha farqlanuvchi formatsiyalarni to‘rtta
iqlimiy turga bo'ladi:
1
) sovuq iqlimli kulrang;
2
) mo‘
4
adil iqlimli -
qo'ng'ir; 3) quruq issiq iqlimli (subtropik va tropik) yashil-qizil rangli
(ma’danli qumli, karbonatli, ba’zan gipsli va tuzli); 4) nam issiq iqlimli
qora-chipor rangli (ko'mirli, temir m a’danli va boksitli) formatsiyalar.
