|
-Aglomeratsiya va shaharlarning huddudiy tarkibi
|
| bet | 148/171 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 1,66 Mb. | | #231734 |
Bog'liq attaestatsiya javoblari52-Aglomeratsiya va shaharlarning huddudiy tarkibi
Aglomeratsiya - intensiv iqtisodiy, mehnat, madaniy va maishiy aloqalar bilan bir butunga birlashtirilgan shahar va qishloq aholi punktlarining ixcham hududiy guruhlanishi.
Aglomeratsiya zamonaviy shahar aholi punktlarining asosiy shakli bo'lib, asosan yirik shaharlar (poytaxtlar) va eng muhim sanoat va port markazlari atrofida shakllanadi. U ikkita asosiy shaklda mavjud - yirik markaziy shahar atrofida rivojlanadigan monosentrik aglomeratsiya (shahar atrofi, sun'iy yo'ldosh shaharlar va boshqalar; masalan, Moskva aglomeratsiyasi) va bir nechta o'zaro bog'langan asosiy shaharlarga ega bo'lgan ko'p markazli aglomeratsiya (yoki konturbatsiya). ularning shahar atrofi zonalari (masalan, Germaniyadagi Rur aglomeratsiyasi). Rossiyada monosentrik aglomeratsiya tarixan rivojlangan.
Zamonaviy urbanizatsiyalashgan dunyoda shahar aglomeratsiyalari sonining ko'payishi va rolining ortib borishini uning rivojlanishidagi global tendentsiya sifatida ko'rish mumkin. 20-asrning oʻrtalaridan boshlab. Sayyoramizda 1 milliondan ortiq aholisi bo'lgan shaharlar (odatda shahar aglomeratsiyalari) tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. 1950–1990 yillarda ularning soni ortdi. 77 dan 281 gacha, ularning umumiy aholisi esa 187 milliondan 800 million kishigacha. Natijada, 1990 yilda dunyodagi barcha shahar aholisining uchdan bir qismi "millioner" aglomeratsiyalarida yashagan. Ular, ayniqsa, Osiyo, Lotin Amerikasi va Afrikada jadal rivojlanmoqda. 1990 yilda Osiyoda 118 ta shunday aglomeratsiya (Xitoyda - 38, Hindiston - 24), Lotin Amerikasida - 40, Afrikada - 25 ta.
1970-yillarning oxiridan boshlab. 10 milliondan ortiq aholiga ega super-katta aglomeratsiyalar, asosan, rivojlanayotgan mamlakatlarda sezilarli darajada o'sib bormoqda. 1970 yilda dunyoda atigi uchta shunday sub'ekt bor edi - Tokio, Nyu-York va Shanxay; 1990 yilda allaqachon 12 ta (birinchi uchtasi qo'shilgan: Mexiko, San-Paulu, Bombey, Los-Anjeles, Pekin, Kalkutta, Buenos-Ayres, Seul va Osaka).
BMT prognozlariga ko'ra, 21-asr boshlarida. bunday super-katta aglomeratsiyalar soni asosan Osiyo mamlakatlari hisobiga 21–25 taga etadi. Bu global urbanizatsiyada Janubi-Sharqiy Osiyo vektorini yanada kuchaytiradi. Dunyodagi eng yirik aglomeratsiyalar Mexiko, San-Paulu, Tokio-Yokohama, Nyu-York, Kalkutta, Bombey, Shanxay, Tehron, Jakarta, Buenos-Ayres bo'ladi (ya'ni, o'nta eng yiriklaridan sakkiztasi dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlari aglomeratsiyalari). Bu aglomeratsiyalarning aksariyati allaqachon kattaroq shakllanishlarga - urbanizatsiyalashgan hududlar va zonalarga aylantirilmoqda.
Joyning tabiiy va iqtisodiy geografik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, aglomeratsiyalar turlicha hududiy qiyofalar - “polosasimon”, “chiziqsimon”, “zanjirsimon”, “yulduzsimon” kabi konfiguratsiyaga ega bo‘ladi. Ularning hududiy tarkibi ham murakkab bo‘lib, aglomeratsiya to‘laqonli shakllanishi uchun bosh shahar - “yadrosi”, yo‘ldosh shaharlar, ular o‘rtasida intensiv aloqalar bo‘lishi talab etiladi. Odatda, markaziy shahardan tarqaluvchi radial yo‘l bo‘ylari tez rivojlanadi, ularning oralarida esa ochiq joylar - bufer zonalar qoladi. Bu zonalar ko‘pincha “yashil zonalar” yoki qishloq xo‘jalik yerlari bilan band bo‘ladi. Rivojlangan davlatlarda esa ular qurilishlar, uyjoylar bilan to‘lib ketib, yo‘ldosh shahar bosh shaharga qo‘shilib ketadi. Markaziy shahar aglomeratsiyaning “yadro”sini tashkil etadi, ular bitta (monotsentrik), ba’zan esa ikki va undan ortiq (politsentrik) bo‘lishi ham mumkin (Donetsk - Makeevka-Gorlovka, Gdansk - Gdinya-Sopot va b.). Markaziy shahar qanchalik katta bo‘lsa, uning ta’sir doirasi ham shunchalik keng bo‘ladi. Odatda, uning aholi soni 100 mingdan ortganda aglomeratsiyalashuv uchun ko‘proq imkoniyat vujudga keladi. Undan uzoqlashgan sari, aholi zichligi va aholi manzilgohlari kamayib boradi, ular o‘rtasidagi aloqalar ham susayadi. Aglomeratsiya chegarasi ko‘pincha 50-60, ba’zan esa 100-110 km li radiuslarga ham teng bo‘lishi mumkin. Shahar aglomeratsiyalari turli yerlarda, turli tabiiy va iqtisodiy geografik omillar va sharoitlar ta’sirida tarkib topgani uchun, jahon tajribasida ulami ajratishda yagona mezon qabul qilinmagan, masalan, AQSHda ular “yadro”sining aholisi 50 ming kishi, Kanadada esa 100 ming kishi bo‘lishi talab etiladi. MDHdagi ko‘pchilik aglomeratsiyalami ajratishda G.M.Lappo metodikasidan foydalangan holda, markaziy shahar aholi soni 250 mingdan, yo‘ldosh shaharlar soni to‘rttadan kam bo‘lmasligi talab etiladi. Yo‘ldosh shaharlar, odatda, monofunksional bo‘lib, sanoat markazi, kurort, ilmiy markaz, tuman markazi, agrosanoat markazi kabi ayrim funksiyalami bajarib beradi. 56 Shahar aglomeratsiyalaridagi barcha elementlar bir-biri bilan chambarchas bog‘langan boiadi, bu yerda umumiy hayot faoliyati, yagona xo‘jalik tizimi shakllanadi. Ushbu hududdagi barcha resurs va imkoniyatlardan: tabiiy va mehnat resurslari, suv va energiya ta’minoti, yirik shahaming ilmiy-texnik salohiyati, yer va uy-joy fondi, mehnat qilish, dam olish, davolanish, bilim olish kabi xizmatlardan umumiy holda foydalaniladi. Bu esa, o‘ziga xos aglomeratsiya samaradorligini ta’minlaydi.
|
| |
